شوناسى نەتەوەیى و بارى کەسێتى

 دەمەوێت بابەتى باسەکە بەم پرسیارە دەست پێبکەم  ئایا پرسى گۆڕینى بارى کەسێتی"الاحوال المدنیە" وەکو گۆڕینی تەمەن و ناو، لە دەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵى عێراقە یان لە دەسەڵاتى  حکومەتى هەرێمى کوردستانە؟

بۆ وەڵامى ئەم پرسیارە با لەچەند ڕوانگەیەکەوە لەم بابەتە بڕوانیین :

1.لەڕوانگەى دەستوورى عێراقەوە : گەر بەوردى سەیرى دەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵ بکەین لە ماددە 110 ی دەستوورى عێراقدا هاتووە:  "تنظیم امور الجنسیە والتجنس والاقامە وحق اللجوء السیاسی."واتا تەنها سێ دەسەڵاتى فعلى داوە بەحکومەتى فیدراڵ ئەوانیش بابەتى "رەگەزنامە و وەرگرتنى ڕەگەزنامەیە" بەپێ یاسایى رەگەزنامەى ژمارە 26 ساڵى 2006 و دەسەڵاتى نیشنگە بەپێ یاسایى ژمارە 76 ساڵى 2017 . هەروەها "دەسەڵاتى پەناهەندەى سیاسی" کە بەپێی یاسای ژمارە 51 ساڵى 1971 ڕێکخراوە. جگە لەم سێ دەسەڵاتە کە بە سێ یاسایى جیاواز ڕێکخراون، هەر بابەتێکى تر هەبێ کە باسنەکرابێ ، بەپێی دەستووری عێراق  لەمادە 110 لە دەسەڵاتى هەرێمەکانن، دەسەڵاتە حەسریەکانی حکومەتى فیدراڵ دەسەڵاتى "استثنائیە" و ناکرێت راڤەى فراوانى تێدا بکرێت. بەڵام دەسەڵاتى بارى کەسى "الاحوال المدنیە " بەیاسایەکى جیاواز رێکخراوە کە یاسایى ژمارە 65 ی ساڵى 1972 ـە ، بابەتى ناوگۆڕین و تەمەن گۆڕین  و دانانى لەقەب هیچ پەیوەندیەکیان نیە بە رەگەزنامەوە بەو پێیەى رەگەزنامە لەسەر بنەماى "خوێن یان هۆکارەکانى وەرگرتنى رەگەزنامە" دەردرێت کە نە لە دوور نە لە نزیک پەیوەندییان نیە بە بارى کەسیەوە تەنانەت کەسى بیانى مافى ئەوەى هەیە شوناس نامەى  بارى کەسیى هەبێت هەرچەندە خاوەنى رەگەزنامەى عێراقیش نەبێت وەکو لە مادەى 21 یاسایى بارى کەسی ژمارە 65 ساڵى 1972 دا هاتووە.

2.لەڕوانگەى پرەنسیپى فیدرالیزمەوە : لە هیچ فیدرالیزمێکى دونیادا بەنموونە ئەمەریکا و کەندا و ئەڵمانیا ،  با زۆر دوور نەڕۆین و بچینە وڵاتە فیدراڵیە دواکەوتوەکان وەکو پاکستان و هندستان،  نەتبینووە هاوڵاتیەکى بلوجى و پشتۆ بچێتە ئیسلام ئاباد (پایتەختى پاکستان) یان هاووڵاتیەکى کەڵکەتە بچێتە نیودەلهى (پایتەختى هیندستان) بۆ ناوگۆڕینێک یان گۆڕینی تەمەن. هەمیشە بارى کەسێتى لە فیدرالیزم دا لەدەسەڵاتى حکومەتى خۆجێی پارێزگا یان کانتۆنە یان دەسەڵاتى هەرێمەکانە نەک دەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵ . دەستووری عێراقیش زۆر بەڕوونى دەڵیت هەر بابەتێک دەقى لەسەر نەهاتبێت لە دەسەڵاتە حەسریەکاندا، ئەوا  ئەولەویەت بۆ دەسەڵاتى هەرێمەکانە " المادە (115): "كل ما لم ينص عليه في الاختصاصات الحصرية للسلطات الاتحادية، يكون من صلاحية الاقاليم والمحافظات غير المنتظمة في اقليم، والصلاحيات الاخرى المشتركة بين الحكومة الاتحادية والاقاليم، تكون الاولوية فيها لقانون الاقاليم والمحافظات غير المنتظمة في اقليم، في حالة الخلاف بينهما".

3.لەڕووى سروشتى بڕیارى گشتاندنى ژمارە 10956 کە لە 31/10/ 2017 لە بەڕێوەبەرایەتى رەگەزنامە و بارى کەسێتى هەولێرەوە دەرچووە : ئەم بڕیارە پێش ئەوەى قسە لەسەر اختصاصی  دادگاکانى هەرێمى کوردستان بکات ، خۆى پێشێلى روکنى اختصاصی قراراتى ئیدارى کردووە !

 ئەم بریارە پێچەوانەیە لەگەڵ یاسایى ژمارە 14 ساڵى 2008 یاسایى ئەنجوومەنى شورای هەرێمى کوردستان کە تایبەتمەندە لە هەموو منازەعە ئیدارى و قانونیەکان و تاکە مەرجەعە بۆ یەکلاکردنەوەیان کە لەماددەکانى 6 و 9 ئاماژەى پێدراوە. ئەوەى مایەى تێڕامانە، ئەنجوومەنى شورایى هەرێم بەو هەموو دەسەڵاتە زۆرو زەوندەى هەیەتى مافى ئەوەى پێنەدراوە لەبابەتێکدا قسەبکات کە خراوتە بەردەم دادگا یان یاسا مرجەعى  تایبەتى بۆ داناوە کە دەڵێت "یحظر على المجلس ابداء الرأي او المشورة القانونیة في القضایا المعروضة على القضاء او التي لها مرجع قانوني للطعن" بەڵام بەڕێزان لە بەرێوەبەرایەتیی گشتیى  رەگەزنامە و بارى کەسێتیى هەولێر نەک فەتوا  بەڵکو ئەحکامى پلە کۆتا "درجە البتات" ی دادگاکانى هەرێم بە پووچەڵ دەزانن، گەر پووچەڵیش بێت ئەوان تەنانەت بەوشەیەکیش مافى ئەوەیان نیە قسەى لەسەر بکەن، بەڵکو ئەوە دەسەڵاتى دادگای باڵاى فیدراڵى عێراقە کە بڵێت چى دەستوورى و چى دەستووری نیە لەو لایەشەوە سەیرى بکەین  تەفسیرى دەستوور لە بابەتى احوال مدنى لە نێوان هەرێمى کوردستان و بەغداد جارێکى  تر دەسەڵاتى دادگاى فیدراڵیە نەک بەرێوەبەرایەتى رەگەزنامە و بارى کەسێتیى هەولێری بەڕێز.

4. لە ڕوانگەی "هێزى پاساوى گشتاندنەکە" "من حیث الحجیة" : حجیەتى گشتاندنەکەى بەرێوبەرایەتى گشتى رەگەزنامە، پێویستە لەسەر بنەماى تەفویچ تەشریعى بێت. ئەم دەسەڵاتە لە یاسای بارى کەسیدا دراوە بە وەزیرى تایبەتمەند نەک بە بەڕێوەبەرایەتیەک، لە لایەکى ترەوە گشتاندنى ئیدراى ناتوانێت رێسای یاسایى نوێ دروست بکات یان یاسایەک پەک بخات کە لەهەرێمدا بەرکار بێت، دواتریش پێشلى مافى بەدەستهاتوو بکات ، یان بەشێوەى ( اثرى رجعى) مەراکزى قانونى دانپیانراو  هەڵبوەشێنێتەوە. ئەوەى پێویستە لێی ووردبینەوە ئەوەیە ئەم گشتاندنە بەدروستکردنى  رێسای ئەبستراکت و گشتگیر لاقەى دەسەڵاتى پەرلەمانى کردووە ، بەو پێیەى تەنها پەرلەمان مافى دەرکردنى یاسای ئەبستراکت و گشتگیری هەیە. پاشان ئەگەر لە ڕووى پرەنسیپى جیاکردنەوەى دەسەڵاتەکانەوە سەیرى بکەین، ئەم بەرێوەبەرایەتیە مافى ئەوەی نیە دەستوەربداتە کاروبارى دادگا یان دەسەڵاتى دادوەریى هەرێمى کوردستان.

5.بەکارهێنانى سیستەمى کارتى نیشتیمانى وەکو ئامڕازێک بۆ پاکتاوى کلتوور و شوناسى نەتەوەیی :

کارتى نیشتیمانى یەکێکى ترە لەو هەڵە ستراتیژیانەى کە نوێنەرانى کورد لە بەغدا تێیکەوتون، ئەویش لەرێگەى تێکەڵکردنى بارى ڕەگەزنامە و بارى کەسێتى و کارتى زانیارى لە یەک دۆکیومێنتدا ، چونکە تەنها بابەتی رەگەزنامە، فیدڕاڵیە و هەردوو بابەتى بارى کەسێتى و کارتى زانیارى، دەسەڵاتى هەرێمەکانن. حکومەتى فیدراڵ ، لەڕێگەى یاساى کارتى نیشتیمانییەوە دەستوەردەداتە گشت ئەو بڕیارانەى لە دادگاکانى هەرێم و بارى کەسى هەرێمى کوردستانەوە دەرچوون ، هەرگۆڕانکاریەکى  لە لایەن دادگاکانى هەرێمى کوردستانەوە کرابێت لە تۆمارى مەدەنی دواى 2005 لە سیستەمى کارتى نیشتیمانیدا  تۆمار ناکرێت ! خودى ئەم هەڵسوکەتە پێچەوانەى دەستوورە بەو پێیەى کە ناکرێت یاسایى کارتى نیشتیمانى بە  " اثر رجعی " جێبەجێبکرێت بۆ ئەو ڕووداوانەى پێش دەرچوونى یاساکە کە خودى دەستوور دەقى لەسەر داوە لە ماددەى 19 دا. بێجگە لەوەش ، بارى کەسێتى لەدەسەڵاتى حکومەتى فیدراڵ نیە وەکو ئەوەى ئاماژەمان پێدا، پاشان بە بەهانەی سیستەمى تەکنەلۆژى و ئایتى، لە کارتى نیشتیمانی و هەر دۆکیومێنتێک ( جا گرێبەستى هاوسەرگیرى یان بڕیارى دادگاکان بێت) بە زمانى کوردى ، لە لایەن حکومەتى فیدراڵەوە لە نیۆ سیستەمى کارتى نیشتیمانیدا تۆمار ناکرێن، ئەمەش پێشێلکاریەکى روون و ئاشکرای دەستوورە، کە هەردوو زمانى کوردى و عەرەبیى بە زمانى فەرمیى دەوڵەتى عێراقی فیدراڵ داناوە. ئیدی پێویست ناکات لەمە زیاترى لەسەر بڵێم، ئەگەر لەدەستدانى کەرکوک لە دەست دانى خاکى کوردستان بێت ئەوا ئەم بڕیارەی بەڕێزان لە دەستدانى شوناسی نەتەوەیی و ناو و ناسنامەى میللەتێکە.

*ماستەر لەیاسا – لە ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا