پەلاماردانی ئایین و پەلاماردان بە ئایین

ناکۆکی نێوان بیر و تێڕوانین و ئایدۆلۆجیا و جەمسەرە جیاوەزەکان لە گۆڕەپانی ململانێی ئایینی و هزری و فەلسەفی و رۆشنبیری و کولتووری دۆخێکی سرووشتی و ئاساییە، بەڵکو دەتوانین بڵێین زەرورەتێکی مرۆیی و کۆمەڵایەتی و رێساێکی گەردوونیە، بەڵام کاتێک لایەنە ناکۆک و جیاوازەکان لە بری لۆژیکی گفتۆگوی ئاشتیانە و ململانێی شارستانی، پەنا دەبەنە بەر گفتوگۆی زبر و سەنگەر لەیەک گرتن و شکاندنی بەرامبەر، ئیتر پەلاماردانی یەکتر لەسەر بیروڕای جیاواز دەبێتە جێگرەوەی قەبوڵکردن ولێکتێگەیشتن، لێرەدا مەبەستمە تيشكێک بخەمە سەر دیاردەی پەلاماردانی ئایین لە لایەن هەندێک و پەلاماردان بە ئایین  لەلایەن هەندێکی ترەوە لە ژێر ناونیشنانی (پەلاماردانی ئایین و پەلاماردان بە ئایین) بە تایبەت لە دۆخی ئێستادا و لە دوای بڵاوبوونەوە و بە جیهانیی بوونی دیاردەیەکی وەک کۆرۆنا ڤایروس.

بەهۆیەوە دەرهاوێشتە و گۆڕانکارییەکانی دواتر، کە جارێکی تر بابەتی ئایین، وەک پرسێکی هەستیار و کاریگەر، زۆر بە جددی دێتەوە پێش و دەبێتە باس و خواسی هەرە گەرمی ناو گومەڵگە بە گشتی و ناو میدیا و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان و ناوەندەکانی هزر و لێکۆڵینەوە بەتایبەتی، لەگەڵیشدا چەندین پرس و بابەتی ئایینی و هزری و کومەڵایەتی و فەلسەفی و زانستی و گەردوونی، وەک پرسەکانی: خودا، تۆڵە وغەزەبی خوا، پەیوەندی ئایین و دیاردە گەردوونییەکان، کوفر، ئیلحاد، حەڵاڵ و حەرام...هتد، بوونە جێگەی مشتومڕی نێوان دوو تەوژمی جیاواز لە بیروباوەڕ و ناکۆک لە تێڕوانین و دونیابینی، کە لە درێژەی ئەم نوسینەدا و لە چەند خاڵێکدا چەند سەرنجێک دەخەمەڕوو:

ناكوكی و جیاوازیی ئایینی و ئایدیۆلۆژی لە چوارچێوەی رەخنە و رەتکردنەوە و دیالۆگی زانستی و ئەخلاقیدا ئاساییە و دەبێت بە سرووشتی سەیر بکرێت، چونکە دەچێتە خانەی بیروباوەڕی ئازاد، کە ئەمەش بە دەقێکی پیرۆز و بە راشکاوی یەکلاکراوەیە {لا إكراه في الدين} تا ئێرە هیچ مەترسیەک ناهێتە ئاراوە و جێگەی نیگەرانی نییە، بەڵام کاتێک ئەم سنوورە ئاودیو بکرێت و رەتکردنەوەی ئایین بگاتە ئاستی پەلاماردانی ئایین و هەڵگرانی، ئیتر لێرەوە دەبێتە مەترسی راستەقینە و لێکەوتەی هزری و کۆمەڵایەتی و رۆشنبیری خراپی لێدەکەوێتەوە.

پەیوەست بە هەرێمی کوردستانەوە، ئەم دیاردە نا لوژیکییە لە گۆڕەپانی ململانێی هزری و ئایدیۆلۆژی لە چوارچێوەی تەوژمێکی دژە ئایین سەرکێشی دەکرێت و برەوی پێدەدرێت، ئەمەش لە هەڵوێستە توندوتیژە جیاوەزەکانیان رەنگی داوەتەوە، کە زۆر جار ناتوانن بیشارنەوە، وەک کاردانەوەکانی ئەم دواییەیان لە هەمبەر نیگەرانی خەڵکی موسڵمان لە بەرامبەر داخستنی دەرگای مزگەوتەکان، راگرتنی وتاری هەینی و نوێژی بە کۆمەڵ، هەروەها قۆستنەوەی هەندێک وتاری عاتیفی بەشێکی کەم لە مامۆستایانی ئایینی و قسەی خەڵکێکی سادەی موسڵمان، لە سەروبەندی لێدوان وقسە و باسی تایبەت بە دۆخی دوای کۆڕۆنا ڤایروس، یاخود هەڵوێستیان بەرامبەر بە هەندێ هەواڵ و راپورتی رۆژنامەوانی سەبارەت بە داهاتوی ئیسلام و هەندێک راستی تر لەبارەی ئایینی ئیسلامەوە، تەنانەت رەتکردنەوەی هەندێک وتار و توێژینەوەی ناوەندەکانی لێکۆڵینەوەی رۆژئاوایی...هتد. ئەمانە و چەندین پرس و بابەتی تر، نیگەرانیەکانی تەوژمی دژە ئایینی گەیاندە ئاستێک کە بە تەواوی پەردە لە سەر خۆی لابەرێت و عەورەتی فکریان دەربخەن، بەبێ گەڕانەوە بۆ سەر هیچ میتودێکی رەخنەیی، یان پرەنسیپێکی ئەخلاقی، یان بنەماێکی زانستی و لۆژیکی، دۆخی دەروونی موسڵمانی کوردیان زیاتر ئازاردا: لە رووی زانستیشەوە، خویان خستە ناو هەڵەیەکی مەنهەجی گەورە، ئەم جۆرە ململانێ هزری و کۆمەڵایەتییە، کە لە چوارچێوەی فوڕمێکی نالۆژیکی خۆی پێناسە کرد، گوزارشتە لە قەیرانێکی قوڵی هزری و رەوشتی و زانستی و مەنهەجی، بە بەڵگەی ئەوەی بۆ زانینی هەڵوێستی راستەقینەی موسڵمان، نەهاتن بە دوای قسەی  گەورە زانایان و فەقیهو شەرعزانە گەورەکاندا بگەڕێن، سەبارەت بە پرس و بایەتە گرنگەکانی ئێستا، لە بری ئەوە پشت دەبەستن بە هەندێک تەفسیری واعیزانە و قسەی بێ بنەما و هەندێک وتاری سادە و عاتیفی، کە ئەمە لە هیچ میتودێکی زانستیدا جێگەیان نابێتەوە، هەر ئەمەش نا، بەڵکو راپەرستی و رق و کینە، رێگەی نەدان ئەو لێکۆڵینەوە و توێژینەوە و وتارە زانستیانەش ڕەتبکەنەوە، کە باس لە هەندێک راستی دەکەن لە بارەی ئێستا و داهاتووی ئایینی ئیسلام، تەنانەت وەک مژدەیەکیش بۆ خەڵکی موسڵمان قەبوڵیان نەبوو.

بە شێوازێکی حەتمی ئەم تەوژمەی کە لەسەرەوە باسمکرد، دەکەوێتە بەردەم تەحەددایەکی گەورەی کۆمەڵگەی کوردستانی، بەو پێیەی ئایینی ئیسلام، ئایینی زۆرینەی هەرەزۆری ئەم خەڵکەیە، ئەم تەحددایە بۆ هەموو تەوژمە فکری رۆشنبیری و فەلسەفیەکانی تریش راستە، کاتێک دەیانەوێت لە ناو شەقامێکی موسڵمان جێگەی خۆیان بکەنەوە، چونکە لە رووی مێژوویی، کولتووریی، فەرهەنگی، کۆمەڵایەتی و ئایینی رەگوڕیشەی قۆڵی هەیە لە ناو ئەم کۆمەڵگەیە و لەم شوێنە جوگرافییە، بۆیە ئاسایی و چاوەڕوانکراوە کۆمەڵگە لە بەرامبەر مەترسیەکی وەها گەورەدا بوەستێتەوە و ئارامی و ئاسایشی ئایینی و کولتووری و مێژووی خۆی بپارێزێت و ستراتیژیەتی ئاسایشی ئایینی بگرێتەبەر، لە چوارچێوەی رێزگرتنی بەرامبەر و ململانێی فکری مەدەنیانە و دیالۆگی ئاشتیانە، بە بەکارهێنانی ئامرازە شەرعییەکانی وەک گفتوگۆ، بانگەواز بە حیکمەت و زانایی، خستنەڕوی بەڵگەی نەقلی وعەقلی، بەکارهێنانی لۆژیک، داننان بە حەق و راستی، رێزگرتنی جیاوازییەکان، پەلامارنەدانی یەکتر...هتد. ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەتوانێت لە هەر رووبەڕووبوونەوە و ئارگۆمێنت و گفتوگۆیەکی لۆژیکیدا بەسەر بەرامبەرەکەیدا سەر بکەوێت، لەم سۆنگەیەوە ئامرازە شەرعیەکان و میتودە زانستییەکان بەسن بۆ رەواندنەوەی هەر گومانێگ و سەلماندی هەر راستیەک، بەڵام بەداخەوە زۆر جار ئەم ئایینە بەهێزە دەبێتە قوربانی دەستی نەزانی و لاوازی هەندێ کەس، لە ئەنجامی هەڵە بەکارهێنانی زۆر دەق و دەستەواژە و چەمکی شەرعی.

لێرەدا پێویستە خۆمان ئەو هەڵانە دەست نیشان بکەین و بەرائەتی ئایینی لێ رابگەیەنین بەر لەوەی خەڵكی تر بەچاوماندا بداتەوە و پەنجەمان بۆ درێژ بکات. پەیوەست بە ئێستاوە دیارە دیاردەیەكی وەک و کۆرۆنا ڤایروس زۆر بابەتی هێنایە پێشەوە و کۆمەڵێک هەڵەی شەرعی ومەنهەجی و زانستی بەسەرماندا تێپەڕین، لەبەر ئەوەی بە لۆژیکێکی هەڵە و ناتەواو پڕژاینە سەر بابەتگەلێکی ئایینی و زانستی و کەونی فرەڕەهەند، زۆر بە زوو پەلاماری هەندێک شت درا لە لایەن هەندێک مامۆستای ئایینی و بەشێک لە زنایانەوە، کە من لێرەدا ناوم ناوە -پەلاماردان بە ئایین- بۆ نموونە هەر لە سەرەتای دەرکەوتنی کۆرۆنا ڤایروسەوە، وەک دیاردەیەکی بایۆلۆجی نوێ خێرا، بەشێک لە مامۆستایان و زانایان، بە غەزەبی خوادیی ناویان برد، بە هۆکاری ئەوەی وڵاتی چین دەمێکە خەریکی جینۆساییدکردنی موسڵمانانە لە وڵاتی خۆی، چونکە دەزانین وڵاتی چین سیاسەتی قڕکردن و سڕینەوەی لەگەڵ موسڵمانانی خۆی ئەنجامدەدات، من لای خۆمەوە گومانم نییە لەوەی هەروەک چۆن هەڵسوکەوتە خراپەکانی مرۆڤ، دەبنە هۆکاری کارەساتی مرۆیی، ژینگەیی، کومەڵایەتی، بەهەمان شێوە دەکرێت ببنە سەرچاوەی دابەزینی بەڵای ئاسمانی بۆ مرۆڤەکان، بەڵام تەحەددایەکی مەترسیدار دەبێت، ئەگەر بە شێوەێکی زانستی مامەڵە لەگەڵ دیاردە و رووداو و یاسا و رێسا گەردونییەکان نەکەین، چونکە ئێمە لە سەردەمێکدا دەژین نابێت بو تەفسیرکردنی دیاردە گەردوونییەکان پشت بە شیکردنەوەکانی سەردەمی بیرکردنەوەی خورافی (superstition thinking) کە مرۆڤ و کۆمەڵگە دوور و دابڕاوەکان لە ئایین و زانست  پشتیان پێ بەستوە، هەر وەک نابێت بە شیکردنەوەی ثیۆلۆجی (دینی)ـش تەفسیر بکرێن، یاخود تەفسیری عەقڵی و فەلسەفی، چونکە مرۆڤایەتی تەواوی ئەم قۆناغانەی پەڕاندووە. ئێستا کاتی ئەوەیە دیاردەکان بە تیۆری زانستی (ابستمولوجیا) شیبکرێنەوە، لە پاڵ ئەوەشدا دەکرێت بە تێگەیشتنێکی زانستی ورد و بەڵگەدار، دیاردە و رووداوەکان بە  ویستی خودای گەورەوە ببەسترێنەوە. لە ئێستاشدا تەحەدداکردنی زانایان و وڵاتانی خۆرئاوا بەوەی کۆرۆنا سەربازێکی خودایە، کەس ناتوانێت لە بەرامبەریدا بوەستێتەوە، گەورەترین مەترسیە بۆ سەر ئایینی پیرۆز، چونکە دەکرێت لە داهاتوودا، ئەم تەحەددایە شکست بهێنێت، بۆیە پێموایە مەیدانخوازیکردنی بەرامبەر بە خودا، بە ئایین، بە پێغەمبەر، بە قورئان، پەلاماردانی خەڵکە بە ئایین، لە ئەنجامشدا ناشرینکردنی ئایینە لەبەر چاوی خەڵک، بەر لە هەموو شتێک ئازارگەیاندنە بە خودی ئایینەکە.

*مامۆستا لە زانکۆی سەلاحەددین - کۆلێژی زانستە ئیسلامیەکان