Dîroka Rexne ya Edebî li Rojavayê Kurdistanê

Destpêk û qûnaxên bingehîn ji wêjeya gelê bênasname li Rojava/ Kurdên Sûriyê, bi rengekî panoramî ji we re raxînim ber çavan. Ev destpêkên ku di qûnaxên giring re, di ber dergehên dîrokê de, derbas bûne...

Amadekirin: Rebî Zêbarî

Destpêk û qûnaxên bingehîn ji wêjeya gelê bênasname li Rojava/ Kurdên Sûriyê, bi rengekî panoramî ji we re raxînim ber çavan. Ev destpêkên ku di qûnaxên giring re, di ber dergehên dîrokê de, derbas bûne.. û wiha di rêka van destpêk û qûnaxên bi ronîdayî re, em ê derbasî nav rûpelên tevgera wêjeya kurdî a iroyîn bibim. Îcar ji bo vê yekê Konê Reş dibêje:

“destpêka wêjeya Kurdî a nivîsandî,li weşandina rojnameya dayik (Kurdistan:1898) vedigere, ewa ku mîr Miqdad Bedirxan di sala 1898an de li bajarê Qahîre/Misrê di weşand. Ji wê hingê ve zimanê kurdî bûye zimanê nivîsandina pexşanê ”.(1)

Dîroka rexna edebî li roj avayê Kurdistanê ji bo çaxê kovara Hawar(1932-1942) dizivre, ku bizava rojnamevanî li rojavayê kurdistanê ji kovara Hawar despêdike.Çunku Hin nivîskaran mijarên rexneyî di nava rûpelê kovara peyv de belavkirin weke “Hevindêsorî, Dr.K.Bedirxan, Cegerxwên”.Îcar Her li hijmara yekem a Hawarê, ku 1932, gotarek bi navê “Edebiyata Welatî”, li rûpelê 5. Ji bal Dr. Kamîran Alî Bedirxan bû. Îcar nivîsên wî li dor pêlewaz û dengên di helbesta kurdî. Li despêka gotara xwe de Edebiyatê pênasedike û dibêje:

“Edebiyata Welatî ji, ew edebiyate  ji jîna miletî, ji hiş û dilê miletî, ji hiş û dilê wî, ji dîrok û çirçîrokên wî, ji stran û lajeyên wî xwe digire. Kanîya wî, dilê miletî, hiş û heyala wî ye. Tinê ev edebiyate”.(2)

Kamiran Alî Bedirxan gava behsa “edebiyata welatî “dike pêşengê vê edebiyatê Xanî dihesibêne:

“Ji xwe Ehmedê-Xanî berî sêsed salî vê rêyê ji me re veqiri bû. Lê heyf paşîyên wî pê ve ne çûn.”(3) Birayê Kamiran, Celadet Bedirxan jî ji bo Xanî wiha dibêje: “Belê Xani jî xudan kitêb e. Lê Xanî pêxember e jî. Pêxemberê diyaneta me a milî, pêxemberê ola me a nijadîn.” (4)

Herweha di alîyekê din de daxwaz a wê yekê dike, ku pêwîste em bi zimanê  da û bavan binivîsînîn, Anku bi zimanê kurdî berhemê xwe binivîsînîn. Ji bo vê yekê  li sr helbesta Ehmedî Xanî de di sekine, ku Xanî pêşî sêsed salan ev daxwaze kir bû, dema dibêj:

“Divêt em bi zimanê da û bavan xwe, bi zimanê şîrîn û delal, bi zimanê kurdî  binivîsîn în. Xanî ev rê ji me re vekirî bû. Lê heyf padşahên me pê ve ne çûnXanî ji xurtîya bêj wê gavê hesiya bû  ji peyta jêrîn de di  xwest bide zanîn

Saqî şemrandin vexwar durdê

Mavendê  derê  lîsanê  kurdî ”.(5)

Herweha nivîskarekêdin Hevend Sorî di jimare 5-7- 8 de gotareka rexnê bi navê “Edebiyata Kurdî” belavdike, ku di vê gotarê de nivîskarî qala teorîya edebî, dîroka edebî û rexna edebî kirî ye. Edebiyata kurdî  dike beşek  ji edebiyata gelên Arî. Çunku gelê kurd ji gelên Arî ne, dema dibêje :

 “Hemû xwêndewaranî Hawarî xoşewîst dezanin, ku gelê kurd gelekê Arî ye, yahnî Hindî- Ewropî ye. Le ber ewe ziman û edebî kurdî weke ziman û edebiyatî dîkey  Arî ye. We edebiyata kurdî le edebiyatî Faris, Hîndî, Yunanî Kon, Rûsî, Ferensî,  Elmanî....h.p. zor  deqal ”(6)

Herweha paşan dihê edebê ji me re pênase bike, ku  ji bal wî pêwîste pandora xwe li ser xwendevanî bike. Îcar ew bandor ji xwendevanî re xweşî yan ne xweşî çêbike, Dema dibêje :

“Edeb pêkhênan û gotinî mêşk û  fîkrî însane, çeşnêkî  xweş û ciwan ke tesîr bikat li ser însan , aya însan xemgîn û diltenng dekat yan ferahink û dil xweş  keyfdar dekat.

Edebiyat ew şitaneye ke dilî însan gird debête  we û dêt û deçêt  derîdekate derwe we   û deylêt be zimanêkî şîrîn û ciwan” .(7)

Herweha CegerXwên di jimara 22 an de  gotarek belavkir ye bi navê Hespên Xweşxwanên Kurdî kirî. Îcar nivskar di gotara xwe de qala Kêşa Birgeyî kirî ye, ku Kêşa reswna kurdî ye. Çiwar core kêş eşkerekirîne, ew jî “ Çeleng, Laxer, Sivik,  Rewan “ û li cihê peyva Derya yan Bahir peyva Hesip kardi îne(8).

Dengê Xanî di sedsala nozdehemîn de bi Hacî Qadirê Koyî ji nû ve olan dide. Herekol Azîzan di Hawarê de ji bo wî dibêje:

“Hacî Qadirê koyî Xaniyê didowan e. Ew jî weke Xanî bi derdê miletê xwe dişewitî. Şihir û qesîdeyên wî tev de li ser milet û welêt in.”(9)

Koyî hem pesnê Xanî û Mem û Zînê dide hem jî peyamên Xanî -li gor şertên nû yên cîhanê- tênê zimên.

Herweha ji bilî kovara Hawar em dikarîrîn bibêjîn kovara Ronahî(1942- 1945) û  rojnama Roja nû(1943-1946)û rojnama Sitêr  (1943-1945) rol ji bo pêşxistina edeba kurdî bi awayekê giştî lîztî ye û rexna edeba kurdî jî vê yekê bê behir tunebû ye.

Ew nivîskarên gotar û lêkolîn di van kovar û rojnaman de belavdikr ev in : Cegerxwîn, Osman Sebrî, Qedrî Can, Dr. Nûrdîn Zaza, Mele Ehmed Namî û Reşîdê Kurd  û gelek kesên din.. Hem jî gelek ji nivîskarên Kurdistana başûr û rojhelat jî di kovara Hawarê de nivîsandine wek: Tewfîq Wehbî, Goran, Pêrût, Bêkes, Hevindê Sorî, Şakir Fettah.. û  ji rojhelat Îhsan Nûrî paşa ..

Di roja 17/04/ 1946an de, piştî ku Firensî ji sûriyê hatine derxistin, gelek kelem û asteng li pêşiya kovar û weşangeriya bi zimanê kurdî de li Rojava hatine danîn. Ji wê hingê ve zimanê kurdî qedexe ye, nivîsandina bi zimanê kurdî qedexe ye, ta ku nivîsandinên bi zimanê erebî li ser kêşeya kurdî qedexe ye..Û wiha ev qedexebûn berdewame ta roja îro(10).Lê belê tevî van qedexeyên dijwar rewşenbîrên kurd li Rojava li ber xwe dane, ji desthilanîn neketine û di navbera salên 1954 û 1956an de çend pirtûkên bi zimanê kurdî û yên bi zimanê erebî li dor kêşeya gelê kurd di nav kurdên Rojava de çap û belav kirine wek: dîwana Apo Osman Sebrî (Bahoz) û (Derdên me), di gel Elfabeya wî a tekûz, hem jî pirtûka “ Çend rûpel ji wêjeya kurdî ” ya rehmetiya Rewşen xanim Bedirxan û di sala 1958’an  dîwana melayê Cizîrî weşandine. Di wan salan de jî bîranînên Dr. Nûrî Dêrsimî li Helebê capkirine û di heman kat de hatiye qedexe kirin, di gel dîwana Cegerxwîn ya duwemîn..û wiha heyamekî bêdengiyê di wan çend salan re di ser weşangeriya  kurdî re derbas bû ye. Ev hewildan tev ji rex şagirtên kovara Hawarê ve hatine kirin wek: Nûreddîn Zaza, Osman Sebrî, Cegerxwîn, Rewşen xanim Bedirxan û hin kurdperwerên bîrewir wek: Reşîd Hemo, Hemîd Derwêş, Mihemed Alî Xoce, Xelil Mihemed.. Bi kurtî em dikarîn bibêjîn rewşa rexna edbî a lawaz bû.

Qonaxa salên 1960- 1979’de:

ta ku di roja 14/06/1957an de Partî Demoqrat a kurd li Sûriyê (P.D.K.S) hatiye damezirandin. Vê partiyê di sala 1960î de, rojnameya Dengê Kurd bi kurdiya Latînî diweşandin. Ev rojname Dengê Kurd, ji rex komîta navendî a Elpartî (P.D.K.S) di navbera salên 1960 û 1964an de bi kurdiya latînî derketiye û ji kesên ku têde dinivîsandin ev bûn; Dr. Nûreddîn Zaza, Osman Sebrî, Reşîd Hemo, Cegerxwîn û Hemîdê Derwêş..

Di sala 1968an de, piştî 23 salan di ser rawestandina kovara Hawar û Ronahiyê re, 23 salên ji bêdengiyek wek mirinê ku di ser ziman û ferhenga Kurdî re derbas bû, seydayê Cegerxwîn ji nû hewlda ku wê valahiya dagire û wiha dest bi weşandina kovareke xurû Kurdî,bitîpênlatînîir.Ew kovar navê wê(Gulistan)bû.Gulstan: Kovareka teorî û edebî ye, Hejmara pêşîn ji vê kovarê  li meha huzeranê de 1968’ an de hatîye weşandin. Serkêş a wî seyîdayê Cexer Xwên dikir. Hejmarên pêşîn de ji 12 rûpelan ta bi 24 rûpel bûn. Naveroka wê bi piranî ji helbestên CegerXwên bûn. Li ser bergê kovara Gulstan hijmara 38, ku li zivistana 2009’an de, pênasên kovarê weha hatîye pênasekirin: Kovareka Wêjeyî û Civakî ye, lê li ser bergên hejmarên pêşîn manşêta pênasekirina kovarê weha hatîye nivîsandin, kovarek toreyî û edebî ye. Hem jî kovarek torevanî û Civakî ye!.  Îcar evê kovarê xizmet ji bo rexna edebî kirî ye (11)

Herweha van kovar û rojnama rol hebû ji bo pêşxstina edeba kurdî û rexna edebî ew jî: Kovara Agehî, Gelawêj ...gelekên din

Qonaxa Salên 1980:

Di despêka sala 1980an de. Piştî derbeya 12Êlûnê1980î. Karwanê rewşenbîrî ji kurdistana Bakûr û Başûr. Ji ber zilim û sitemê xwe berdan nava Kurdên Sûriyê. Bi hatina wan qonaxeka din rolekê taybet di hola wêjeya Kurdî deli Cizîra Binxetê hat danîn. Hingê gelek ji qatên eknteketul û enteljinisya Kurdî, xwediyên xwendina bilin ji zankoyên Şam û Helebê, xwe berz û eşkere kirin.. û wiha wêjeya Kurdî ji nû ve vejiya û geş bû. Û bi rengekî taybet piştî vegera rewşenbîrên me yên ku li dervî welat dixwendin. Hin ji wan bi livandinek rewşenbîrî rabûn û berî her tişt dest bi hînkirina zimanê kurdî kirin.

Ji rexekî din ve, em dikarin bibêjin, ku bi hatina rewşenbîrên Kurd ji komara Ermenistanê –Sovyata berê– rolek wam jî hebû. Ew helbestvan û nivîskarên Kurd yên ku ji Ermenistanê hatin Cizîrê rolek baş lîstin di şiyarkirina rewşenbîrên Cizîrê de. Ew hay kirin ku çavên wan li pêmayên bav û kalên wan be, li kultur û folklorên wan be û şîreta wan ya herî buha û zêrîn ku guhdariyê li zimanê Kurdî bikin, ji wan: Dr. Celîlî Celîl, Ordîxan Celîl, Tosinê Reşîd, Eskerê Boyîk, Şeref Aşîriyan û Elî yê Ebdirehman û gelekên din. Herweha di vê qonaxê de  çend rojname û kovar derketin, ku wan rojname û kovaran rol ji bo pêşxstina edeba kurdî bi awayekê giştî hebû, û rexna edebî ji vê yekê bê behir tune bû, ew jî ev kovar in:Stêr, Xunav, Gurzek Gul ,... gelekên din.(12) Di vê qonaxê de xebata kovara Sitêr eşkere ye. Di sala 1983an de hijmara wê ya yekê derket. Stêr kovareka çandî, zimanzanî, wêjeyî, zargotinî, folklorî bû û pitir bala xwe dida zimanê kurdî û pisrgirêkên wê. Herweha, beşek taybet ji bo hevpeyivînan amade kir û gelek hevpeyivînên giranbuha lidar xist bi wêjevan û kesayetiyên Kurd re weke: Mihemmed Emîn Bozerselan–Konê Reş–Rewşen Bedirxan û Celîlê Celîl..htd.Îcar di van hevpeyvînande nivîskaran bîr û boçûnên xwe li ser rewşa edeba kurdî eşkere dikirin, Stêr ê xebateke mezin pêkanî.(13)

Ji sala 1990î û bi virde, hinekî çavgirtin ji çapkirina pirtûkên bi zimanê kurdî hat girtin. Di wan salan de gelek dîwan, kovar, pirtûk hatin weşandin, ew jî bi dizî û heger bi hatina girtin cezayê wê mezin bû, lê ji berî çend salan ve, nexasim piştî yasayên çapemeniyê di sûriyê de derket, ew rêka çûk jî ji ber me hat girtin, tevî ku di wan salan de me berhemên xwe li Şamê çapdikir û li ser datanî li Beyrûtê çap bûye. Xwediyên weşanxaneyanjî gelek pere ji me distandin, bi behana ku ew tiştekî qedexe ji me re dikin. Îcar em ji neçarî çavê xwe berdidin kurdistana başûr û dervî welat (Eurûpa û Stenbolê), ku em li wîr berhemên xwe çap bikin, hem ji ber qedexbûna ziman û hem ji ber buhayê çapkirinê(14).Herweha ew rojname û kovarên ji 1990’n de derketîn holê ev in: Zanîn, aso, pirs, bihar, rojda, roj, jîn, zevî, ...gelekin din xebat ji rexna edebî re kirin. Herweha çendîn perûk li ser edeba kurdî derketin holê ew jî: Di wan govaran de û di hin pirtûkan de rexne serê xwe bișermînî rakir. Jan Dost, pirtûka xwe ya li ser kilasîkên kurd, bi erebî di salên nîva heștê de. M. Deham Ebdulfetah, li ser pêlewazên kurdî, li destpêka salên 1990î de nivîsî. Di kovaran de, Mamomste Rezo Osê, Azad Elî, Ebdulsemed Daoud, Heyder Omer, M. Berzo, Tengezar Marînî û hd. Mamoste Heyder, Ev pirtûk nivîsîn:Pirtûka xwe ya li dor Xanî û Memo û Zîna wî, bi erebî. sala 1991ê de weșand.Li dor Feqiyê Teyran û șêweyê nivîsînê 1993, bi erebî,2003 Cegerxwînê çîrokvan, 2004 Osman Sebrî helbestvan û nivîskar û li dûv re, pirtûkên erebî wergerandin ser kurdî.Lê pirtûka ya bi metod, rêbaz, û piștsipartin bi zanista edebiyatê,

Li sala 2011’an de Roj Avayê kurdistanê kete di qonaxeka nû de. Çunku ji bin zilim û sitema Develeta Sûrî derketin. Îcar ji encamê vê yekê dibistian û zanîngeh  bi zimanê kurdî derketin. Herweha çendîn rojname kovar derketin weke Welat, pênûs,  gelekin din. Ji encamê ve yekê  lêkolîn û rexne ji baştir bû ji qonaxên pêş xwe. Lê belê rexna edebî  her a lawaz be.

_____

 

Çavkanî

1.       Konê Reş, Hevpeyvîn, 27-6-2017- Sê Şeme.

2.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 1-23 ( 1932-1933 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R.27

3.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 1-23 ( 1932-1933 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R.27

4.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 2, J. 24-57(1934 – 1943 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R 813

5.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 1 . J. 1-23 ( 1932-1933 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R.27

6.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 1-23 ( 1932-1933 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R 103   

7.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 1-23 ( 1932-1933 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R 103

8.       ‘Bdilsemed Îslam Tiha, Rengvedana Edebî di Kovara Hawar da 1932- 1942, Ji weşanên Dezgehê Aras, Weş. Wezareta Perwerde, Hewlêr, 2002, R.132.

9.       Firat Cewahiri, Hawar Cild 2, J. 24-57(1934 – 1943 ), Weş. Nûdem, Stockholm, 1998, R 817

10.    Konê Reş, Hevpeyvîn, 27-6-2017- Sê Şeme.

11.    Konê Reş, CegerXwîn û Gulistan, Qamişlo, 2014, Ji bo pitir zaniyarîyan bizivre Lînkî:www.welateme.info/kurdi/modules.php?name=News&file=article&sid=3610#.WVDOsJKGPIW

12.    Konê Reş, Hevpeyvîn, 27-6-2017- Sê Şeme.

13.    Besam Mistefa, Rewşa Rojnamegerîya Kurdî li Roj Avayê Kurdistanê, Ji bo pitir zanyarî bizivre:

       http: http://www.welateme.info/kurdi/modules.php?name=News&file=article&sid=483#.WVKMIJJ97IU

14.    Konê Reş, Hevpeyvîn, 27-6-2017- Sê Şeme.