دەستووری هەرێم و پرسی ناسنامە و پێگەی ئایین
بەو پێیەی دەستوور بنەما دادەنێت و سەرچاوەی یاساکانی دیکەیە و بۆ خزمەتی هاووڵاتیانە، ئەگەر بۆ هەر هەرێم و دەوڵەتێک گرنگ و پێویست بێت، ئەوە بۆ کوردستان یەکجار گرنگ و پێویستترە، هەم لەبەر ئەوەی هەندێ جار هەرێم دەکەوێتە بەر هەڕەشە و مەترسی و ناسەقامگیری و دەستێوەردانی ناوەکی و دەرەکی، هەمیش دەستوور دەبێتە زامنی ناسنامەی نەتەوەیی و پێناسەی سیستەمی حوکمی ئەم کیانە و بەڵێننامەی یاسایی بۆ مافی پێکهاتەکانی کوردستان.
دەستوور مەرجەع و باڵاترین یاسای وڵاتە و هێز و سەرچاوە و دایکی تێکڕای یاساکانی ترە، لەسایەی هەبوونی دەستوور هیچ یاسایەکی پێچەوانە ئاسایی نیە و سەرجەم یاساکانی تر دەبنە لق و پۆی بنەما و بەندەکانی دەستوور، هاوکات دەبێتە وەسیقە و پەیمانێکی فەرمی نیشتمانی گشتگیر و پێوەری رێکخستن و یەکخستن و پەیوەندی نێوان دەوڵەت و هاووڵاتیان، نەخشەڕێی دیارکردنی ئەرک و مافی هەردووکیان بەرامبەر یەکتری، لە رووی یاسایی و سیاسی و مافەکان و سرووشت و شێوازی دەوڵەت و سیستەمی حوکمڕانی و پاڵپشتی هەرسێ دەسەڵاتی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری، قورسایی زۆر بۆ پێگەی هەرێم لەسەر ئاستی دەرەوە دادەنێت.
ئایینی پیرۆزی ئیسلام رێگر نیە بۆ دانانی دەستوور بۆ هەر وڵات و هەرێمێک، بەو پێیەی دەستوور هاوکارو پاڵپشت دەبێت لە رێکخستنی کاروباری ژیان و شێوەی حوکم و مافی هاووڵاتی، کە ئەمە خواست و ئامانجی شەریعەتە لە پێناو خزمەتی شارستانیەت و مرۆڤایەتی، بۆیە پێغەمبەر (درودی خوای لەسەر بێت) دوای کۆچکردنی لە مەککەوە بەرەو مەدینە، یەکێ لەو هەنگاوە سەرەکی و گەورانەی کاری لەسەر کرد، دانان و نووسینەوەی دەستوور بوو، بۆ ئەوەی ببێتە پەیماننامەیەک بۆ رێکخستنی کاروباری هاووڵاتیان و پاراستنی مافی پێکهاتەکان و سەقامگیری و ئاشتی لە کۆمەڵگە.
دەستوری مەدینە بەپێی بۆچوونی شارەزایانی مێژوو یەکێکە لە شانازییە دیارەکانی شارستانیەتی ئیسلامی، کە ئامانجی سەرەکی رێکخستنی پەیوەندی نێوان تائیفە و پێکهاتەکانی مەدینەو، دیارکردنی چواچێوەی بونیادی ئەو شارستانیەتە بوو، لەسەر بنەمای ئازادی بیروباوەڕو مومارەسەی دروشمی ئایینی و بەرجەستەکردنی یەکسانی و دادپەروەری و دیارکردنی ئەرک و مافی هاووڵاتی، کە دوای چواردە سەدە ئێستاشی لەگەڵ بێت ئەم دستوورە بە زیندوویی ماوەتەوە و بووه‌تە بنەماو سەرچاوەیەکی گەورەی نووسینەوەی وەسیقەو دەستووری وڵاتان و بناغەی مافی هاووڵاتیبوون لە جیهای ئیسلامی.
تایبەتمەندی هەرە گرنگی دەستووری مەدینە لەوەدایە (هاووڵاتی) چەق و پێوەرو (پێکەوەژیان)یش ئامانجێکی روونی ناوەڕۆکەکەی بووە، واتە تەنها بۆ لایەنێک یان فیئەیەکی دیاریکراو نەنووسراوەتەوە، بەڵکو لە پێناو هەموو دانیشتوان داڕێژراوە، بە جیاوازی بیروباوەڕو بۆچوون و تائیفەو ئایینەوە.
لەسەر ئەو بنەمایە و بە حوکمی ئەوەی سروشتی کوردستان فرە پێکهاتەیە، گرنگە دەستووری هەرێم چەمکی هاووڵاتی بکاتە پێوەر، نەک تەنها رەچاوی خواستی لایەنێک یان ئایینێک یان نەتەوەیەک بکات، لەوەش گرنگتر ئەوەیە سەرجەم هاووڵاتیان بە جیاوازی ئایینی و نەتەوەیی و مەزهەبیەوە هەست بە تایبەتمەندی و قەبارەی خۆیان بکەن لەناو دەستووردا، ئاخۆ دەستوور چ پێناسە و رێزێک بۆ ئایینەکان بەپێی قه‌باره‌ی خۆیان دادەنێت، مومکین نیە دەستووری هەرێم ناسنامە یان پاشگری (ئیسلامی یان عەلمانی) پێوە بێت، لەبەر ئەوەی لەلایەک پێغەمبەر (دروودی خوای لێ بێت) ناوی دەستووری مەدینەی نەنا - دەستووری ئیسلامی - بەڵکو (وەسیقەی مەدینە) بوو، کە بە زاراوەی ئەمڕۆ پێی دەگوترێ دەستووری مەدەنی. لەلایەکی تریشەوە ناوزەندکردنی دەستوور بە سیکۆلار بە واتای رەتکردنەوەی واقع و تایبەتمەندی زۆرینەی هاووڵاتیانی هەرێم و سەپاندنی ئایدیایەکی نەخوازراو دێت، ئەمەش لەبری چارەسەر دەیان ئاریشە لەبەردەم پرۆسەکە دروست دەکات.
راگرتنی هاوسەنگی و لەبەرچاوو گرتنی تایبەتمەندی کۆمەڵگەی کوردی، کە لە رووی نەتەوەییەوە ناسنامەکەی کورد بوونە، لەرووی ئایینیشەوە ناسنامەکەی ئیسلامە، بە رەچاوکردنی تەواوی مافی پێکهاتەکانی تر هەنگاوێکی پێویستە، ناکرێ زۆرینەی کۆمەڵگەی کوردی کە پەیڕەوی لە ئایینی ئیسلام دەکات پەراوێز بخرێ و خواستی ناسنامەی ئایینی جێنەکرێتەوە، یان لەگەڵ ئایینی کەمینەیەک یەکسان بکرێت، کە پەیڕەوانی لەچەند سەد کەسێک تێپەڕ ناکات، دەستوور چەندە گرنگە بۆ هاووڵاتیان، هێندەش زیاتر پێویستە تایبەتمەندی زۆرینەی هاووڵاتیان لەبەر چاوو بگرێت، ئەمە رەتکردنەوەی فرەیی و نادیدە گرتنی پێکهاتەی ترو سروشتی کۆمەڵگەی کوردستان و سەپاندنی ئایینێک بەسەر ئەوانی تر نیە، بەڵکو راگرتنی هاوسەنگی و بەرجەستەکردنی خواستی ئەو زۆرینەیە کە پێی دەگوترێ موسڵمان، لەو سۆنگەوە باشترین بژاردە بۆ ناسنامەی دەستووری هەرێمی کوردستان ئەوەیە (دەستوورێکی نیشتمانی مەدەنی) بێت، کە تێیدا هاووڵاتیبوون پێوەر بێت بەجیاوازی ئایین و نەتەوە و مەزهەب و ئایدیاو دەنگ و رەنگەوە، بەڵام تایبەتمەندی هەر یەکە بەپێی قەبارەو رێژەی خۆی و دواجار ناسنامەی ئایینی و نەتەوەیی لەبەر چاوو بگیرێت.
ئەگەر جەدەل و بیانوو بۆ باس نەکردنی ئیسلام وەک ئایینی فەرمی و قایلنەبوون بە ناسنامەی ئایینی زۆرینەی دانیشتوان و دیارنەکردنی شەریعەتی ئیسلام وەک سەرچاوەی سەرەکی یاسادانان لە هەرێمی کوردستان تەنها ئەوە بێت، کە فرەیی و سروشتی پێکهاتەی کۆمەڵگە رەت دەکاتەوە و دیموکراسی و مەدەنیەت دەخاتە بەردەم گوشارو چەقبەستوویی!؟ ئەمە کورتبینی و هەڵە تێگەیشتن و گەڕانەیەوە بۆ سەپاندنی ئەو بۆچوونەی، کە رێز لە خاسیەتی زۆرینە ناگرێت و دۆخی هەرێم وەک خۆی ناخوێنێتەوە، یان بەنموونە - ئیسلام و زەردەشتیەت- بەیەک ئاست و قەبارە سەیر دەکات! ئەمە لە حاڵێکدا بەشێکی یاساکانی کوردستان بەتایبەت یاسای باری کەسی و سزاکان پەیوەستن بە رێسا شەرعییەکان نەک ئایینی تر! سەرەڕای ئەمەش دواجار بۆ پەسندکردنی دەستوور لە پرۆسەی دەنگدان رەشنووسەکە دەگەڕێتەوە بەردەمی هاووڵاتی، ئیدی ئەو زۆرینەیە نەک لەسەر حیسابی غەدر لە پێکهاتەی تر، بەڵکو بە لەبەرچاو گرتنی مافی خۆی دەڕوانێتە دەستوورو دەنگ دەدات.
لەلایەکی تر بە تەنها باسی پرسی ئایین لەناو پرۆژەکە و وەسفکردنی بە ئاریشەی گەورەی بەردەم نووسینەوەی دەستوور جێی پرسیارە، لە کاتێکدا کۆسپی زۆر هەن پێویستیان بە یەکلایی کردنەوە هەیە، وەک دیارکردنی سنوورو سیستەمی حوکمڕانی و مەسەلەی ئاڵا و سروودی نیشتمانی، هێشتا سنوور بەتایبەت ناوچە کێشە لەسەرەکان، سیستەمی حوکم ئایا پەرلەمانی یان سەرۆکایەتی دەبێت، ئاڵا و سروودی نیشتمانیش کە تەنها تەعبیرن لە نەتەوەی کورد و تایبەتمەندی پێکهاتە ئایینی و نەتەوەییەکانی تری تێدا نیە یەکلایی نەبوونەتەوە، دواجار زەقکردنەوە و زووم خستنە سەر تەنها بابەتی ناسنامەی ئایینی ناو دەستوورو وەسفکردنی بە ئاسته‌نگی بەردەم دەستوور! نیشانەی پرسیار لای زۆرینە دروست دەکا و ئەنجامەکەی باش ناکەوێتەوە.
دەبێ ئەوەش لەبەر چاوو بێت دەستور بۆ هەرێمێکە لە چوارچێوەی دەوڵەتێکی دیاریکراو نەک بۆ هەرێمێکی سەربەخۆ، بۆیە دەرچوون لە بازنەی دەستووری عێراق ئاسان و ئاسایی نیە و، ناکرێ حوکم و پرس و بابەتێک جێگیر بکرێت پێچەوانەی دەستووری دەوڵەتی عیراق بێت، کەواتە کوردستان مەحکومە بە دانانی دەستوورێک لە چوارچێوەی دەستووری کۆمار، وەک لە مادەی 120 دەستووری عیراق هاتووە: "يقوم الإقليم بوضع دستورٍ له، يحدد هيكل سلطات الاقليم، وصلاحياته، وآليات ممارسة تلك الصلاحيات، على ائن لا يتعارض مع هذا الدستور". هەرێم مافی هەیە دەستوورێكی تایبەت بەخۆی پەسەند بكات، كەتیایدا پەیكەری دەسەڵاتەكانی هەرێمەكەو، دەسەڵاتەكانی و میكانیزمەكانی پەیڕەوكردنی ئەو دەسەڵاتانە دیار دەكات، بەمەرجێک پێچەوانەی دەستووری عیراق نەبێت.
بە کورتی هەوڵ و هەنگاوەکانی نووسینەوەی پڕۆژەی رەشنووسی دەستوور، دڵخۆشکەر و ئومێد بەخشن لەلایەک و، زەرورەت و دەسکەوتێکی مێژوویی و نەتەوەیی گەورەیە لەلایەکی ترەوە، بۆیە گرنگە دەستووری هەرێم دەستوورێکی (نیشتمانی - مەدەنی) بێت و چەمکی هاووڵاتی بکاتە بنەما و پێوەر بۆ خۆی، لەوە گرنگتر پێش فلتەرکردنی پرۆژەی دەستوور، پرسەکە پێویستی بە سازان و کۆدەنگی نیشتمانی هەیە، ئەرکی هەمووانە بە گیانی بەرپرسیارێتی و لە پێناو رووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەو سوود وەرگرتن لە دەرفەت و بەهێزکردنی پێگەی هەرێم هاوکارو هاندەر بن، پێویستە پێشوەختە رێککەوتنی ئارەزوومەندانەی سەرجەم لایەن و پێکهاتەکانی بۆ مسۆگەر بکرێت و، لەو پێناوە ململانێ و موزایەدە و بەرژەوەندی شەخسی و حزبی وەلاوە بنێن، بەتایبەت لەو پرس و چەمک و رێسایانەی قەرارە جێگیر بکرێن، دەبێ ئەوەش بزانین تێپەڕکردنی دەستوور لەسەر بنەمای زۆرینە و کەمینە هەنگاوێکی سەرکەوتوو نابێت، لەهەمان کات پرۆژەکە بۆ بەرژەوەندی باڵای گەل و وڵاتەو سەنەدێکی بەهێزی یاسایی و زامنی مافە نەتەوەیی و نیشتمانیەکانە، دواجار گرنگە هەمووان ئیلتیزامی پێوە بکەن، نەک تەنها دەقێکی سەر کاغەز بێت.
مەلا عه‌بدوڵڵا شێرکاوەیی
* بەرپرسی راگەیاندنی یەکێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی کوردستان