عێراق وڵاتى پینە و پەڕۆ

Kurd24

کاتێ کەسێک پرسیار لەکەسێکى تر دەکات و لە ئەحواڵى دەپرسی و ئەویش لەوەڵامدا دەڵێ (گوریسەکە لە کێ پسا لەوێ گرێی دەدەم) ئەم وتەیە لەسەر مێژووى درووستبوونى عێراق تا ئەمڕۆش جێەجێدەکرێت، دەتوانین شیکردنەوەیەک بۆ وێستگە جیاوازەکانى وڵاتى عێراق لە مێژووى خۆیەوە بکەین لەم قۆناغانەدا:

 پیش جەنگى جیهانی یەکەم ساڵى 1914

کاتێک ده‌وڵه‌تى عوسمانى رووبەرێکى فراوانى خاكی لەدەست بوو و ئیمپراتۆرى رۆژهه‌ڵاتى ناوەراست بوو ، سیستەمى ئیدارەدانى ئەم ده‌وڵه‌تە بریتیبوو لە چەند ولایەتێک بۆ نموونە وڵاتى عێراقى ئیستا پێکهاتبوو لە وولایەتەکانى (بەسرە، بەغدا، مووسڵ) و ئەم ده‌وڵه‌تە لەرووى ئەتنۆگرافیەوە زۆر جیاوازبوون کە چەندان (نەتەوە و ئایین و مەزهەب) لە چوارچێوەى ئەم وڵاتە بوون هیچیان بەخۆشى و ئازادى خۆیان نەچووبوونە پاڵ ئەم ده‌وڵه‌تە، بەڵکو داگیرکرابوون، بۆیە دەبینین پێش هەڵگیرسانى جەنگى جیهانیى یەکەم (بەریتانییەکان و فەڕەنسییەکان و رووسییەکان) دانیشتنیان لەگەڵ هەموو (نەتەوە و مەزهەب و ئایینەکان)ى ژێر دەسەڵاتى حوکمى عوسمانى کرد، بەڵێنى ئازادى و گەڕانەوەى مافى زەوتکراوى چەند ساڵەیان دا بۆیە ئەوانیش رازىبوون پشتگیریان بکەن، به‌ڵام لە ساڵى (1916) ریککەوتنامەى (سایکس – بیکۆ) لەنێوان بەریتانیا و فەرەنسا مۆرکرا بۆ دابەشبوونى ناوچەکانى ژێر ده‌سه‌ڵاتى عوسمانى، بەمجۆرە ناوچەکانیان دابەشکرد و پارچە پارچەیان کرد، به‌ڵام پاش جەنگى جیهانیى یەکەم ساڵى ١٩١٨ کە شەڕەکەیان بردەوە ئینجا بەریتانیا و فەرەنسا دەستیان کرد بە پرۆسەى (پینە و پەڕۆ) بۆ چەند ناوچە و وڵاتێک لەوانە (عێراق) کە بە سەرەتاى پینە و پەڕۆ دادەنرێت.

دروستبوونى ده‌وڵه‌تى عێراق ساڵى 1921

لە سەرەتاى دروستبوونى ده‌وڵه‌تى عێراق تەنها هەردوو ویلایەتى (بەسرە و بەغدا)ى لەخۆ دەگرت، به‌ڵام دواتر ویلایەتى (مووسڵ) کە هەرێمى کوردستانیش دەگرێتەوە خرایە سەر ئەم وڵاتە ئەمەش بەخۆڕایی نەبوو و بەڵکو سەفقەیەکى نێوان (بەریتانیا و تورکیا) کرا، ئامانج لەو تەنازولەى تورکیا تەنها لەبەرئەوەى کوردى ئەم پارچەیە سەربەخۆ نەبێت و پینەیان کرد بە وڵاتى عێراق، بەم کارەش ئازادى میللەتێک کرایە قوربانى هاوکێشە نێوده‌وڵه‌تییەکان و کێشەکە بە هەڵواسراوى مایەوە و میللەتى کورد وەک کەمینەیەک سەیر دەکرا.

رووخانى سیستەمى مەلەکى و هاتنى کۆمارییەکان 1958

لە سەرەتاى دەستبەکاربوونى سیستەمى پاشایەتى لە عێراق لەساڵى 1921 کە ئەم سیستەمە نەیتوانى بنەماى شەراکەت بۆ گشت (نەتەوە و ئایین و مەزهەب)ەکان فەراهەم بکات، بەڵکو ده‌سه‌ڵاتى بەڕێوەبردن قۆرخکرابوو بۆ گرووپێکى دیاریکراو، ئەمەش لە ئەنجامدا کودەتایەکى سەربازى لە 14ی تەممووزى 1958 بەسەریەوە کرا و عێراق بووە سیستەمى کۆمارى بەسەرۆکایەتى (عه‌بدولكه‌ریم قاسم)، ئەوانەش هەر لە سەرەتاى دەست بەکاربوونیان دەستیان کرد بە پینەى نوێ بۆ به‌ڕێوه‌بردنى عێراق، به‌ڵام دواتر ئەم پینەیە هەڵوەشایەوە و ئەوەبوو پێشمەرگە لە ساڵى 1961 شۆڕشى ئەیلوولى هەڵگیرساند، زۆر ناوچەی ئازاد کرد، دواتریش کودەتایەکى تر بە سەرۆکایەتى (عه‌بدولسه‌لام عارف) بەسەر (قاسم) کرا، لە ئەنجامدا (قەومییەکان) هاتنە سەر حوکم بۆ پینەکردنى بارودۆخى عێراق بە دڕندەترین شێوە رووبەرووى گەلى کورد بوونەوە.

دواتر ساڵى (1968) بەعسییەکان کودەتایان کرد، هاتنە سەر تەختى حوکم لە سەرەتا بۆ پینەکردنى ئەو گێژاوەى عێراق تێىکەوتووە دەستیان کرد بە دانیشتن و دیالۆگ لەگەڵ سەرکردایەتى کوردستان، ئەوەبوو لە ساڵى 1970 رێككەوتننامەى (11ی ئادار).

راپەڕینى بەهارى 1991

ئەو هەموو پینە و پەڕۆیانەى کە حوکمڕانى بەعس کردی لە ساڵى (1991) لە باکوور و باشوورى وڵات هەڵوەشایەوە و راپەڕینى (کورد و شیعەکان) روویدا، لەو راپەڕینەدا زۆرینەى خەڵکى عێراق پەیامیان دا بە کەمینەى حوکمڕان کە چیتر وڵات بە پینە و پەڕۆ بەڕێوەناچێت دەبێت چارەسەرى بنەڕەتى بۆ کێشەکان بکرێت.

دروستبوونى عێراقى نوێ ساڵى 2003

پاش رووخانى رژێمى بەعس لەسەر دەستى هاوپەیمانان و ئەمەریکا لەساڵى (2003) بڕیار درا بە بنیاتنانى عێراقى نوێ لەسەر بنەماى (شەراکەت و هاوسەنگ و تەوافق) ئەمەش پینە و پەڕۆیه‌کى ترى نوێى ئەمەریکییەکان بوو بۆ گشت نەتەوە و ئایین و مەزهەبە زوڵملێکراوەکانى رابردوو وەک (کورد و تورکمان و مەسیحى و شیعە... هتد)ى هێناوە ناو کایە سیاسی وڵات، جارێکى تر کورد وەک دووەم گەورەترین نەتەوە بە عێراق پینە کرا، بە بیانووى ده‌وڵه‌تى عێراقى نوێ، به‌ڵام پاش چەند ساڵێک بەدیارکەوت کە ئەو وڵاتە نەبوو کە کورد ئاواتەخوازى بى و پێچەوانەکەى دەرچوو.

سەرهەڵدانى داعش لە ساڵى 2014

پاش ئەو زوڵم و ستەمەى حکومڕانى شیعە لە ناوچە سوننەنشینەکانى کرد، ئەوەبوو سووننەکان راپەڕینیان ئەنجامدا و دواتر تیرۆریستانى داعش بوونە خاوەنى به‌رهه‌م و ده‌ستكه‌وتی ئەم راپەڕینە و ساڵى (2014) ده‌رفه‌تەكه‌یان قۆسته‌وه‌ و خۆیان سه‌پاند، جارێکى تر پینە و پەڕۆکانى ئەم وڵاتە هەڵوەشایەوە، بەجۆرێک پینەکان گەڕایەوە سەر ئەسڵى خۆى کە لە ساڵى (1921)ى عێراقى لى دروست کرابوو، کە بریتیبوو لە 3 ویلایەتى (بەسرە و بەغدا و مووسڵ)، ئەمجارەش بۆ 3 ناوچەى (شیعە و داعش و کوردستان) ئەمە پەیامێک بوو بۆ هەموو جیهان کە وڵاتى عێراق ئەم سێ پێکهاتە سەرەکییە لەخۆ دەگرێت و کەس کەسى پێ قه‌بووڵ نییە و کولتوورى یەکتر سڕینەوە و لەناوبردن لەنێوانیاندا هەیە، پێکەوەژیانى نێوانیان ئەستەمە، پێویستە چیتر عێراق پینە و پەڕۆ نەکرێت.

ئەنجامدانى ریفراندۆمى هەرێمى کوردستان لە ساڵى 2017

پاش کۆتایهاتنى شەڕى داعش سەرکردایەتى هەرێمى کوردستان گەیشتە ئەو خاڵەی کە چیتر عێراق بە پینە و پەڕۆ ئەستەمە بەڕێوەببرێ، بەمەش با کورد ببێتە یەکەم نەتەوە و پێکهاتە لەم پینە و پەڕۆیەى (100) ساڵەى وڵاتى عێراق رزگارى ببێ، ئەوەبوو خەڵک رەئی خۆى دا، کە دەیەوێت لە وڵاتى (پینە و پەڕۆ) جیاببێتەوە، به‌ڵام سەرانى بەغدا و ده‌وڵه‌تانى هەرێمى بۆ دووبارە بە پینە و پەڕۆکردنى عێراق بە هەموو شێوەیەک هاتنە سەر هێڵ، چ لە رێگەى کردەى سەربازى، چ گەمارۆى ئابوورى لەسەر خەڵکى کوردستانیان تاقىکردەوە.

ئێستا وڵاتى (پینە و پەڕۆ) بە خراپترین بارودۆخ گوزەر دەکات، ململانێیەکان گەیشتنە قۆناغێکى ترسناک، ئەویش بریتیە لەوەى ئەو پێکهاتەیه‌ی (17) ساڵە حوکمڕانى ئەو وڵاتە دەکات کە (شیعەیە) ئێستا خەریکە شەڕى نێوەخۆ لەن ێوانیان سەر هەڵبدات، بە جۆرێک بوونەتە دوو بەرە: یەکێکیان (ئێرانى) و ئەوى تریان (ئەمەریکى) کە سەرۆک وەزیرانى ئێستا (کازمى) سەرکردایەتى دەکات،  ئێستا عێراق بووه به‌‌ گۆڕه‌پانی ململانێی نێوان ئه‌مه‌ریكا و ئێران، كازمی خۆی یه‌كلاكرده‌وه‌ له‌ به‌ره‌ی ئه‌مریكایه‌، به‌ڵام كازمی لاوازه‌، له‌ بەرامبەردا بەرەى ئێرانى لەسەر زەوى بەهێزن، لەلایەکى ترەوە لەسەر ئاستى دیپلۆماسى عێراق لە خراپترین حاڵەتدایە، بەجۆرێک وڵاتان خەریکن باڵیۆزخانەکانیان لە بەغداوە بگوازنەوە بۆ هەولێر، ئەمەش بەماناى شکسته‌ بۆ حکومەتى عێراق و سەرکەوتن بۆ ئەزموونى هەرێمى کوردستان.

هەروەها زۆربەى بازرگان و خاوەن کارەکان دەستیان کردووە بە کشانەوەى پارەکانیان لە بانکە عێراقییەکان و وەستانى پڕۆژەکانى وەبەرهێنان، کە ئەمەش حکومەتى عێراقى تووشى قەیران دەکات، هەروەها خراپى دۆخى ئەمنى وایکردووە میلیشیاکان کۆنترۆڵى زۆربەى ناوچە ستراتیژى و گرنگەکانى بەغدا و ناوچەکان بکەن، بوونەتە مەترسى لەسەر بەرژەوەندییەکانى ئەمەریکا و هاوپەیمانانى، ئەم هەڕەشانەى ئێران و گرووپە چەکدارەکانى لە گۆڕەپانى عێراق بۆ سەر ئەمەریکا، لەو سات و کاتەدا لێدانە لە ئیدارەى (تره‌مپ) تا شکستى پێبهێنن لە هەڵبژاردنەکاندا.

لەلایەکى ترەوە، ئەم گرووپانە داوا لە (کازمى) دەکەن هەرچى زووە رێکكەوتنی (سەربازى و ئابوورى) لەگەڵ ئەمەریکا هەڵبوەشێنێتەوە، بەپێی شیکردنەوەکان ئەمجارە (عێراق) بەرگەى چیترى (پینە و پەڕۆى) وڵاتان و لایەنەکان و پێکهاتەکان ناگرێت، بەشێوەیەک کێشەکان یەکلایی نابێتەوە و ناوچەکان دابەش دەبێت بەسەر نفووزى وڵاتانى هەرێمى و نێوده‌وڵه‌تى هاوشێوەى (یەمەن و سووریا و لوبنان) چونکە لە سەرەتاى درووستبوو‌نى عێراق بە پینە و پەڕۆ دامەزراوە، دەبێت ئەم پینە و پەرۆیه‌ش هەڵبوەشێتەوە.

 

ماسته‌ر له‌ جوگرافیای سیاسی و ناوچه‌ دابریندراوه‌كان