ڤەرێژا رەخنەیێن ئێکلاکەر یێن سەرۆک بارزانی لدۆر نەدەستووریبوونا دادگەها فیدڕالی

“بڕیارێن دادگەھا فیدڕالی ھەمی دژی ھەرێما کوردستانێ نە و ئەو دادگەھەکا دەستووری نینە” ئەڤە دوماهی رەخنەیا ئێکلاکەر یا سەرۆک بارزانی بوویە ل ڕادیۆیا مۆنتی کارلۆ یا فەرەنسی ل دۆر نەدەستووریبوونا دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ و ڤێ چەندێ شلقاڤەکا مەزن ئێخستییە پرۆسێسا سیاسیی ل عێراقێ و ئێدی عێراق ل ئاقارێن هەلبژارتنەکا پێشوەخت نزیکتر کر.

رەخنەیا بارزانی ڤەڕێژا چ بریارێن دادگەها بلندا فیدڕالی بوویە؟

ئەگەر نێرینەکی ل بڕیارێن دادگەھا بلندا فیدڕالی یا عێراقێ بکەین دێ بۆ مە دیاربیت کو پترین بڕیارێن وێ دژی قەوارەیێ سیاسیێ هەرێما کوردستانێ بوویە د ماوەیێ دەربازبوویی دا، کو مەرەم ژ وان بڕیاران تێکدانا رەوشا سیاسی، ئابووری و جڤاکیی بوویە ل کوردستانێ و د ڤی دەمیدا سەرۆک بارزانی وەکو هەستکرن ب بەرپرسیارییا نەتەوەیی و نیشتمانی هاتە سەر خەت و ب تۆندی ل هەمبەر بڕیارێن دادگەهێ یێن نەدادپەروەرانە و دژی کوردستانێ رەخنە گرت و دەست ب لڤینا خوە یا سیاسی کر د گۆرەپانا سیاسییا عێراقێ دا و فشار رەخنەیێن زێدە یێن جڤاکێ نێڤدەولەتی هیناتنە سەر دادگەهێ و مایتێکرنێن ئیرانێ ل سەر ڤێ دادگەهێ. دیارترین ئەو ١٠ بڕیارێن دادگەهێ یێن کو پشتگیریا ڤێ ئارگیومێنتێ و رەخنەیێن ئێکلاکەر یێن سەرۆک بارزانی لدۆر نەدەستووریبوونا دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ دکەن، ئەڤەنە:

1. نەده‌ستووریبوونا فرۆشتنا نەفتێ ژ لایێ حکومەتا هەرێما کوردستانێ ڤە.

2. پەسەند نەکرنا کاندیدبوونا بەرێز هوشیار زێباری بۆ پۆستێ سەرۆککۆمارێ عێراقێ.

3. هەلوەشاندنا یاسایا درێژکردنا ماوەیێ سەرۆکایەتیا هەرێما کوردستانێ.

4. هەلوەشاندنا درێژكرنا تەمەنێ پەرلەمانێ كوردستانێ (هەلوەشاندنا پەرلەمانی).

5. هەلوەشاندنا درێژكرنا تەمەنێ ئەنجوومەنێ پارێزگەهێن هەرێما کوردستانێ (هەلوەشاندنا ئەنجوومەنێ پارێزگەها).

6. هەلوەشاندنا نوێنەرایەتیێن هەرێما کوردستانێ.

7. نەده‌ستووریبوونا بڕیارێن حکۆمەتا پێشوو و نوکە یا عێراقێ دەربارەی هنارتنا پارەیی بۆ هەرێما كوردستانێ (رێگریکرن ل هنارتنا پارەیی بۆ کوردستانێ).

8. کۆمیسیۆنا باڵایا سەربەخۆ یا هەلبژارتن و راپرسی یا کوردستانێ و ئەرکدارکرنا کۆمسیۆنا هەلبژارتنێن عێراقێ بۆ رێڤەبرنا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ کوردستانێ (هەلوەشاندنا کۆمیسیۆنا هەلبژارتێن کوردستانێ).

9. هەلوەشاندنا 11 كورسیکێن پێكهاتەیێن مەسیحی، تورکمان و ئەرمەن.

10. مەرکەزیکرنا پێدانا مووچەیێن فەرمانبەرێن هەرێمێ.

هەولێن زێدە هەنە عێراقێ ڤەگەڕینن سەر سیستەمێ کەڤنێ حۆکمڕانییا مەرکەزی

ژبەرکو ل گۆرەیی دەستوورێ عێراقێ یێ سالا 2005ێ بڕیارێن دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ د ڤەبڕ و پابەندکەرن بۆ هەمی دەستهەلاتان، تاکە رێک د دەستێ ئیران و سیاسیێن عێراقێ یێن ب وێڤە گرێدایی دا مابیت بۆ ئێکلاکرنا ناکوکییان د بەرژەوەندا واندا ئەڤ دادگەهە بوویە. سەرۆک بارزانی د ماوەیێ دەربازبوویی دا ب رۆهنی ئاشکراکریە کو هەولێن زێدە هەنە ل عێراقێ سیستەمێ دادگەرییا دەستووری ل ژێر ناڤێ فیدڕالی ڤەگەڕینن بۆ سەر سیستەمێ کەڤنێ حۆکمڕانییا مەرکەزی، ل ڤێرێ ئاشکرایە کو ڕێکارێن دادگەری و کارێ دادگەهێ د یاسا و پەیڕەوێ ناڤخۆ یێ دادگەهێدا ب شێوەیەکێ گونجایی نەهاتیە ڕێکخستن و د هەمان دەمدا ڕێسایەکێ یاسایی و دەستووری بەس نینە بۆ ڕێکارێن کارکرنا دادگەهێ ژبەرکو دەستهەلات و ئەرکێن ڤێ دادگەهێ ل گۆرەیی یاسا و پەیڕەوەکێ ناڤخۆ هاتییە دیارکرن کو پێش دەستوورێ کارپێکری دەرچوویە و مەیدانا چاڤدێریا دادگەهێ بتنێ ب وان یاسایا سنوردار نینە کو ژ لایێ دەزگەهێ یاسادانانێڤە دەردچن و ژبەر ڤێ چەندێ ژی سەرۆک مەسعوود بارزانی ب رۆهنی بۆ مۆنتی کارلۆ یا فەرەنسی ئەڤ مەترسییە ئاشکرا کریە کو دادگەها بلندا فیدڕالی نوکە ب رولێ دەستھەلاتا دادوەری، یاسادانان و بجهئینانێ رادبیت و بتەمامی دادگەهەکا لایەنگرە.

دادگەها فیدڕالی وەکو ئەزموونەکا نوی یا سیستەمێ دادوەری رووی ب رووی ئاستەنگ و مایتێکرنان بوویە

بۆ هندێ ئێکڕێزی د وەلاتێ عێراقێدا بهێتە مسۆگەرکرن، پێتڤییە پابەندبوون ب دەستوورێ فیدڕالی ژی بهێتە مسۆگەرکرن و هویربینی د گۆڕانکارییێن دەستووریدا بهێنە جێگیر کرن لێ ب مخابنیڤە گەلەک ماددەیێن دەستووری نەهاتینە بجهئینان و دادگەها فیدڕالی یا عێراقێ نەک هەر بێ دەنگە بەلکو یا رێگرە ل بجهئینانا وان ماددەیان کو ڤێ چەندێ عێراقێ بەرەف سەنتەربوون و تاکڕەویێ برییە. هەرچەندە د دەستوورێن عێراقێ یێن سالا 1925 و 1968ـێ دا دادگەرییا دەستووری هاتبوویە پەسەندکرن لێ ب شێوەیەکێ ئەکتیڤ دەستهەلاتەکا دادگەرییا دەستووری یا کاریگەر نەهاتە دامەزراندن. لێ پشتی شەرێ ئازادییا عێراقێ، دادگەها بلندا فیدڕالی ئەزموونەکا نوی یا سیستەمێ دادوەریێ بوویە ل وەلاتێ عێراقێ لێ د نوکەدا ئەڤ ئەزموونە رووی ب رووی چەندین ئاستەنگ و مایتێکرنان بوویە کو ئەگەرێ سەرەکی ژی نەسەقامگیریی و نەبوونا ئاشتەواییا سیاسی، مەزهەبییە ل عێراقەکا فرە نەتەوە و فرە مەزهەب و پێکهات، ل ڤێرێ پرسیارەکا گرنگ بۆ مە پەیدادبیت کو ئایا ڤێ دادگەهێ شیایە ئەرکێ خوە ب وی شێوەیی بجهـ بهینیت ئەوا کو ژێ دهاتە چاڤەڕێکرن؟ ئەگەر پتر بابەتیانە هەلسەنگاندنێ بۆ بکەین، ئەم نەشێین بێژین کابینەیێن ئێک ل دویڤ ئێک یێن حکۆمەتا عێراقێ و بزاڤ و پارتێن سیاسی یێن شیعەیان د بابەتێ فیدڕالیدا پابەندی یاسا و دەستووری بووینە و هەمی هەولدانێن وان د بنپێکرنا دەستووریدا سەرگرتینە. سەرەڕایی ڤێ چەندێ، دادگەها بلندا فیدڕالی ژی د گەلەک بڕیارێن خوە دا بابەتی نەبوویە و وەکو دامەزراوەیەکا دادوەری یا سەربەخۆ و بێلایەن کار نەکرییە؛ کو سەلماندییە ل ژێر فشارا ئیرادە و خواستا سیاسەتمەدارێن عێراقێ یێن ل ژێر بارێ هەژموونا سیاسەتا ئیرانێ، بڕیارێن خوە ددەت و دژاتییا هەرێما کوردستانێ ژ کارێن وێ یێن پێشینە.

19 سالە ئەو یاسایا دەستووری بۆ دادگەها فیدڕالی باس کری هێشتا دەرنەچوویە

ل دویڤ دەستوورێ سالا 2005ێ یێ عێراقێ (کو خەلکێ عێراق و کوردستانێ ب رێژەیا 78.59٪  ب بەلێ دەنگ ل سەر دایە)، پێتڤییە ژێرخانەیا یاسایی یا دادگەها بلندا فیدڕالی ب یاسایەکێ بهێتە رێکخستن کو ب ڕەزامەندییا دوو ل سەر سێ یا ئەندامێن پەرلەمان عێراقێ بهێتە پەسەندکرن. هەرچەندە دادگەها بلندا فیدڕالی 19 سالە هاتیە دامەزراندن، لێ هەتا نوکە ئەو یاسایا کو دەستووری باس لێ کری دەرنەچوویە و هێشتا دادگەهـ ل دویڤ وێ یاسایا کەڤن یا کو ل سەر بنەمایێ دەستوورێ کەڤن دەرچوویی، بەرۆڤاژی بنەمایێن فیدڕالیزمێ، ب بڕیارێن خوە سیستەمێ سەنترالیزمێ ل سەر هەرێما کوردستانێ د سەپینیت کو ئەڤە ژی لێدانە ل قەوارە و پێگەهێ سیاسی و فیدڕالیێ هەرێمێ و پێشیلکرنە ل سەر سیستەمێ فیدڕالیێ دەستووری یێ عێراقێ لەورا ل گۆرەیی دەستوورێ عێراقێ یێ بەرکار، دڤێت یاسایا دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ دەملدەست بهێتە دەرکرن کو د ڤێ یاسایێ دا پێکهینانا دادگەهێ؛ ئەرکێ ئەندامێن دادگەهێ، چەوا و ب چ شێوەیەکی ئەرکێن خوە بجهبهینیت؛ دەستهەلاتێن وێ یێن دیارکری د دەستووریدا، شێوازێ دادگەهکرنێ، جێبەجێکرنا بڕگەیا؛ لێکدانەڤەیا دەقێن دەستووری و بڕیاردان ل گۆرەیی سروشتێ دادگەهێ؛ ئەرک و دەستهەلاتێن سەبارەت ب ئێکلایکرنا تۆمەتێن سەر سەرۆککۆمار و سەرۆک وەزیران و وەزیران کو د مادەییا 6/93 یا دەستووریدا هاتیە دیارکرن، ب زەلالی و بێ کێماسی بهێنە دیارکرن و ڕێسا ژ بازنەیێ ئەرکێ هویربینیا دەستووری بهێتە لابرن ژبەرکو ڕێسا بڕیارێن کارگێڕی یێن ڕێکخراوەیینە و د چارچۆڤەیێ چاڤدێرییا دەستهەلاتێن دادگەها کارگێڕیدایە. لێ ب مخابنیڤە ژبەرکو ئەڤا ل سەری مە ئاماژە پێدایی نەبوویە، ب زەقی دشێین پشتگرییا رەخنەیا جەنابێ سەرۆک بارزانی بکەین کو دادگەها فیدرالی دادگەهەکا دەستووری نینە.

دادگەهێ ل جهێ چارەسەرکرنێ، ناکۆکییێن حکۆمەتا فیدڕالی و هەرێمێ قولتر کرینە

ژبەرکو ئەرک و دەستهەلاتێن دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ هەمەچەشن و زۆرن، ئەڤ چەندە ئەگەرە کو قەبارەیێ ئەرک و بەرپرسیارییا وێ زێدەتر بوویە و د ئەنجام دا ناکۆکیێن دەستهەلاتا دادوەری د ناڤبەرا دادگەهێن پایتەخت و دادگەهێن پارێزگەهاندا پەیدا بوویە؛ هەروەسا ئەرکێن ئاسایی یێن دادگەری یێن وەکو چارەسەرکرنا ناکۆکییێن د ناڤبەرا حکومەتا فیدڕالی و ئیدارەیێن پارێزگەهـ و باژێرڤانی و ئیدارەیێن خۆجهی دا ڕەنگە پێتڤی نەبن کو دادگەها بلندا فیدڕالی خوە ل ڤان کەیسان بدەت ژبەرکو ئەڤ ئەرکێن ئاسایی پتر تایبەتمەندییا دادگەهێن کارگێرییە و ئەرکێ دەستووری و سەرەکیێ دادگەها فیدڕالی چاڤدێریکرنا دەستووریبوونا یاسا و ڕێسایێن کارپێکری و زەلالکرنا دەقێن دەستووری یە و د دەستهەلاتا وێ دا هەیە ناکۆکییێن د ناڤبەرا حکومەتا فیدڕالی و حکومەتا هەرێمێ دا چارەسەر بکەت لێ ب مخابنیڤە ناکۆکییێن حکۆمەتا فیدڕالی و هەرێمێ قولتر کرینە، ژبەر ڤێ چەندێ جەنابێ سەرۆک بارزانی گەفێن ڤەکێشانێ ژ پرۆسێسا سیاسییا عێراقێ ب رێیا مەکتەبا سیاسییا پارتی دیموکراتی کوردستان ئاراستەیی دەستهەلاتدارێن عێراقێ کریە بۆ هندێ ئێدی ئەو ب ڕێکا دادگەها بلندا فیدڕالی زیانێ ب قەوارەیێ سیاسیێ هەرێمێ نەگەهینن و بارزانی ژبۆ مۆنتی کارلۆ یا فەرەنسی دیارکریە کو دڤێت عێراق وێ بکەت یا رێککەفتن ل سەر ھاتیە کرن بو دیموکراسییەتێ و عێراق ڤەگەریت بۆ سەر بنەمایێ سەرەکیێ ھەڤپشکی ، سازان و ھەڤسەنگیێ چونکی تاکرەویکرن د دەستھەلاتێدا و دەست ب سەرداگرتنا ھەمی تشتەکی ژ لایێ گرۆپەکێ دیار و بریارێن دیارکری و پێکھاتەیەکێ دیار د راستی دا دێ عێراقێ بەرەڤ رەوشەکا خرابترڤە بت.

دادگەهـ نەچارە ژ مایتێکرنا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ کوردستانێ پاشگەز ببیت

ب پۆختی دشێین بێژین، دەرئەنجامێ رەخنەیێن ئێکلاکەر یێن سەرۆک بارزانی لدۆر نەدەستووریبوونا دادگەها بلندا فیدڕالی یا عێراقێ، دێ قوناغەکا نوی د پرۆسێسا سیاسییا عێراقێ دا پەیدا کەت و تا ڕاددەیەکا باش فشارێن نێڤدەولەتی و ناڤخۆیی ل سەر دادگەها فیدڕالی دێ بیتە ئەگەر کو ئێدی دادگەهـ مایتێکرنێن سیاسی د کاروبارێن هەرێما کوردستانێ دا نەکەت و تا ڕاددەیەکا باش فشارێن ل سەر حکۆمەتا سۆدانی د بابەتێ هەرێمێ دا دێ کێم بیت و ئێدی دادگەهـ نەچارە پاشگەزبوونەکا جددی بکەت د بابەتێ لایەنگری و مایتێکرنێن نە ڕەوا یێن وێ د بابەتێ پرۆسێسا هەلبژارتنێن پەرلەمانێ کوردستانێ دا. و ئەگەر ل هەمبەر بڕیارێن دادگەهێ چ هەلویست نەهاتبانە وەرگرتن، ب دویر نەبوو بڕیارەکا وێرانکەر دەرهەق نەمانا قەوارەیێ هەرێما کوردستانێ هاتبایە دان ب پشتەڤانییا چەند لایەنێن سیاسی یێن ناڤخۆ یا هەرێما کوردستانێ.