بارزانی: ئێستا کاتى برياردانه له‌سه‌ر سەربەخۆیی کوردستان
K24 - هه‌ولێر:
مه‌سعود بارزانی سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، له وتارێكدا كه بۆ رۆژنامه‌ی (واشنتن پۆستی ئه‌مریكی) نووسیووه، پرسی ئه‌نجامدانی ریفراندۆمی سه‌ربه‌خۆیی كوردستان و ره‌وایه‌تی ئه‌نجامدانی و بارودۆخه‌كانی سه‌د ساڵی رابردوو به گشتی و هه‌لومه‌رجی پاش رووخاندنی رژێمی به‌عسی به وردی روونكردووه‌ته‌وه‌و بۆ ئاینده‌ی ئه‌و ده‌وڵه‌ته كوردییه‌ی كه له به‌ره‌نجامی ریفراندۆمه‌كه درووست ده‌بێت، دڵنیایی و به‌رچاو روونی ته‌واوی بۆ عێراق و وڵاتانی ناوچه‌كه خستووه‌ته روو.
بارزانی ریفراندۆم وه‌ك مافێكی ره‌وای خه‌ڵكی كوردستان ناوده‌بات و به دڵنیاییه‌وه ده‌ڵێت " سه‌ربه‌خۆیی كارێكه هه‌ر رووده‌دات و هه‌ڕه‌شه نییه بۆ سه‌ر هیچ لایه‌ك" به‌ڵكو ده‌بێته مایه‌ی سه‌قامگیریی و هێنانه ئارای ره‌وشێكی سوودمه‌ند و پڕ هه‌ماهه‌نگی و پێكه‌وه ژیان له ناوچه‌كه‌دا.
بارزانی له ده‌ستپێكی وتاره‌كه‌یدا، باسی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشه گه‌وره‌یه ده‌كات كه ته‌مه‌نی هێنده‌ی ته‌مه‌نی ده‌وڵه‌تی عیراقه و له‌و باره‌یه‌وه نووسیوویه‌تی "رۆژی 25 /9 دانیشتووانی هەرێمی کوردستان لە ریفراندۆمێکی مولزەمدا بڕیار دەدەن ئایا لە گەڵ عێراق بمێننەوە یان سەربەخۆیی رابگەیەنن. دەنگدانەکە بۆ چارەسەرکردنی کێشەیەکە کە هێندەی تەمەنی دەوڵەتی عێراق کۆنە و حکومەتی بەغداش ساڵانێکە هیواو خواستەکانی گەلی کورد پێشیێل دەکا و وەک هاووڵاتی پلە دوو مامەڵە لەگەڵ کورد دەکا".
بارزانی ریفراندۆم وه‌ك مافێكی ره‌وای خه‌ڵكی كوردستان ناوده‌بات، كه هه‌ڕه‌شه نییه بۆ سه‌ر هیچ لایه‌ك و ده‌ڵێت " بڕیاردان له چاره‌نووسی گه‌لی كوردستان ده‌ستكاریكردنی سنووری هیچ وڵاتێكی دراوسێ نییه و له‌و باره‌یه‌وه نووسیوویه‌تی "بڕیاردان لەسەر دیاریکردنی چارەنووس ، مافێکی رەوای هەرێمی کوردستانی عێراقە و ده‌ستكارى سنوورى هيچ ولاتێکى دراوسێ ناكات و نه‌ك ته نيا هەڕەشە نییە بۆ هیچ لایەنێک، بەڵکو دەبێتە هۆی سەقامگیریی زیاتری ناوچەکە و پەیوەندی نێوان کورد وعەرەب لە عێراقدا بەهێزتر دەکات . ئێمە ئامادەین هەموو
نیگەرانییەکانی عێراقییەکان لەبەرچاو بگرین کە بۆ ریفراندۆمی سەربەخۆیی هەیانە".
بارزانی دڵنیایه له‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆیی كوردستان كارێكه هه‌ر رووده‌دات و كۆتاییه‌كانی جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی و به‌ڵێنه‌كانی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی بۆ درووستكردنی ده‌وڵه‌تی كوردی و پاشان پاشگه‌زبوونه‌وه‌یان و دابه‌شكردنی نیشتیمانی كوردستان به‌سه‌ر چوار ده‌وڵه‌تی دیكه ( عێراق، ئێران، سووریا، توركی) بیرهێناوه‌ته‌وه‌و له درێژه‌ی وتاره‌كه‌یدا بۆ واشنتن پۆست نووسیوویه‌تی" سەربەخۆیی کوردستان کارێکە هەر روودەدات . سەد ساڵ لەمەوبەر و دوای کۆتایی هاتنی جەنگی یەکەمی جیهانی، بەڵێنی دروستکردنی دەوڵەت بە کورد درا و پاشان بەبێ ویستی خۆیان نيشتمانه كه‌مان بە سه ر عيراق ،ئێران ، توركيا و سوريا دابه شكرا. بڕیار بوو ده وڵەتی تازە دروستکراوی عێراق ،له سه‌ر بنه‌ماى شه‌راكه‌تى يه‌كسان بێت له نێوان كورد و عه ره ب . بە ڵام هەر زوو ئەو خه‌ونه گه‌شه بووه واقيعێکی تاڵ. حکومەتە يه ك له دواى يه كه كانى عێراق کوردیان چەوساندووەتەوە و دواجار گەیشتە ئەوەی لە ساڵانی 1980 سەددام حوسێن بە شێوەیەکی بەربڵاو گازی کیمیاویی بەسەر گوند و شارەکانی کوردستاندا باراند. زیاتر لە پێنج هەزار گوندی لەگەڵ زەوی تەخت کرد و خەڵکەکەشی لە ناوچەکانی باشووری عێراق گوللـه‌بارانکردن و لە گۆڕی بەکۆمەڵدا زیندەبەچاڵی کردن. سەدو هەشتاو دوو هەزار کەس ( لە نێویشیاندا ئەندامانی بنەماڵەکەم)ی لە نێوبرد كه دەتوانین بڵێین ژمارەی قوربانییەکان %5 خەڵکی هەرێمی کوردستان دەبوون".
سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان سه‌رنجی هه‌مووان بۆ ئه‌و هه‌لومه‌رجه راده‌كێشێت كه له دوای رووخانی رژێمی سه‌دام حسێن هاته ئاراوه‌و باسی ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كورد ده‌كات كه بۆ بونیاتنانه‌وه‌ی عێراق و ره‌شنووسی ده‌ستووری نوێ و وه‌رگرتنی مافه‌كانی، كورد به‌گه‌ڕی خستبوو، هه‌ر بۆیه ئاماژه‌ی به‌وه‌كردووه كه " لە دوای رووخانی رژێمی سەددام حوسێن، کورد زۆر سەرسەختانە و بە هەموو توانایەکیانەوە کاریان بۆ بنیاتنانی عێراقێکی نوێ کرد و رەشنووسى دەستوورێکی تازە بۆ عێراق نووسرا کە مافی هەموو عێراقییەکانی لەبەرچاوگرتبوو، هەروەها مافی خۆبەڕێوەبردنى بۆ هەرێمی کوردستانیش تێدابوو . بەڵام دوای چواردە ساڵ ، چەندین ماددە و بڕگەی سەرەکی دەستووری عێراق پشتگوێخران و جێبەجێ نەکران و جێبەجێش ناکرێن . سیستەمی سیاسی شکستی هێنا و پەیوەندی نێوان سووننە وشیعەکانی عێراق بە شێوەیەک تێکچوو کە سەرئەنجام داعش سەری هەڵدا و بووە کارەساتێکی گەورە بۆ هەموو عێراقییەکان بە کوردیشەوە".
بارزانی پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بۆچوونانه‌ی باسی یه‌كپارچه‌یی عێراق ده‌كه‌ن پێی وایه پێچه‌وانه‌كه‌ی راسته و ئاماژه به پشتگوێخستنی پێشمه‌رگه له جه‌نگی دژی داعش ده‌كات له لایه‌ن حكومه‌تی به‌غداوه‌و ده‌ڵێت " ئه‌گه‌ر ئێمه ده‌وڵه‌ت بووینایه ده‌مانتوانی هێزه‌كانمان پڕچه‌ك بكه‌ین و خۆمان باشتر به‌ڕێوه‌ببه‌ین و به قوربانییه‌كی كه‌متر و كاتێكی زووتر به‌سه‌ر داعشدا سه‌ركه‌وین، له‌و باره‌وه له وتاره‌كه‌یدا نووسیوویه‌تی "هەمیشە دەگوترێت کە عێراقێکی یەکگرتووی یەکپارچە، زیاتر دەتوانێت هاووڵاتییەکانی بپارێزێت .بەڵام ئێمە پێچەوانەی ئەوەمان بینی. کە داعش لە ساڵی 2014 هێرشی کردە سەر کوردستان و ئەو چەکە ئەمەریکییە بەهێزانەی بەکارهێنا کە سوپای عێراق لە مووسڵ بەدوای خۆیدا بەجێیهێشتن . ئەوکاتە حکومەتی فیدراڵی عێراق ئامادە نەبوو چەک بە پێشمەرگە بدات و بودجەی هەرێمی کوردستانیش بنێرێت کە لە دەستووری عێراق بڕیاری لێ درابوو. ئەگەر ئێمە وڵاتێکی سەربەخۆبووینایە دەمانتوانی هێزەکانمان پڕچەک بکەین و خۆمان باشتر بەڕێوەببەین و بە قوربانییەکی کەمتر و زووتریش شەڕی داعش ببەینەوە".
ئه‌و هه‌ماهه‌نگییه‌ی له نێوان هێزه‌كانی پێشمه‌رگه و سوپای عێراق بۆ جه‌نگی داعش هاته ئاراوه، به بۆچوونی بارزانی مۆدێل و شێوازێكی تازه‌یه له نێوان كورد و عه‌ره‌ب و ده‌كرێت بۆ پاش سه‌ربه‌خۆیی كوردستانیش سودی لێوه‌ربگیرێت. له‌وباره‌یه‌وه تیشكی خستووه‌ته سه‌ر ئه‌و قۆناغه و ده‌ڵێت " شەڕ لە دژی داعش، مۆدێل وشێوازێکی هەماهەنگی تازەی لە نێوان کورد وعەرەب هێنایە ئاراوە کە دەکرێ لە داهاتووشدا سوودی لێ وەربگیرێت. لە شەڕی لەناوبردنی داعش لە عێراق ، پێشمەرگە و سوپای عێراق وەک دوو سوپای هاوپەیمان هەماهەنگی دەکەن. هەر سوپایەک سەرکردایەتی خۆی هەیە . ئۆپەراسیۆنی هاوبەشی سوپای عێراق و پێشمەرگە و هەماهەنگی وهاوکاری نێوانیان بە ئاستێک بوو ، کە هەرگیز بەو شێوەیە نەدەبوو ئەگەر عێراق خۆی بەسەر کوردستاندا بسەپێنێت و کۆنترۆڵی بکات".
بارزانی دڵنیایی ده‌داته عێراق و به روونی ئاماژه بۆ ئه‌وه ده‌كات كه " ئەنجامی ریفراندۆم هەرچییەک بێت ، ئێمە کار دەکەین بۆ ئەوەی باشترین هەماهەنگیمان لەگەڵ عێراقییەکان و هێزەکانی رۆژئاوا هەبێت بۆ لەناوبردنی یەکجارەکی داعش. کوردستانێکی سەربەخۆ دەتوانێ پەیوەندییەکی باشترو بەهێزتری لەوەی ئێستای لەگەڵ حکومەتی بەغدا هەبێت و دەبێتە دراوسێیەکی باش".
له باره‌ی جه‌نگی تیرۆر و سه‌رچاوه‌كانی (ئاو و نه‌وت و گاز) بارزانی باسی هه‌ماهه‌نگی و په‌ره‌پێدانیان ده‌كات و نووسیوویه‌تی " دەکرێ هەماهەنگی دژی تیرۆر و هاوبەشیکردن لە سەرچاوەکان ( لەوانەش ئاو و نەوت وگاز ) هەبێت بە شێوەیەک کە لە خزمەتی هەردوو وڵاتدا بێت و ببێتە هۆی سەقامگیریی وئاشتی لە نێوان عێراق و کوردستان، ئه گه ر ئه‌و ئابڵووقه‌يه نه‌بێت كه عيراق خستوويه‌تييه سه‌ر هه‌نارده و هاورده‌كانمان. دەکرێ هەردوولامان بە هاوبەشی سامانە مرۆیی و سروشتییەکانمان پەرە پێ بدەین لە بازاڕێکی ئازادی هاوبەشدا کە ئێستا لە ئارادا نییە".
بارزانی باسی قۆناغی دوای بریاردانی خه‌ڵكی كوردستان له ریفراندۆمه‌كه‌دا ده‌كات و ئاماژه‌ی به‌و قۆناغه كردووه كه دانووستان و گفتوگۆ و لێكتێگه‌یشتنه له‌گه‌ڵ به‌غدا و وڵاتانی دراوسێ و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی، به‌ڵام ریفراندۆمه‌كه‌ش به پابه‌ندبوون بۆ حكومه‌ته‌كانی داهاتووی كوردستان ناو ده‌بات و ده‌ڵێت " لە کاتێکدا ئەنجامی ریفراندۆم دەبێتە پابەندبوون و حکومەتەکانی داهاتووی کوردستان پێویستە ئیلتیزامی پێوە بکەن و پێیەوە پابەندبن . بەڵام کاتی راگەیاندنی سەربەخۆیی پەیوەستە بە دانوستان لەگەڵ بەغدا و راوێژکردن لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. دانوستانمان لەگەڵ بەغدا واقیعبینانە دەبێت. خاڵی هەرە ناکۆک ئەوە دەبێت کە چ ناوچەیەک دێتە سەر کوردستان".
بۆ پرسی كێشه‌ی ناوچه كوردستانییه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی ئیداره‌ی هه‌رێمی كوردستانیش بارزانی باسی ده‌رفه‌تێكی دیموكراسیانه ده‌كات كه ده‌بوو به گوێره‌ی ده‌ستوور پێش نزكه‌ی 10 ساڵ ئه‌نجامبدرایه، به‌ڵام به بۆچوونی بارزانی ریفراندۆمه‌كه ئه‌و ده‌رفه‌ته بۆ خه‌ڵكی ئه‌و ناوچانه ده‌ڕه‌خسێنیت، هه‌ر بۆیه له به‌شێكی وتاره‌كه‌یدا نووسیوویه‌تی" به‌پێی ده ستوورى عێراق ، ده‌بووايه تا 31 ديسه مبه رى 2007, مادده ى 140 جێبەجێ بکرێت. بە پێی ئەو ماددەیە ، ده‌بووايه خه ڵکی ئه‌و ناوچانه به شێوه‌يه كى ديموكراتيانه بڕيار له چا ره‌نووسى خۆيان بده‌ن . بەڵام دواى نزيكه ى ده ساڵ ،ئێمه ئه‌و ده‌رفه‌ته به‌و خەڵکە ده‌ده‌ين . ئێمە دەمانەوێت ئەو ناوچانە بێنە سەرهەرێمی کوردستان کە زۆرینەی خەڵکەکەی لە هەڵبژاردنێکی ئازاددا دەنگ بۆ پەیوەستبوون بە هەرێمی کوردستان دەدەن . ئیمە بەهیچ شێوەیەک نامانەوێت کێشەکانی پەیوەست بە سنوور و ناوچەکانی جێ ناکۆک لەنێوان ئێمە و عێراقدا هەبێت کە چارەسەرنەکردنیان دەبێتە هۆی تێکچوونی پەیوەندییەکانمان لە دوارۆژدا".
بارزانی ئه‌زموونی حوكمڕانی هه‌رێمی كوردستان له پاش راپه‌ڕین، به به‌ڵگه بۆ وڵاتانی دراوسێ دێنێته‌وه كه بووه‌ته درووستكردنی په‌یوه‌ندییه‌كی باش بۆ خزمه‌تی هه‌موو لایه‌ك و ده‌ڵێت" لەوەتەی کوردستان لە ساڵی 1991 خۆی بەڕێوە دەبات. بە هەموو شێوەیەک کارمان کردووە کە پەیوەندییەکی زۆر باشمان لەگەڵ دراوسێکانمان هەبێت. تورکیا گەورەترین وەبەرهێنەرە لە کوردستان و نەوت و گازیش لە رێی تورکیاوە دەنێردرێتە دەرەوە کە خزمەت بە هەردوولامان دەکات. ئێمە لە کاتێکدا لە نیگەرانییەکانی وڵاتانی دراوسێ تێدەگەین لە بارەی ریفراندۆمەوە. دڵنیایی تەواویش دەدەین کە کوردستانێکی دیموکرات وسەقامگیر، دەبێتە دراوسێیەکی باش بۆ ئەوان".
سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان، كوردستان وه‌ك لانه‌یه‌كی ئارام ناوده‌بات و ده‌وڵه‌مه‌ندی و به‌هاكانی كوردستان له هه‌مه‌ڕه‌نگی و فره‌پێكهاته‌ییه‌كه‌یدا ده‌بینێت و به وڵاتی هه‌موو پێكهاته‌كانی ده‌زانێت كه به گوێره‌ی یاساكانی كوردستان دانیان پێدانراوه، له‌وباره‌یه‌وه باسی ئه‌و یاسایانه‌ی كردووه كه خزمه‌تی ئه‌و فره ره‌نگییه‌ی كردووه و نووسیوویه‌تی" بەها و دەوڵەمەندیی کوردستان لە هەمەڕەنگی و فرە پێکهاتەکەیدایە. کوردستان وڵاتی کریستیان و ئێزیدی و تورکمان و شەبەکە کە ناسنامەی جیاوازی ئەو پێکهاتانە لە یاساکانی کوردستاندا دانی پێدا نراوە. لە ساڵی 2003 ەوە بەهەزاران مەسیحی عێراقی لە شەڕو چەوساندنەوە لە ناوچەکانی عێراق هەڵاتوون و روویان لە کوردستان کردووە . دوای ئەوەی داعشیش لە ساڵی 2014 دەستی بە سەر ناوچەیەکی بەرفراوانی عێراقدا گرت. کوردستان زیاتر لە یەک ملیۆن وپێنجسەد هەزار ئاوارەی عێراقی لە باوەش گرتووە کە کەمترین یارمەتیان لە لایەن حکومەتی عێراق و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پێشکەش کراوە".
بارزانی له‌و وتاره‌یدا خواست و داواكاری خه‌ڵكی كوردستان ده‌خاته‌وه به‌رده‌م ئه‌مریكا و كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و داوا ده‌كات رێز لە خواست وبڕیاری دیموکراتیانەی خەڵکی کوردستان بگرن، هه‌ر بۆیه كۆتایی وتاره‌كه‌ی وه‌ك په‌یامێكه بۆ جیهان و ده‌ڵێت " دوای زیاتر لە یەک سەدە لە هەوڵدان بۆ ئەوەی بە زۆر کورد لە عێراقدا بژی . بەڵام ئەو سیاسەتە نە بۆ ئێمە و نەبۆ عێراقییەکان سوودی نەبووە. بۆیە ئێمە داوا لە وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا و کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکەین، رێز لە خواست و بڕیاری دیموکراتیانەی خەڵکی کوردستان بگرن. دڵنیاین لەوەی لە دوارۆژدا کوردستان وعێراق لە بارودۆخێکی باشتردا دەژین".