دوێنێ تەبعیس و تەعریب، ئەمڕۆش تەشەیوع و تەعریب

بەدرێژایی مێژووی شارستانى دۆڵى (رافیدەین) تا ئەمڕۆشى لەگەڵدابێ، هێزەکان و دەسەڵاتدارانى ئەو ناوچەیە هەوڵى لەناوبردن و رەشکردنەوەى یەکترییان داوە، هەر هێزێک هەوڵى لەناوبردنى ئەوەى ترى داوە، هیچ کات کولتوورى پێکەوەژیان و یەکتر قه‌بوڵکردن لەنێو دانیشتوانانى عێراق بە درێژایی مێژوو نەبووە، تەنها هەوڵى یەکتر لەناوبردن و رەشکردنەوەى یەکترییان داوە، ئەوە فەلسەفەى ژیانى دەسەڵاتدارانى ئەو وڵاتە بووە لەکاتى بەڕێوەبردنى وڵاتدا و تا ئێستاش لەنێو پێکهاتەکانى ئایینى و کۆمەڵایەتى رەنگیداوەتەوە.

لە پاش دروستبوونى دەوڵەتى عێراق ساڵى (1921) کە لە سەرەتا مەلەکى بوو، تا ساڵى (1958) کە ئەم سیستەمە لە رێگەى کودەتای سەربازى رووخا و بووە سیستەمى (کۆماری). بەردەوامبوونى کولتوورى تۆڵەسەندنەوە و لەناوبردنى یەکترى و یەکترقبووڵنەکردن وایكرد، کورد شۆڕشێکى سەرەتاسەرى دژى ئەم جۆرە عەقڵیەتە بەرپا بكات، بە ناوى شۆڕشى (ئەیلوول) ساڵى (1961) و دواتر (قەومییەکان) دژى ئەم شۆڕشە دەستیانکرد بە تێکدان و سووتاندنى گوندە کوردییەکانى ناوچەکانى (کەندێناوە و قەراج و سەرگەڕان و چەند ناوچەیەکى کەرکووك)، پاشان تەعریبیان کرد و خەڵکەکەیان دەربەدەر کرد، لێرەدا بۆمان رووندەبێتەوە هەموو سیسەتەمێکى حوکمڕانى لە عێراق لە خزمەت پێکهاتەیەکى دیارکراو بووە، کە ئەویش (عەرەب) و هۆزەکان بوون، ئەم سیاسەتە رەهەندێکى مێژوویی هەیە، کە لە ساڵى (1851) مەمالیکەکان لە بەغدا بوون لە سەردەمى (عوسمانییەکان) هاوکارى و پاڵپشتى هۆزەکانى (تەى و جبوور و شەمەر و خەزرەج)یان دەکرد، کە گوندە کوردییەکانى ناوچە دابڕێندراوەکان بکڕن و بە عەرەبی بکەن.

سەردەمى بەعسییەکان ساڵى (1968):

لە ساڵی (1968) کاتێ بەعسییەکان هاتنە سەر حوکم، ئەم سیاسەتە توندتر بوو، چووە قۆناغێکى تر، بەتایبەتى لە کەرکووك و ناوچەکانى تر، ئەمجارەیان لە پاڵ سیاسەتى (بەعەربکردنى) خەڵک و گوند و شارۆچکە و شارەکان، سیاسەتى (بە بەعسیکردن) پەیڕەو دەکرا، بەجۆریک دەبووایە هەموو کوردێکى دانیشتووى ئەم ناوچانە ببنە ئەندام لە (حزبی بەعس) و کار بۆ ئەم حزبە بکەن، بەعسیش خاوەن ئایدیۆلۆژیایەکى تایبەتە و حزبێکى نەتەوەپەرستە و شۆڤێنی و ئیمانى بە عرووبە هەیە، کەسى ترى پێ قبووڵ نییە، لە رابردوودا حوکمڕانیمان بینى و چ کەرەساتێکى بەسەر پێکهاتە و خەڵکى عێراق هێنا، میللەتى (کوردیش) گەورەترین قوربانى ئەم رژێمە حکومڕانیە بوو، تا ئێستاش ئاسەوارى تاوانەکانیان ماوەتەوە لەسەر (هەرێمى کوردستان) بەگشتى (ناوچە دابڕێندراوەکان) بەتایبەتى.

لەساڵى (2003) دروستبوونى عێراقى نوێ:

پاش رووخانى رژێمى بەعس، گەلانى عێراق هەواى ئازادییان هەڵمژى و هیواى عێراقێکى دیموکراسی و دادپەروەر، دوور لە کولتوورى تۆڵەسەندنەوە دەخواست، به‌ڵام ئەوە رووى نەدا و پێچەوانەکەى روویدا، ئەوەبوو پێکهاتەى (شیعە) جڵەوى حوکمڕانى وەرگرت، دەستیکرد بە سیاسەتى تۆڵەسەندنەوە لە پێکهاتەى (سووننە) تا شەڕى تائیفى هەڵگیرسا و درێژەى كێشا، تا ساڵى (2014) داعش ناوچە سووننەنشینەکانى داگیرکرد و هەمان سیاسەتى تۆڵەسەندنەوەى پەیڕەو کرد.

حکومەتى عێراقى هێزێکى تائیفى بەنێوى (حەشدى شەعبی) دامەزراند، لە ئەنجامدا ناوچەکانى ژێر دەستى داعش کەوتە دەست هێزە شیعەکانى (حەشدى شەعبی)، ئەمانە جگە لەوەى هێزێکى ئینتیقامی و توندبوون، پرۆسەى (تەشەیوع – بەشیعەكردن)یان لە ناوچەکانى (سەڵاحەددین، ئەنبار، نەینەوا، دیالە) پەیڕەو کرد، بەجۆرێک بە زمانى چەک دەیان (سەرۆک هۆزی سووننەمەزهەبەکان) هێزى چەکدارییان وەرگرت و چوونە پاڵ هێزەکانى (حەشدى شەعبی)، هاوکار بوون بۆ ئەوەى پرۆسەى (بەشیعەكردن) سەرکەوتوو بێت، بۆ یەکەمجار لە مێژووى عێراق، شیعەکان توانیان لە ناوچە سووننەنشینەکان لە هەڵبژاردنەکان سەرکەوتن بەدەست بهێنن و کورسى پەرلەمانى ببەنەوە.

ئەم واقیعە ئێستا لە ناوچە (دابڕێندراوەکان) پەیڕەو دەکرێ، بەجۆرێک پاش رووداوه‌كانی (16)ی ئۆكتۆبه‌ری ساڵى (2017) واقیعێكی نوێ له‌ ناوچه‌ دابڕێندراوه‌كان دروستبوو، ده‌ستووری عێراق پێشیل كرا و كار گه‌یشته‌ (كرده‌ی سه‌ربازی) و ئه‌و ناوچانه‌ رووبه‌ڕووی شاڵاوی داگیركاری بوونه‌وه‌، واقعیكی ناسرووشتی و ناهاوسه‌نگ و نادادپه‌روه‌ر، له‌ نێو پێكهاته‌كانی ئه‌م ناوچه‌یه‌ دروست بوو.

رووداوه‌كانی (16)ی ئۆكتۆبه‌ر، ناوچه‌ دابڕێندراوه‌كانی دووچاری ده‌یان كێشه‌ و قه‌یرانی وه‌ك (ناسه‌قامگیری ئه‌من و ئاسایش، خۆڕێكخستنه‌وه‌ی گرووپه‌ تیرۆریستییه‌كان له‌و ناوچانه‌، ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی پرۆسه‌ی به‌عه‌ره‌بكردن، دزین و به‌هه‌ده‌ردانی نه‌وت و سامانی گشتی، فه‌راغی ئیداری و یاسایی له‌هه‌ندێ ناوچه‌، پێشێلكردنی ده‌ستووری عێراق، داگیركردنی ناوچه‌كه‌ و به‌سه‌ربازیكردنی، ناهاوسه‌نگی له‌نێو پێكهاته‌ جیاجیاكانی ناوچه‌كه‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردندا، تۆماركردنه‌وه‌ی عه‌ره‌به‌ ته‌عریبكراوه‌كان له‌ تۆماری گشتی ده‌نگده‌ران، ئاواره‌بوونی ده‌یان هه‌زار خێزان و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ شوێنی خۆیان) كرده‌وه‌، ئەمەش لەلایەن سیاسییه‌كانی عێراق و عه‌ره‌به‌ شۆڤینییه‌كان ئه‌م بارودۆخه‌یان به‌ هه‌لزانی و جارێكی تر له‌هه‌موو ئه‌و ناوچانه‌ی كه‌ داگیركرابوون له‌لایه‌ن حه‌شدی شه‌عبیه‌وه‌، عه‌ره‌به‌ هاورده‌كان گه‌ڕانه‌وه‌ و پرۆسه‌ی به‌عه‌ره‌بكردن ده‌ستیپێكردووه‌، ناوچه‌ دابڕێندراوه‌كان به‌ گشتی و (كه‌ركووك) به‌تایبه‌تی رووبه‌ڕووی گه‌وره‌ترین گۆڕانكاری دیمۆگرافی بوونه‌ته‌وه‌.

عەرەبە تەعریبکراوەکان زیاتر ئەو گرووپ و سەرۆک هۆزانەن کە چوونەتە پاڵ هێزەکانى (حەشدى شەعبی) دەیانەوێ وەک پێشتر بە هێزى چەک بێنەوە ئەو ناوچانە داگیر بکەن، ئەمە لەلایەک، کە کوردنشینانى ئەو ناوچانە رووبەڕووى شاڵاوى بەعەره‌بکردن بوونەتەوە. لەلایەکى ترەوە، ئەو هێزانەى کە لە ناوچە دابڕێندراوەکان ھەن، چ لە (سوپا و پۆلیسى فیدرالى و حەشدى شەعبی و دژە تیرۆر) زۆربەیان هێزى تائیفین و سەر بە پێکهاتەى (شیعەن)، جگە لەوەى دۆسیەى ئەمنى ئەو ناوچانەیان لە دەستە، هەوڵى راکێشانى خەڵک دەدەن بۆ سەر مەزهەب و حزبەکانیان.

پرۆسەى (بەشیعەكردن) مێژووەکەى دەگەڕێتەوە بۆ کۆتاکانى سەدەى (هەژدەهەم) لە سەردەمى دەوڵەتى (قاجاڕى ئیرانى) کە پشتیوانى حکومەت و مەرجەعى شیعەى لەگەڵ دابوو، کە ئەم پرۆسەیە ئاراستەى (باشوورى عێراق) بکرێت و هۆزە عەرەبیەکان بگرێتەوە، هەروەکو نووسەرى ئەمەریکى (ئیسحاق نەقاش) دەڵێ پێکهاتەى (شیعە) لە سەدەى (نۆزدەهەم)وە پلانیان دانا و کارییان کرد ببنە یەکەمى عێراق لە رووى ژمارەى دانیشتوانەوە، ئەم ئاواتەشیان لە سەدەى (بیست) هاتەدى و بوونە گەورەترین پێکهاتەى دانیشتووانى عێراق بەگشتى و باشوورى عێراق بەتایبەتى.

لەکاتى بەعەربکردنى (کەرکووك) لە هەشتاکانى سەدەى رابردوو لە شەڕى (ئێران- عێراق) ئەمەش کاتى رژێمى بەعس هەستى بە مەترسى دانیشتووانە شیعە مەزهەبەکان کرد بڕیاریدا لە چوارچێوەى پرۆسەى بەعەرەبکردن زیاتر (عەرەبی شیعەکان) بۆ کەرکووك بهێنێت، ئەمەش رەهەندى سیاسى لەپشتەوە بوو.

لەماوەى ساڵانى (2017 - 2020) دا ناوچە دابڕێندراوەکان رووبەڕووى ئەم شاڵاوەى پرۆسەى (بەشیعەكردن) بوونەتەوە، بەجۆرێک ئەو هێزە تائیفییانە چەندین بڵاوکراوە و وێنە و ئاڵاى مەزهەبیان هەڵواسیووە لە شوێنە گشتییەکان، ئەمە وێڕاى ئەنجامدانى سرووته‌ ئایینىیه‌كانی تایبەت بە خۆیان، ئەمەش رەنگدانەوەى لەسەر توێژی گەنج و و هەرزەکاران دروست کردووە، بە شێوەیەک ماوەى (2) ساڵە دەیان کورد لە رۆژى (عاشوورا) سەردانى شارى (کەربەلا) دەکەن بۆ به‌شداریكردنی له‌و سرووتانه‌.

لەلایەکى دیكه‌وه‌، ئەو هێزانە کار لەسەر چەند سەرۆک هۆزێک و کەسایەتییەکى ناوچە دابڕێندراوەکان دەکەن، کە لەرێگەى پێدانى ئیمتیازات و کردنەوەى فەوجى حەشدى شەعبی لە هەندێ ناوچە بۆ راکێشانیان.

ئەگەر پرۆسەى تەعریب رەهەندى سیاسی لەپشتەوە بێت بۆ سەرخستنى، ئەوا لەمەودوا بۆ سەرخستنى پرۆسەى (تەشەیوع) لەو ناوچانە، رەهەندى کۆمەڵایەتى لەپشتەوەیە، چونکە گۆڕینى مەزهەب و ئایین دەبێتە هۆى گۆڕینى (ئەتنۆگرافیاى ناوچە دابڕێندراوەکان) لەلایەک، گۆڕینى (دیمۆگرافیا)ش لەلایەکى دیكه‌وه‌.

* ماسته‌ر له‌ جوگرافیای سیاسی و ناوچه‌ دابرێندراوه‌كان.