ئایا کاتی ریفراندۆمە

هاتنی داعش بۆ عێراق لە ساڵی 2014 بە ویستگەیەکی گرنگ و وەرچەرخێنەر دادەنرێت لە مێژووی سیاسیی هەرێمی کوردستان و عیراقدا، بە ئاستێک چاوەڕێ دەکرێت پێشهات و  دەرهاوێشتەکانی دوای ئەم رووداوە عێراق بەرەو دابەشبوونێکی یەکجارەکی لەنێوان هێلی نەتەوەی-تایفیدا ئاراستە بکات و کوتایی بە  دوا تەمەنی عێراق وەک ولاتێکی یەکگرتوو و یەکپارچە بهێنێت کە نزیکەی سەد ساڵە بووەتە فاکتەر و سەرچاوەی ناسەقامگێریی و شەڕ و قەیران خوڵقاندن بۆ تەواوی ناوچەکە.

ئەوەی ئەم ئەگەرەشی بەهێزتر کردووە هەڵوێستی سەرکردایەتی کوردە، کە زیاتر لە هەر کاتێک  پێداگریی لەسەر ئەنجامدانی رێفراندۆم و هەنگاونان بەرەو دامەزراندنی کیانێکی سەربەخۆ دەکات و لە نوێترین هەڵوێستێدا مەسعوود بارزانی جەختی کردە سەر ئەوەی، کە پروسەی گشتپرسیی لە کوردستان  پێش هەڵبژاردنەکانی ئەم ساڵی ئەمریکا بەڕێوە دەچێت.

بە رۆژەڤبوونی پرسی رێفراندۆم و ئەگەری دابەشبوونی عێراق لە کاتێکدایە هەرێمی کوردستان وێرای شەڕی داعش و ناکۆکییەکانی لەگەڵ بەغدا و قەیرانی قورسی ئابووریی، رووبەڕووی مڵملانێ و قەیرانێکی سیاسیی توندی ناوخۆیی بووەتەوە کە رەنگدانەوە و کارێگەریی مەزنی کردووەتە سەر هەڵوێستی پارتە سیاسییەکان بۆ پاڵپشتیکردن یان نەکردنی ریفراندۆم. لێردا دەکرێت پرسیاری ئەوە بکرێت ئایا بەراستی کاتی گشتپرسیی لە کوردستان هاتووە؟ کامانەن ئەو فاکتەرانەی رێ خۆشکەرن بۆ هەنگاونان بەرەو سەربەخۆیی؟ ئەمریکا چۆن دەروانێتە پرۆسەی ریفراندۆم لە کوردستان؟.

دیارە باسکردن و گەنگەشەکردنی پرسی گشتپرسیی کوردستان لە ناوەندە سیاسی و ئەکادیمییەکاندا، پەیوەندیی بە کۆمەڵێک گۆڕانکاریی خێرا و هاوکێشەی نۆیی سیاسییەوە هەیە کە لە عێراق و ناوچەکەدا هاتوونەتە ئاراوە و هاندەرن بۆ هەنگاونانی کورد بەو ئاراستەیە. دوای کەوتنی مووسڵ لە ساڵی 2014 عێراق  بەشێوەیەکی دیفاکتۆ لەنێوان هێلی نەتەوەیی و تایفی کورد، شیعە و سوننە دابەش بووە، بە شێوەیەک کە شتێک بە ناوی عێراقی یەکگرتوو لە سەر ئەرزی واقیع نەماوە و ئەو سیستمە بە ناو دێموکراسی و فێدڕاڵییەی کە تاکە گرنتی و تاڵەمووی مانەوەی یەکپارچەیی ئەم وڵاتە بووە، داڕما و بووە قوربانیی حەز و ویستی پێکهاتەی شیعە بۆ دەستبەسەرداگرتنی دەسەڵات.

ئێستا لە عێراقدا  هەموو شتێک هەیە تەنیا دەوڵەت نەبێت، بە دەیان گرووپ و رێکخراوی میلیشیایی لەم وڵاتەدا هەن و بوونەتە جێگرەوەی سوپای عێراق و هیچ پەیوەندییان بە سەروەریی و بەرژەوەندیی عێراقەوە نییە و لە لایەن وڵاتانی ناوچەکەوە بۆ ئەجیندای تایبەتی خۆیان ئاراستە دەکرێن. لە لایەکی تریشەوە لە پاڵ ململانێی ئیتنی، تایفی و شەڕی داعش، ململانێی نێوان خۆدی پێکهاتەی شیعەش هاتووەتە سەر ئەم قەیرانانە، کە ئەگەری شەڕێکی ناوخۆیی نێو ماڵی شیعە دەکرێت یەکێک لە دەرئەنجامەکانی بێت. هەموو ئەمانەش وایان کردووە کە هێچ ئاسۆیەکی روون بۆ راستکردنەوەی پرۆسەی سیاسیی لەم وڵاتەدا نەمێنیت و دابەشبوونی عێراق بووەتە شتێکی حەتمی.

لە پاڵ ئەم گۆڕانکارییانەی سەرەوە هاتنی داعش بۆ عێراق واقیعێکی تری نۆێی خوڵقاندووە، کە بە خاڵی وەرچەرخان دادەنرێت لە مێژووی سیاسی کوردا، ئەویش ئەوەیە بۆ یەکەمێن جار کورد تەواوی کوردستانی باشوور بە ناوچە ناکۆکەکانەوە کۆنتڕۆڵ کردووە و لە لایەن هێزی پێشمەرگەوە دەپارێزرێن. ئەم پێشهاتە نۆیە بە رەنگێکی دیفاکتۆ سنووری  هەرێم لەگەڵ بەشەکەی دێکەی عێراق دیار کردووە و لە رووی سیاسییەوە پێگەی هەرێم لە ئاستی ناوخۆ و دەرەوە قایم کردووە. کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە ناکۆکەکان رووی ئابووریشەوە پاڵپشتییەکی گەورەیە بۆ پرۆسەی سەربەخۆیی. لەبەر ئەوەی هەرێم ئێستا بووەتە خاوەن تەواوی سەرچاوە سروشتییەکانی خۆی و دەکرێت بە باشترین شێوە بۆ بەرەو پێشبردن و بەهێزکردنی پێگەی ئابووریی و سیاسی خۆی بە گەریان بخات.

هەرێم دەتوانێت ئەم فاکتەرە ئابوورییە وەک کارتێک و ئامرازێکی سیاسیش سوودی لێوەربگرێت بۆ هەڵسوکەوتکردن و ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە. بەتایبەت لە ساڵی 2014 کورد بە رەنگێکی سەربەخۆ لە بەغدا دەستی بەهەناردەکردنی نەوت کردووە. ئەگەر چی لە ئێستادا بەهۆی دابەزینی نرخی نەوت و بڕێنی بودجە، شەڕی داعش، هەرێم توشی قەیرانی ئابووریی بووە. بەڵام بە جێگربوونی بەهای نەوت و پەرەپێدانی سەرچاوە سروشتییەکانی پەیوەست بە گاز و  نەوت، هەرێم دەتوانێ بە ئاسانی ئەم قەیرانە تیپەڕێنێت.

ئاراستەی هاوکێشە و پێشهاتە سیاسییەکان لە سەر ئاستی ناوچەکەش، دیسان فاکتەرێکی دیکەی بەرەوەپێشچوونی پرسی ریفراندۆمە لە کوردستان. فراوانبوونی شەڕی تایفی نێوان شیعە و سوننە و دابەشبوونی ناوچەکە بەسەر دوو بەرەی دژبەیەکدا تا رادەیەکی زۆر لە بەرژەوەندی هەڵکشانی پێگەی هەرێم بووە. ئەم دابەشبوون و مڵملانێیە وڵاتانی ناوچەکەی ناچارکردووە هەڵوێستی نەرمتر هەمبەر کورد بگرنە بەر، تەنانەت هەندێکیشیان بە شێویەکی بەرچاو سیاسەتیان هەمبەر هەرێم گوڕانکاری بەسەردا هاتووە.

نها تورکیا و وڵاتان عەرەب کەمتر لە جاران دژایەتی سەربەخۆیی کوردستان دەکەن. لە لایەکی ترەوە ئەم بارودۆخە دەرفەتی زیاتری داوە کورد بۆ مناورە و گەمەی سیاسی، بەتایبەتیش ئەو هەل و مەرج و بارودۆخەی لە ناوچەکەدا هەیە و بەهۆی ئەو جەمسەربەندییە تایفییەی کە درووست بووە، ئەگەری درووستکردنی بەرەیەکی هاوبەش، هاوشێوەی جاران  بۆ دژایەتیکردنی هەرێم لەسەر ئاستی ناوچەکە تا رادەیەک زۆر بەرتەسک بووەتەوە.

سەبارەت بە فاکتەری ئەمریکاش کە دەکرێت کاریگەریی مەزنی هەبێت لەسەر پرسی گشتپرسیی، لە دوای 2014 گوڕانێکی  نۆی و بەرچاو لە سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا هەمبەر عێراق و هەرێم روویداوە. ئەگەرچی ئەمریکا پێباشە عێراق وەک وڵاتێکی یەکگرتوو بمێنێت، بەڵام رووداو و گوڕانکارییە سیاسییەکان لە سەر ئاستی عێراق و ناوچەکە ئێدارەی ئۆبامای گەیاندووەتە ئەو باوەرەی کە عێراق بەرەو دابەشبوونێکی خیرا هەنگاو دەنێت.

هەر بۆیە چێتر وەک جاران پێداگریی لە سەر یەکپارچەیی خاکی عیراق ناکات، بگرە خۆیان بۆ هەڵسوکەوتکردن لەگەڵ ئەگەری دابەشبوونی عێراق ئامادە کردووە. ئێدارەی ئۆباما لە چەندین بوونەدا راگەیاندووە کە پاراستنی یەکێتی خاکی عێراق بەپلەی یەکەم ئەرکی عێراقییەکانە نەک ئەمریکا. ئاشتۆن کارتەر وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە ساڵی 2015 ئاشکرا ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە ئەگەر عێراق چاکسازیی بنەڕەتی لە پرۆسەی سیاسیدا نەکات، ئەوا ئێمە بەردەوام دەبێن لە  یارمەتێدانی ئەو ڵایەنانەی کە هاوپێمانی ئەمریکان، بەڵام ئەوکات زیاتر لە یەک دەوڵەت لە عیراقدا دەبێت. ئەمەش وەک ئاماژەیەک بۆ درووستبوونی دەوڵەتێکی کوردیی. هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەینن کە ئەمریکا تێگەیشتنێکی نوێی هەیە سەبارەت بە هەرێمی کوردستان.

 لە لایەکی تریشەوە سیاسەتی ئەمریکا هەمبەر هەرێمی کوردستان لە روانگەی میژووییەوە بەوە ناسراوە کە زیاتر هەڵسوکەت و تەعامول لەگەڵ واقیع دەکات و خۆی لەگەڵ دەگونجێنێ. ئەمەش لە مێژووی پەیوەندی نێوان کورد و ئەمریکا زۆر بە زەقی دیارە. لە ساڵی 1991 کاتێک کورد راپەڕینی کرد و ناوچەی no fly zone درووستکرا، ئەمریکا با ئاشکرا بە سەرکردایەتی کوردی راگەیاند بە هێچ شێوەیەک لەگەڵ ناوچەی ئۆتۆنۆمی نین لە باکووری عێراق.

لە ساڵی  2003 کاتێک عێراق ئازاد کرا ئەمریکا هەوڵێکی زۆریدا کە هێزی پێشمەرگە و هەرێمی کوردستان هەڵبوەشێنێت و سیستمی پارێزگاکان پەیڕەو بکات. بەرپرسانی ئەمریکا گوشاری زۆریان بۆ سەر کورد هێنا بۆ ئەوەی واز لە پۆستی سەروک کۆمار بهێنێت و سەربەخۆ و دوور لە دەسەڵات و رەزامەندی بەغدا نەوت هەناردەی دەرەوە نەکات. بەڵام ئێرادەی کورد و پێداگرییان لەسەر مافەکانیان، توانییان هەرێمی کوردستان لە هەڵوەشانەوە بپارێزن و فێدڕاڵی بەدەستبهێنێت، هێزی پێشمەرگە بمێنیت، پۆستی سەروک کۆمار وەربگرێت و سەربخۆ نەوتی خۆی بفرۆشێت.

لەوەش زیاتر ئێستا ئەمریکا هەرێمی کوردستان بە متمانەپێکراوترین دۆستی خۆی دەزانێت لە ناوچەکەدا و پێشمەرگەش بە هاوپەیمانی سەرەکیی خۆی دەزانێت لە شەڕی دژی تێرۆردا. بە دڵنیاییەوە ئەگەر کورد پێداگریی لە سەر ماڤەکانی خۆی نەکردبا، ئەمریکا ئەم هەڵسوکەوتەی ئێستای لەگەڵ کورد نەدەکرد و بارودۆخی کوردستان لە بارودۆخی عەرەبی سوننە خرابتر دەبوو. بۆیە ئەوە کوردە دەبێت بزانێت چی دەوێت و چی دەکات، ئەمریکا و وڵاتانی ئەورووپا زیاتر هەڵسوکەوت لەگەڵ واقیع دەکەن.

هەموو ئەو ئارگیومنتانەی سەرەوە دەیسەلمێنن کە دەرفەتێکی گونجاو بۆ پرۆسەی ریفراندۆم لە ئارادایە. تاکە کێشە و لەمپەری سەرەکیی بەردەم گشتپرسیی، ناکۆکی و نارێکی نێو ماڵی کوردە کە دەکرێت بە لەبەرچاوگرتنی بەرژەوەندیی نەتەوەیی، سازشکردنی لایەنەکان و بازدان بەسەر بەرژەوەندیی بەرتەسکی پارتایەتیدا کێشە ناوخۆییەکان چارەسەر بکرێن و ریفراندۆم لە کوردستان ئەنجامبدرێت.