چی نیشتمان دابەش دەکات؟
کاتێك باس لە دابەشبوونی نیشتمان دەکرێت، خەیاڵمان بەلای فرە ئیدارەیی یان دووئیدارەیی یان دوو حکومەتی یان دوو بەڕێوەبردن یان سنوور جیاکردنەوە دەچێت. نازانین کە ئەو رەگەز و بەستەرانەی وڵات بەیەکەوە دەبەستن رەنگە هیچ کام لەمانە نەبێت.
ساڵی 2010 بەشداری کۆنفرانسێکی نێودەوڵەتیم کرد لەوڵاتی بەریتانیا لە ناوچەی 'وێڵز'، خۆمان دەزانین بەریتانیا چوار بەشە و هەریەکەیان حکومەت و پەرلەمان و پایتەختی خۆی هەیە، بریتین لە 'ئینگلاند، وێڵز، سکۆتلاند و ئیرلەندای باکوور'، خاوەنی چوار پایتەختی وەك' لەندەن، ئەدنبرە، کاردیف و بێڵفاست'ـن، هەریەکە لەمانەش خاوەنی حکومەتی خۆیەتی و کابینەی وه‌زاری خۆی هەیە، تەنها سەرۆك وەزیران ناوی سەرۆك وەزیران نیە، بەڵکو سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانەکەیان پێی دەڵێن: 'وەزیری یەکەم'، کە رۆڵی سەرۆك وەزیران دەگێڕێت.
کۆنفرانسەکە باسی 'کاریگەری میدیای گڵۆباڵی بوو لەسەر کولتوور و ناسنامەی وڵاتە بچوکەکان'، کە 14 وڵاتی بچووکی جیهانی بەشداربوون. ئەوەی پەیوەستە بەم باسەوە لە دەستپێکی کۆنفرانسەکە بە گوتەی 'وەزیری یەکەم'ی وێڵز دەستی پێکرد، وەك گوتمان رۆڵی سەرۆك وەزیرانی ئەو ناوچەیە دەبینێت، لە گوتەکانی ئەو و توێژینەوەکانی مامۆستاکانی دیكه‌ی ناوچەی 'وێڵز' نیگەرانیان لە حکومەتی بەریتانیا دەردەخست، کە لەگەڵ ئەوەی بەریتانیا ئاوا چوار پارچەیە و لەرووی ئیدارییەوە سەربەخۆیەکیان هەیە، بەڵام هێشتا 'راگەیاندن' مەرکەزیه و له له‌نده‌نه‌وه لەڕووی سیاسەت و ستراتیژەوە ئیدارە دەدرێت، لەهەمان کاتدا ئاماژەیان بۆ دوو شتی دیكه کرد، ئەوانیش مەرکەزین لە وڵاتدا و بەهەمان شێوە لە لەندەنەوە ئیدارە دەدرێت، ئەوانیش: 'سوپا و دارایی' بوون.
لەگەڵ ئەوەی هەریەك لەو چوار پارچەیە هێندە لە یەك جیاوازن، کە دەچینە ناویانەوە واهەست ناکەیت هەر لە بەریتانیای، بەتایبەتی ناوچەی سکۆتلەند، وێڵز و ئیرلەندای باکوور، زمان جیاوازە و شێوەی دراویش جیاوازە، هیچ تابلۆیەکی ناوچەی وێڵز نابینیت بە زمانی ئینگلیزی ستانده‌رد نوسرابێت، هەر نزیکی ئەو ناوچەیە بوویتەوە، تابلۆکانی سەرشەقامەکانیش زمانەکانیان دەگۆرێن بۆ زمانی 'وێڵزی'. ئەمە ئەوەمان پێ دەڵێت: نیشتمان بەم سێ رەگەزە بەیەکەوە دەبەسترێته‌وه، کە راگەیاندن، دارایی و سوپایە. مەرکەزیەتی ئەمانە هەبوو ئیتر شتەکانی تر نابنە هۆی دابەشبوونی نیشتمان.
راگەیاندن ئایدیا و فیکر و ئینتیما و ناسنامە یەك دەخات، بۆیە لە هەر پارچەیەکی ئەو وڵاتە دەبینیت، هەمان ئینتیما و خۆشەویستی بۆ نیشتمان هەیە، لە دەوری بەرژەوەندی هاووڵاتی و نیشتمانیەکان یەکن وکۆکن، بەتایبەتی کە راگەیاندنی نیشتمانی هەبوو مەرکەزی کۆدە پیشەیی و ئیتێکیەکان یەك دەخرێن و بڕیاری لەسەر دەدرێت، یەك سیاسەت و یەك گوتار و یەك ستراتیژ بۆ راگەیاندن هەبوو گرنگ نیە ئیتر هەریەکەیان کامە بابەت دادەبەزینێت و بەچ دیالێکتێك دەبێت، هیچ راگەیاندنێك نەبوو لە ناوچەی 'وێڵز' بەزمانی وێڵزی نەبێت، بچوو بۆ سکۆتلەنداش راگەیاندنی زمانی سکۆتلەندییە، بەڵام لەگەڵ ئینگلاند یەك سیاسەت و یەك کۆدی كارکردن هەیە. نەك لە چوار پارچەکە، بەڵکو لەناو یەك پارچەش یاساکانی شارەوانی شارێك لە زۆر شت جیاوازە لەشارێکی دیكه، بەڵام یەك بوونی ئەو سێ شتە بەردەوام پیکەوەی بەستوون و لەدابەشبوون پاراستوونی.
دارایی و داهات یەك نەبوو سەردەکێشێ بۆ گەندەڵی، نادادی کۆمەڵایەتی، تێکچوونی سەنتەری هێز لە وڵاتدا، بەهەدەردان و جیاوازی خزمەتگوزاری و نەمانی هەستی هاووڵاتیبوون. سوپاش بەهەمان شێوە، گەر سوپا بەسەر پارت و کەسەکاندا دابەش بوو، هەموو خوله‌كێك وڵات ئەگەری رووبەڕووبونەوەی مەترسیی هەیە، و فرە بڕیاری و فرە دەسەڵاتی لە وڵاتدا سه‌رهه‌ڵده‌دات. ئەمانە رەگەزی پێكهێنەری پاراستنی نیشتمانن لە دابەشبوون، کە بەداخەوە لەم هەرێمە ئەمانە دەمێکە دابەشبوون و سەرچاوەی نەهامەتیەکانی ئەم وڵاتەش بریتین لەمانە. نە یەك مەرکەزی ئیدارەی راگەیاندن و یەك کۆدی ئیتێکی و پیشەیی و یەك ستراتیژ و سیاسەتی راگەیاندنمان هەیە، نە یەك هێز و سوپای نیشتمانیمان هەیە، له ئێستاشدا داراییش وابەرەوە دابەشبوون دەڕوات، ئێستاش بەداخەوە، خەریکە دابەشبوونەکە دەگاتە قوتی خەڵك. بۆیە پێویسته هەرچی زووترە لەسەر یەكخستنی ئەم سێ شتە رێكبکەوینەوە.