دادگای فیدرالی وەك كارتی فشار

لەپاش پرۆسەی ئازادی عیراق و دروستبوونی دەوڵەتی عیراقی نوێ و نووسینەوەی دەستووریش لەسەر بنەمای (شەراكەت وتەوافق و تەوازن) لەنێو پێكهاتەكانی عیراق بنیادنرا، بەڵام لەسەر ئەرزی واقع شتێكی تر و حكومڕانێكی تر بوو بەشێوەیەك هەژموونی شیعە بەسەر جومگە سەرەكیەكانی دەوڵەت رۆژ بەرۆژ زیاتر دەبوو چ لەرووی (ئابووری و سەربازی و سیاسی و ئیداری) تا كابینەی (عادل عه‌بدولمه‌هدی) و گۆڕینی بە كابینەی (كازمی) لەسەر داوای خۆپیشاندەرانی تشرین، لەم گۆڕانكارییانە توانیان هەژموونی شیعە بە یاسا بكەن بەبیانووی چاكسازی، كاتێك لە پەرلەمانی عێراق پرۆژە یاسایەكیان بۆ ئەم دادگایە گەڵاڵە كرد، كە مەبەستیان لێی كۆنتڕۆڵكردنی ئەم دامەزراوەیە بوو بەجۆرێك بڕیارەکانى ئەم دادگایە بە مەبدەئی (زۆرینە و کەمینە) تێبپەڕێنن و لەم هەنگاوەشیان تا رادەیەك سەركەوتوو بوون، ئەمەش بەماناى تەسلیمبوونى ئیرادەى گشت پێکهاتە (نەتەوەیی و ئایینى و مەزهەبەکانى) تر دێت و نەمانى دەوڵەتى هاووڵاتىبوون و هەنگاونان بەرەو  وڵاتى تاکڕەوى و دیکتاتۆرى.

ئێران و هاوپەیمانەكانی چۆن دادگای فیدرالی وەك كارتی فشار بەكاردەهێنن؟

پاش ئەنجامەكانی هەڵبژاردنی (10/10) ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ئەو هێزانەی كە دادگای فیدرالییان لە بەرژەوەندی خۆیان بەكارهێنا و زۆربەی ئەندامەكانی ئەم دادگایە سەر بە هێزە دۆراوەكانی هەلبژاردنەكان بوون لەژێر ناوی هاوپەیمانی (چوارچێوەی هەماهەنگی) كە ئاراستە و سیاسەتیان لە لایەن ئێرانەوە دەكرێت ئەو هێزانە تارادەیەك زۆربەی جومگە سەرەكیەكانی دەوڵەتیان لەدەستدا لەلایەك ، لەلایەكی ترەوە (سەدریەكان) كە براوەی نێو شیعەبوون بە هیچ شێوەیەك رازی نین ئەو هێزانە بەشداری حكومەتی داهاتووی عیراق بكەن كە ئەمەش بە واتای دەركردن و دوورخستنەوەیان دێت كە نەخۆیان و نە ئێران ئەم بارودۆخەی پێ هەزم ناكرێت، ئێستاش بۆ تۆلە سەندنەوە و گەڕانەوەیان بۆ هاوكێشەكە تاكە جومگەی سەرەكیان كە لەدەستیان ماوە دادگای فیدرالییە.

بڕیارەكانی ئەم دواییەی (دادگای فیدرالی) رێك پێچەوانەی دەستوورە و بەمانای وشە سیاسییە، گەورەترین بەڵگەش بۆ سیاسیبوونی بڕیارەكانی بریتیە لە كات و ساتی بڕیارەكان بە جۆرێك:

· ئەم دادگایە زۆر هەوڵیدا ئەنجامی هەڵبژاردنەكان بگۆڕێت بۆ بەرژەوەندی هێزەكانی (حەشد و هاوپەیمانەكانی ئێران) لە عێراق تارادەیەك گۆڕانكاریش كرا و كورسی هەڵبژاردنی لایەنه‌كانی (پارتی و سووننەكان و سەربەخۆكان) درا بە چەند لایەنێكی تر.

· لەهەنگاوێكی تری دا ئەم دادگایە دوورخستنەوەی (هۆشیار زێباری) بوو كە رۆژێك پێش هەڵبژاردنی سەرۆك لە پەرلەمان بوو هەڵبژاردنی كات و ساتی بڕیارەكە خۆی لە خۆیدا جێگای گومان و هەڵوەستە كردن بوو، ئەمە وێڕایی ئەوەی بڕیارەكانی سیاسی بوو.

·لە نوێترین بڕیاری دادگای فیدرالی راگرتنی هەناردەكردنی نەوتی كوردستان بۆ دەرەوەیە و كۆنترۆڵكردنی ئەم سێكتەرە لەلایەن وەزارەتی نەوتی عێراقیەوە چ لەدەرهێنان و ناردن و فرۆشتنی، ئەمەش دوای سكاڵایەكی كۆنی وەزارەتی نەوتی عێراقی كە چەند ساڵ پێش ئێستا كردبووی. بەڵام بۆچی ئەم بابەتە لە ئێستادا ورژێنرا و وەك كارتێكی فشار بەكارهێنرا دەتوانین لەم هۆكارانە پوختی بكەینەوە كە ئەم بڕیارە رەهەندی سیاسی لەپشتەوە بوو بە پلەی ئیمتیاز چونكە:

- لەرووی سیاسیەوە: ئێران و هاوپەیمانەكانی لە پاشەكشێی گەورەدان لە گۆڕەپانی عێراقی تاكە دامەزراوە لە دەستیان مابی (دادگای فیدرالی) وەك كارت دژی پێكهاتە و لایەنەكان بەكاری دەهێنن، ئەمەش لەكاتێكدا ئێرانییەكان گەیشتوونەتە ئەم خاڵەی كە پەرلەمانی داهاتووی عێراق بڕیارەكانی بە دڵی ئەوان نابێت یەك لەو دامەزراوانەی كە گۆڕانكاری و چاكسازی تێدا بكرێت ئەم دادگایە، بۆیە بڕیارەكانی دژی دروشمی رێبەری سەدرییەكانە (موقتەدا سەدر) كە دەڵێ (لا شرقیة ولاغربیة حكومة اغلبیة) واتە حكومەتی داهاتووی عێراق لەسەر بنەمای زۆرینە و كەمینە دەبی كە لە ئێستادا هاوپەیمانی (سەدر و پارتی و سووننەكان) پشتیوانی ئەم بیرۆكەیەن.

لەلایەكی ترەوە ئێرانییەكان لەكاتی هەڵبژاردنی دەستەی سەرۆكایەتی پەرلەمان دۆڕاوی یارییەكە بوون، بۆیە نایەنەوێت بەهیچ شێوەیەك پۆستی سەرۆك كۆمار لەدەست بدەن لادانی (هۆشیار زیباری)یش لەلایەن دادگای فیدرالیەوە وەلامێكی روونە كە ئێران لە پشتەوەی ئەم بڕیارەیە بەهەر شێوەیەك بێت دەبێت ئەم پۆستە بەدەست بهێنێت.

- لەرووی ئابوورییەوە: ئەو بڕیارەی دادگای فیدرالی رەهەندێكی ئابووری لە پشت ئەمەش دوای بەرزبوونەوەی نرخی نەوت لە بازاڕەكانی جیهان و لەلایەكی ترەوە بەرهەمهێنانی گازی سرووشتی و هەناردەكردنی كە راستەوخۆ كاریگەری لە بەرهەمهێنانی گازی سروشتی وڵاتە بەرهەمهێنەكان دەبێت، ئەمەش وادەكات ئابووری هەرێم زیاتر بووژانەوەی بەخۆیەوە ببینی چیتر كارتی دارایی و ئابووری كاریگەری لەسەر حكومەتی هەرێم نەمینێت و ئەو هەنگاوەش لەلایەن نەیارانی كوردستانەوە هەزم ناكرێت، هەروەها سەردانی (مەسرور بارزانی) سەرۆكی حكومەت بۆ وڵاتی (قەتەر) كە وڵاتێكی كاریگەرە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەرووی ئابووری و سیاسییەوە كە لەداهاتوودا وەبەرهێنان لە هەرێم بكەن ئەوەش بە خاڵێكی گرنگ و ستراتیژی هەژمار دەكرێت.

لەكۆتاییدا خاڵی هەرە گەوهەری ئەو كارتانەی كە ئێرانییەكان بەكاریدەهێنن، ئامانج لێی ئه‌وه‌یه‌ دەیانەوێ بە دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان، نێو ماڵی شیعە یه‌كبخه‌نه‌وه‌ و ئەسڵی كێشە و خیلافاتی نێو ماڵی شیعە بشارنەوە و زیاتر دژایەتی هەرێم بكەن.

* ماسته‌ر له‌ جوگرافیای سیاسی و ناوچه‌ دابرێندراوه‌كان، قوتابی دکتۆرا.