Şiûra mêjoyî kesayetî ye, moral e, xwenasîn e...

Şakir Epozdemir,

Sala 1937ê li nawenda Nehya Minar ya bi navça Baykan wilayeta Sêrtê va girêdayî hatime dine. 20 salên min li Minar, 10 salên min li Amedê, 15 salên min li Tetwanê derbaz bûn û 36 salin mala min li Anqara ye. Pişti Eskeriye, Memurati yê, siyasetê û ticaretê ji sala 2005ê va bi tenê şolê min lêgerin, lêkolîn û nıvısandın e.

Giraniya xebatên min lêkolînên dîrokî ne. Bi taybet li ser zemanên dewlet û Mîrekên Kurdistanê radiwestim. Ev yeka ha jî,  piştî İslamiyetê di sedsala Miladî ya 8ê dest pê dike û heya sedsala 19 yê didomînê ku 1100 salan dide ber xwe. Di vê mijarê da heya nuha pirtûkên min

Bİ TİRKî:

1- 1514 Amasya Antlaşması - Kürt Osmanlı ‹Ittifakı ve Mewlana ‹Idris-i Bitlisi Pérî yy. 2005 – İstanbul )

2- İdris-i Bitlisi ve Kürt Meselesi ( Fanos Yayınları – 2011 – Ankara )

3 - Kürt-Osmanlı İttifakının 500. Yılı ( 1514- 2014) – VENG yayınları – 2014 – Diyarbakır -  

Bİ KURDî:

1-Di Diroka Zirkan da Mîrekiya Derzin ( Weşanén Fanos– 2011 - Ankara )

2-DESTANA Mihemed Axayé Kelhokî ( Weşanxana avesta – 2013 – İstanbul )

3-Medreseyên Kurdistanê – ( Weşanxana Nûbahar 2015 – Stenbol   

6 Pirtûkên din jî yên ku hatine çapkirin ev in: 

1-Türkiye Kürdistan Demokrat Partisi (1969/235) Antalya Davası Savunması (Pérî yy. 2005 – İstanbul

2-Demokrasi ve Barış Gülü: Av. Şewket Epözdemir (Form Ofset Matbaası 2008 – Ankara )

3-Zirkan Beylikleri Tarihinde Derzin ( Fanos Yayınları – 2011 – Ankara )

4-Destana Barzaniyan ( Weşanén Pêrî – 2009 – İstanbul

5- Bîranîn 1938 / 1971 Cilda 1ê ( Weşanén Fanos – 2011 – Ankara

6- Keça Gavanê Zevyasor û kurê Mîrê Derzin  ( Weşanén Fanos – 2011 – Ankara)

................ 

Giringiya zanîna dîrokê di proseya netewî de çi ye?

Miletêk di rojek da nabe Milet. Em Kurd xwe dighêjînine 5000 salan. Lê em nizanin ka me di van 5000 salan da çi rolên mêjoyî leyîztî ye. Eger merivêk bi temenê xwe 100 salî bî û bîra wî nayê ka jiyana wî çewa derbaz buye, gelo ew meriv bi kêrî çî tê? Eger Kurdek piştî İslamiyetê li ser axa xwe çi rolî leyîstî ye, serkeftin û windakirinên wî çewa li dar ketibin neyê bîra wî, wê çewa xwe nas bik e. Şiûra mêjoyî kesayetî ye, moral e, xwenasîn e. Miletêk bi tenê bi zanîna dîrokê dikarê xwe nas bike û bibe xwedan şexsîyet. Xîreta millî ewe ku meriv miletê xwe ji miletên din kêmtir nebînê; evaha bi zanîna dîrokê û xwenasînê di qerekterê miletan da hêşîn dibî.

Dîroka Kurd hatiye qedexekirin, zanyariyên di arşîvên dewletan de heyî tên veşartin. Bandora vê yekê li zanîna rastiyên dîrokê – yên herêmî û nav neteweyî re, hûn dikarin ji me re binirxînin?

Pirsgrêk û problem ne qedexekirina biyanîyan e. Pirsa mezina mezin em bi xwe ne. Em Kurd weke rêxistin, weke dewlet ango mekteb û medrese gringi nadine dîrok ê. Dîrok, tiştêkê wisane ku nayê veşartin; biyanî çiqas pê dakin û veşêrin, ew buyerên dîrokî serên xwe ji binê erdê derdixin û linava çavên me mêze dikin.

Wek mînak, nuha li tenişta bajarê Ruhayê bi navê “Gobekli Tepe” kolanêkê arkolojîk pêk hatîye. 12.000 sal berê ev mâbeda olî hatîye tenzîm kirin. Ev Mâbed li ser axa Kurdan e. Ev esere granbaha li aqarê gundê Xirabreşkê ye. Navê vî girî ku dibêjine “Gobekli Tepe” bi eslê xwe Girê Miraza ye. Bi hezaran aqademisyen û xwendevanên Kurd çune temaşe kirin e. Başe bo çî ji xeyrî Şakir Epözdemir yekê din bi riya Sosyal medyayê be jî vê rastîyê nanî ziman? Ku meriv li malê xwe nebî xwedî wê bo çî kesên din biber meriv û malê meriv bikevin. Xirabreşk û Girêmirazan ... ma ji vê zelaltir çewa tê îfade kirin?

Dîsa jî, di arşiwên hemî dewletên pêşketî da em û dîroka me tê parastin. Dostêkê min li Almanya di Zankoyek da mamostayê dîrokê ye. Bi eslê xwe ji bajarê Bingolê ye. Ewî ji min ra got:”- Min 100.000 belge arşiv bi tenê ji Hindistanê bi dest xistî ye. Bila derfet hebî; aqademisyenên Kurdên Bakûr di nava salek da bi milyonan belge arşiv wê bi dest bixin.

Derfetên zanîna dîrokê heta radeyekê, piştî pêkhatina herêma federeya Kurdistanê, çi bandor li li zanîna dîrokî û şaristanîya Kurd kir?

Bê dewlet, bê Statu û bê imkanên maddî çand û dîrok û ziman û zanîna miletêkê weka miletê Kurd kevnare û ji hev hatî cudakirin;  ne qabile ku bi pêş bikev ê. Dewleta Federala Herêma Kurdistana Başûr ji vê xizmetê ra şensêkê mezin e. Lê li gor ku ez dibînim hikumatên herêmê heya nuha giranîyeke berketî nedane vê mijara herê gring û pêwîst. Xizmeta çand û ziman û dîrokê bi hewildana herêmek bi tenê, bi teşebbusa partiyek û bi xebata çend navdarên weka min bê per û bask têrê nake. Divê ku ji herçar perçan aqademisyenên gênc û kêrhatî bêne neqandin û di wezareta çandî da cîyeke taybet bidine wan. Divê grêdana vê tenzîmê bi hemî bajarên Kurdistanê û bajarên taybet yên dewletên pêşketî ra hebî ku bikaribin hemî belge arşivan û agahdariyan bi dest bixin û dîroka Kurdistanê li ser rastîyê amade bikin.

Şaristaniya Kurdistanê pir qedîm e. Ji Kermanşanê heya Qersê û  Ezirganê miletê Kurd di kuranîya dîrokê da şarıstanî ye. Şarıstaniya xwemal, ya Kurdî - ji xeyrî Bakûr -  di rewacê da ye. Bi pêşketinên siyasi û iqtîsadî di vê dema ku em tê da nin mixabin ku gund vala dibin û bajar mezin dibin. Mesele tê wê merheleyê ku bajarî di nava gundiyan da winda dibin. Eger dewlet gundiyan perwerde neke û nêzîkayîyek di navbera gundî û bajariyan da nemezirînê, şiûra bajarvanîyê Pûç dibî diçî, gundîtî dest pê dik e.  Kurd di her delavî da dereng mane. Divê em ne tenê koçk û serayên xwe bi aweyê şaristanîya modern ava bikin; divê em sewiya  miletê xwe behemhal bi riya perwerdeyê bilind bikin û xwe bighêjînine karwanên pêşketî.

Li gor baweriya we, ji bo zanyariyan li ser dîroka Kurdistanê, kîjan proseyên dîrokî hewcedariyek taybet a lêkolînê ne?

Li gor zemanê ku em tê da nin, li gor ku eva 100 salin 5 dewlet destpîserê me bûne û me inkar dikin, bi ya min divê Kurd ji beriya Hz İsa 333 sal heya vê rojê hemî buyerên dîrokî tomar bikin. 1-Divê Kurd Roma Reş nas bikin. Roma Reş ewe ku bi taybet li Kurdistana bakur heya ku hêzên İslamê bajarên Cizîr, Nisêbîn, Urfa, Mêrdin, Amed, Farqîn, Bedlis û Xelat ji wan standine 973 sal li ser nefesa me man e. 2- Roma Reş ewe ku ji pêşiya Hz. İsa 333 heya piştî miladê 1071ê li beşekê giranê Kurdistana Bakur 1404 sal bi despotî hikim kirin e. 3-Di hêmanê Roma û Bizansiyan da Ermenî, Gurci, Asûrî û fileyên din ku di vê herêmê da henin li ser axa Kurdistanê hukumranin, hespên xwe bi qîma xwe bazandine  û li hemî bajar û bajarokên Kurdistana bakûr da bi kêfa xwe tewlandin e. Jiber vê yekê divê em Bakurî wê esareta xwe ya 1000 sale baş binirxînin û Başûrî û Rohilatî jî berxwedanên xwe, şirîkayîtîyên xwe û Persan, destkeftiyên xwe û bi hatina İslamê ra berxwedan û bindestiya xwe bikolin û tomar bikin.

Divê dewra İslamê bi rêk û pêk bê kolan. 1-Dewra Eshaban,  2-Dewra Emeviyan, 3-Dewra Ebbasiyan, 4-Êrîşên Ecnebiyan (Serçoqî û wanên din) 5-Hêmanê Eyyubîyan, 6-Êrîşên Moxilan, 7-Şerên Mîran û Aqqoyîniyan, 8- Şerê Mîran û Sefewiyan, 9-Tifaqa Kurd û Osmaniyan, 10-Tifaqa Kurdên Rohilat û İraniyan û weke din ku piştî İSLAMİYETÊ  çend dewletên serbixwe yên Kurd hatibine avakirin û heya dewra tifaqên Osmanî û İraniyan  çend Mîrekîyên Kurdistanê hebûne, divê bête tomar kirin.

Miletêk divê rastîyên xwe veneşêrê ku winda nebî.

Bi taybetî li diaspora, akademisyenên Kurd karîn e çendîn xebatên girîng, ji arşîvên welatên Ewrûpa bidestxistin û ragihandin, lê zêdeyên wan bi ingilîzî ne...

Di zemanê ku em lê ne dinya biçûk buye, rê kurt bûne, teknik pêş ketîye, diyaspora Kurd li hemî derê heye û zimanên biyanî ne derd û xem e.

Britanya, Urusat, Hindistan, Fransa, Ermenistan, Arşivên Osmaniyan û yên Şahên İran ê. Tesbîtên Roma û Bîzansiyan, tesbit û qeydên serpêka İslamê, tesbîtên zemanê Eyyubiyan, arşivên Ozbeg, Tatar, û Moxil û despotên hevalên wan ku dane ser axa me; divê ku Kurd li van derana lêgerînên ciddî pêk bînin.

Giringiya xebatên akademisyenên Kurd li Ewrûpa, ger hûn ji me şîrove bikin?

Digel kêm û kasîyan aqademisyenên Kurd li welat û dervayê welat dest bi lêgerîn û lêkolînan kirin e. Her xebateke akademisyenan roleka xwe hey e. Lê tiştêkê ku em bikaribin bêjin “ eva ji wera  Dîroka Kurdistanê ” em rast nehatin e. Divê aqademisyenên Kurd tesbîtên sosyolog û lêkolînerên Awropî ku di serê sedsala 19 yê da li ser Kurdan nivisandine qîma xwe bi tesbîtên wan casûsan neynin. Ji me ra belgearşîvên misbet û berketî lazimnin. Heya beriya 171 salan tenê li Kurdistana bi Osmaniyan va 15 Ekrad Hukumet Sancağı, 30 heb Yurtluk ve Ocaklık sancağı ( tam Otonom)  û hêjmara wan ji sedan diborê ku hemî sancax û dezgeyên otonomên Kurdan henin. Kurd di Dîrokê da winda nebûn e. Kêmasiya me ewe ku dezgeyek weka hukumetek piştgiriya aqademisyenan li ser projeyeke millî hê nekirî ye.

Di derdora Gruba Xebatê ya Akademîk û Ramyarî ya Bitlisê de hin xebatên dîrokî yên berçav hatine kirin. Nimûne ya wê çend girîng e li deverên din ên Kurdistanê, lidar bikevin?

Xebatên Ramyarî ( ramanî ) û Akademik bi taybet li ser destê Bedlîsîyan gavêkê gelek giring e. Ez jî xwe weka neferek di vê xebatê da dibînim. Şerme ku bêjim lê bi rastî û isbat min vê rîyê li pêşiya aqademisyenên bajarê Bedlîsê vekir. Pêşiya min û ya hemî rewşenbîran jî Şerefxanê V.min bi berhema xwe ya bê hempa bi Şerefnameyê vekiribû. Şensê Bedlîsê ewe ku Mîrên Bedlîsê ji serê sedsala 8 ê heya nîvê sedsala 1800yê bi mejîyê dewletê di vê herêmê da hikim kirine. Ew di dîroka Kurdistanê da malbateke herê mezinin ku  torînên Kısra yê Keyanîne û Şahên dewleta Sasanîyan in.  Bi nivisandina şerefnameyê û taybetiya ku Şeref Xan daye vî welatî û vî bajarî, di warê dîrokê da cîyêkê giring digir ê. Di vira da rola 24 eşîrên Rojkan ku di yek rojek da biryar girtin bûne federasyon û şerê Gurciyan kirin welatê Rojkan û Sason/Hezzo,  ji bin işgala wan rizgar kirin. Di vira da rola Bilbasiyan pir giring e. Bilbasî, Qewalisî, Bayîki, Motki û Zeydanî; bi 24eşîrên Rojkan va, roleke dîrokî leyîztin e. 3 pirtukên min yên bi Tirkî  û Destana Mihemed Axayê Kelhokî ku Mihemed Axa bi xwe jî Bilbas e û Medreseyên kurdistanê, ev her 5 pirtûk bi giranî Bajarê Bedlîsê û hukumeta Rojkan daye pêş. Xebata min sala 1998ê bi nivisandina “ Kürt – Osmanlı İttifakı ve Mevlana İdris-i Bitlisi 2005 ê” dest pê kir. Bedlîs Xwurrû dîroka Kurdistanê ye. Eger welatparêzî û miletperwerî  pirsa Kurd û Kurdistanê bî, em rihet dikarin bêjin ku ximdarê herê mezin di vê mijarê da Şeref Xanê Hikimdar û Dîrokzan û dewletsazê Bedlîsî ye.

Çewa cenabê te dibêje “-Nimûne ya wê ( Mînaka Bedlîsê Ş. Ep. )  çend girîng e li deverên din ên Kurdistanê, lidar bikevin? Ez di vê babetê da bi we r a me ku min herêma xwe - ji vê herêmê ra “ZİRKAN” tê gotin,- bi navê “Di Diroka Zirkan da Mîrekiya Derzin” lêkolînek da çapkirin. Hukumeta DERZİN piştî ku Selçuqiyan paşî li Dewleta Kurd ya Merwaniyan anîn, li dora 1100’an da hate avakirin û heya 1850 yê 750 sal bêhtir domand. Mezin be, biçûk be, ev statu dewlet e. Serbixwe ye. Di Tifaqa kurd û Osmaniyan da jî cîyê xwe di Kanunnameyên osmaniyan da girtî ye. Armanca min ew bû ku di her herêmêkê Mîran da her kes herêma xwe binivsînin. Siba li Kurdistana azad da rojek ji rojan ku zarokên kurdan heryek dîrok û folklora û jiyana welatê xwe yê herêmî bizanê, wê ew zanîn jêra bibe qewet û wê hibba dîrokê pêra çêbî. Eger dîrok bi herêma meriv ra têkildar bî, wê mejîyê meriv jî bi welat û miletê meriv va têkildar bî. ...

Ev tiştên ha gava bighêjine hev, wê Kurd bi hêsane Zemanê Mîran bizanin ka çî zeman e. Wê bibînin ku piştî zemanê Mîran “ Zemanê Zordariya Eşîran e”. Piştî zemanê Eşîrên zordar - ku em ji serê sedsala 20ê binirxînin -  ew ji “ Zemanê Ronakbîran e”. ...

Çendîn xebatên we di nasandina dîroka Kurdistanê de hene. Nêzîkahiya xwendevan, akademisyen, raya giştî ya Kurd ji van xebatên girîng re çawa bûn?

Xebatên min li ser Zemanê Hikmê Mîran ( 800 – 1850 ). Zemanê Zordarîya Eşîran ( 1850 – didomê ), Zemanê Tevgera Ronakbîran ( 1900 – didomê ) didomin.  

Xebatên min bi Melîkên Hesenkêf ê, Ebdel Xanê Bedlîsî, Salih Begê Şêrwî, Beşek ji Dîroka PDKT (1965/1971), Albûma Mîrekên Kurdistanê, Bedlîsa Şeref Xan, Bilbas û Bedlîs, Ewliya çelebî û Kurdistan, Hikimdariya Çemişgezek ê, Têkilîyên Kurd û Ermeniyan, Mewlana İdris( bi Kurdi), Mîrekiya Canpolatan ya Kilîsê dimeşin.

Bildirgeyên Sempozyum û Konferansan, Bi sedan maqale, şoreveyên giring, çîrok, tiştên folklorik,  Têkilîyên Kurdan bi İslamê ra, Bi Tirkan ra, Bi Ermeniyan ra, Bi Ereban ra, bi Farisan ra mijarên min in. Xebatên min liser ziman jî çêbûne, Eybe ez bibêjim lê bi rastî 60 heta ji 60’i zêde berhemên min hene ku ji min nayê çap bikim.

Di Malperên bajarên Sêrt û Bedlîsê da çend salan li ser dîroka Kurdistanê meqaleyên min hatine xwendin û bala xwendevanên van bajaran kişandin. Li Malperên Kurdan yên Swêdê, yên Almanya bi sedan meqaleyên min cî girtin û ji terefê xwendevanan va hatine teqdîr kirin.

Gelek xwendevanên me ku mastir dikin ango doktora tezî hazır dikin di mijara dîroka Kurdistanê da li min digerin û bi min ra têkilî datînin. Bi sedan akademisyen û xwendevanên min bi riya İnternetê û bi nivîskî xebatên min dipejirînin.

Di çarçoveya zehmetiyên tên kişandin, li gor baweriya we akademisyenên Kurd, lêkolerên Kurd, dive bala xwe bidin çi babetan?

Ez ne akademisyen im, tenê dixwazim tiştan bînime hêşê xwendevanan. Şaşî û xeletiyan rast bikim. Di vê mijarê da serkeftî me; heya nuha çend kesên nêzîkê min, dostên min ji dil û can xwe dane lêgerînan.  Min mijarên pêwîst di Pirs û Bersuya 5ê da anîye ziman.

Dixwazim çend tişt bibêjim: 1-Li gora zanyarîyên Marksizmê : “- Eger miletek bi zimanê xwe, bi çanda dor û ber ê xwe û li gora urf û adetên xwe perwerde nebî; qabilîyeta wî miletî biliind nabî.”  2-Dibêjin ku gava akademisyeneke Kurd li ser dîroka Kurdan bixwazin Têzêkê Doqtorayê hazir bikin; berpirsiyarên wan yên Zankoyê ji wana ra tenbî dike ku di vê babetê da ji 150 salan neborin. ... 3-Kurd di derveyê Kurdistana Başûr da, di Zankoyên xwe da naxwînin, ewên ku Têza wan bipejirînin ji %100 ji wan welatên ku 150 sal, 170 sal berê hile li Kurdan kirine ewin. Ew jî tişta k udi gumanê wan da heye ewe ku bo windakirina me raportû tesbîtên wanên xeletin.

Li vira çi dimînê? Di destê me da Zankoyên Kurdistana Azad yên Başûr dimînin. Ev Zanko bi qadroyeke têgihîştî dikarin bi rastî aqademisyenan bighêjîn in. Dewlet Federal divê weka dewletê li ser vê mijarê bisekinê û ji herçar perçan û hemû derê dinyayê merivên bijare, têgihîştî bixedewre yê.

Xebatên li pêş we/projeyên di destê we de çi ne?

Min di benda 9 yê da behsa xebatên xwe kir. Min xeyal dikira ku ezê van 60 berheman çap bikim; li bajarê Amedê dikaneke pirtûkfiroşîyê vekim, xwendevan û aqademisyenên Kurdan mêhvan kim. Mixabin ku temenê me kurte û rîya me dûr û dirêje, têrê nak e.  Weka ku Beytar Nûrî yê Dêrsimî dibêjê:

“- Çiqas diçe ré diréj dibin, 
Réka min, 
Min li ser vé réké çi hişt û çi nehişt, 
Di şûna qîré da 
Xwîna xwe lé reşand 
Ku tû di serda bimeşî ...”