ئاساییشا عیراقێ به‌ره‌ڤ کیڤه؟
پشتی ده‌ستگیرکرنا ژماره‌یه‌ک ژ چه‌کدارێن عه‌سایبی ئه‌هل ئەلحه‌ق ژ لایێ دژه تیرورا عیراقێ ڤه ب تومه‌تا هێرشکرنا سه‌ر بالیوزخانه‌یا ئه‌مریکا ل به‌غدا کو بوویه ئه‌گه‌رێ سه‌نگه‌ر به‌ستنێ دناڤبه‌را چه‌کدارێن عه‌سایبی ئه‌هل ئەلحه‌ق و هێزێن ئیمناهیێ یێن عیراقی ل شه‌ڤا 25/26ێ ڤێ مه‌هێ، جاره‌ک دی رویێ راستێ ئێمناهییا پایته‌ختێ عیراقێ هاته به‌رچاڤێن هەڤوەڵاتیێن عیراقی و دیپلوماتکارێن بیانی ژی ل به‌غدا. ئه‌ڤ پرسا ناڤهاتی ڤه‌دگه‌رێته‌ڤه بۆ هه‌بوونا چه‌ند خالێن گرنگ کو پشتی سالا 2003ێ به‌رووکا عیراقێ گرتیه و تاکو نها بوویه ئه‌گه‌رێ هندێ عیراق به‌ره‌ڤ ئاقاره‌کێ نه‌دیارڤه بهێته برن.
خواستا پشتی سالێن 2003ێ:
پشتی روخاندنا رژێما به‌عس ل عیراقێ خواسته‌ک هه‌بوو ژ بۆ سه‌ر ژ نوی دامه‌زراندن و په‌یکه‌ربه‌ندیا حکومه‌ته‌کا مه‌ده‌نی و خزمه‌تگوزار ل عیراقێ کو بشێت د ئاست وێ زولم و سته‌مێ بیت کو چه‌نده‌ها ده‌هه‌یه به‌رووکا خه‌لکێ عیراقێ ب هه‌می پێکهاته‌یێن خوڤه گرتی، بهێتە ئاڤاکرن. لێ گه‌له‌ک نه‌ڤه‌کێشا ئه‌ڤ خواست و ئاراستەیە کو مافه‌کێ سروشتیێ هه‌می هەڤوەڵاتیه‌کی یه خو د به‌رگه‌کێ نوی دا دیارکر. ئه‌ڤ گوهڕینێن ناڤهاتی ئێکسه‌ر پشتی ته‌واوبوونا کارێن جڤاتا حوکمڕانییا عیراقێ (مجلس الحکم العراقي) هات کو ب سه‌رکردایه‌تیا ئه‌مریکا و ئه‌ندامبوونا چه‌ند سه‌رکرده‌یەکێن عیراقی و کوردستانی ل ناڤه‌راستا سالا 2003ێ هاته دروستکرن و ل ناڤه‌راستا سالا 2004ێ کارێن خو ب داوی ئینای و پاشان ئێکه‌م حکومه‌تا عیراقی یا پشتی رژێما به‌عس ب سه‌روکاتیا ئه‌یاد عه‌لاوی ژ دایکبوو. ژیێ وێ حکومه‌تا ئه‌یاد عه‌لاوی بتنێ ساله‌ک بوو و پاشان ژ لایێ حکومه‌تەکا ده‌مکی ڤە ب سه‌روکاتیا ئیبراهیم جه‌عفه‌ری هاته ده‌ستاوده‌ستکرن. پشتی کو حکومه‌ت که‌فتیه ده‌ستێ جه‌عفه‌ری و حزبا ده‌عوه یا ئیسلامی دا ئێدی شیعه‌گه‌ری و بڕیارێن ئیرانێ بوونه تاکه گه‌وهه‌رێ پله‌به‌ندی و پیاده‌کرنا ده‌سهه‌لاتێ. چاڤ سورکرنا شیعه‌یان به‌رامبه‌ر پێکهاته‌یێن دی یێن عیراقێ وه‌که سونه، کورد، مه‌سیحی، و تورکمانێن سونی مه‌زهه‌ب تا راده‌یه‌کێ زور عیراق به‌ره‌ڤ لێوارێن دیکتاتوریه‌تێ و سه‌رهه‌لدانا جه‌نگه‌کێ ناڤخۆیێ کێشا کو ل داویێ به‌رهه‌مێ وێ چه‌ندێ بوو سه‌رهه‌لدانا داعشێ ل سالا 2014ێ ل ناوچه‌یێن سونەنشین وه‌که موسل و ئه‌نبار، و ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بوو ئه‌گه‌رێ هندێ کو خواست وحەزا هه‌بوونا حکومه‌ته‌کا مه‌ده‌نی و خزمه‌تگوزار یا هەڤوەڵاتیان ل سالا 2003ێ هه‌ی هاته گوهارتن بۆ هه‌بوونا ئێک روژ دویر بوون ژ کوشتن و برینێ ل ده‌ف هەڤوەڵاتیێن عیراقی.
حکومه‌تا شیعی پشتی سالێن 2014ێ:
پشتی سه‌رهه‌لدانا رێکخراوا تێروریستی یا داعشێ ره‌وشه‌کا نوی به‌رووکا عیراقێ گرت، ره‌وشه‌ک کو د دوو دیتنێن جیاواز دا خویندن بو دهێته‌کرن. دیتنا ئێکێ هه‌بوونا زه‌مینه‌سازیێ بو ئێکگرتنا هەڤوەڵاتی و سیاسەتمەدارێن عیراقێ به‌رامبه‌ر هێزا تاریپه‌رێستا داعشێ. ل عیراقێ ب فه‌توایه‌کا عه‌لی سیستانی هێزه‌کا نوی ب ناڤێ حه‌شدا شه‌عبی دروستبوو بۆ به‌ره‌نگاربوونا داعشێ و تا راده‌یه‌کێ ئه‌ڤ کارێ ناڤهاتی ئه‌نجامدا. لێ یا ژ هه‌مییا گرنگتر دیتنا دوویێ بوویه ژ دروستکرنا ڤێ هێزا ناڤهاتی. پێکهاته‌یا حه‌شدا شه‌عبی پتره ژ ٤۰ گروپێن جیاوازێن سه‌ر ب چه‌نده‌ها سه‌رکرده‌یێن سیاسی یێن هه‌لگرێن ئایدلووژیێن جیاواز لێ زۆرینه سه‌ر ب ئیرانێ و گوهدارێ هێزا قودسا ئیرانینه. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی رێک پێچه‌وانه‌یا پروپوزه‌لێ دروستکرنا ڤێ هێزا ناڤهاتی بوو کو بهێته‌بکارئینان ژبۆ به‌ره‌نگاربوونا داعشێ، لێ گه‌له‌ک نه‌ڤه‌کێشا داکو حه‌شدا شه‌عبی ب ناڤێن جیاواز خۆ بخشینیته دناڤا هه‌لبژارتنێن عیراقێ و بهێته دناڤا گوره‌پانا سیاسی یا عیراقێ دا. حه‌شدا شه‌عبی د ڤی چوارچێوه‌ی دا نه‌راوه‌ستیا و به‌شدارێ کارایێ روودانێن ۱٦ێ ئوکتوبه‌رێ و پاشان هێرشکرنا بۆ سه‌ر هه‌رێما کوردستانێ بوو لێ به‌رخۆدانا پێشمه‌رگه‌ی ل پردێ و سحێلا چاڤێن ڤێ هێزا تاییفه‌گه‌ر ڤه‌کرن و بۆ دیارکر کو تاکه هێزا شه‌رعی و بریارده‌ر ل هه‌رێما کوردستانێ پێشمه‌رگه‌یه نه‌ک چ هێزێن دی.
حکومه‌تا عیراقی د پیاده‌کرنا سیاسه‌تا قه‌بوڵنه‌کرنا چ لایه‌نه‌کێ دی ل ده‌رڤه‌یی مه‌زهه‌بێ شیعی، عیراق به‌ره‌ڤ ئاقاره‌کێ نه‌دیارڤه بریه کو ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بوویه ئه‌گه‌رێ هندێ ره‌وشه‌کا ناسه‌قامگیر به‌رووکا عیراقێ بگریت و ببیته گوره‌پانا ململانێ یا سه‌ربازی و ئه‌منی و سیاسی. قولبوونا ڤان ململانیێیان بوویه ئه‌گه‌رێ هندێ کو فوکەسا حکومه‌تا عیراقی به‌ره‌ڤ پرسێن ئه‌منی و سه‌ربازی بچیت و ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی وه کریه کو ل شوینا گه‌شه‌پێدانا کومه‌لگه‌هێ و به‌ره‌ڤ پێشبرنا که‌رتێ په‌روه‌رده و ساخله‌میێ رێک به‌روڤاژی پتر ژ 40 ژ سه‌دێ بودجه‌یا عیراقێ بۆ هێزێن چه‌کدار بهێته بکارئینان و هه‌روه‌سا د پروژه بودجه‌یا سالا 2021ێ ئەو بەشە بودجه‌یا بۆ حه‌شدا شه‌عبی هاتیه تەرخانکرن پتر بیت ژ بودجه‌یا ٥ وه‌زاره‌تێن عیراقی کو د وه‌لاته‌کێ وه‌که عیراقێ نه‌بیت کو ب ده‌ستکه‌فت دهێته ته‌ماشه‌کرن لێ ل جیهانا نها و ره‌وشه‌کا ئابووری یا وه‌ها هه‌ستیار کاره‌ساته‌کا هه‌ره مه‌زن و دویره ژ بناخه‌یا حکومداری و شارستانیه‌تێ.
ده‌رهاڤێشته‌یێن دروستکرنا حه‌شدا شه‌عبی:
ئه‌و خالا کو ژ لایێ زۆربه‌ی سیاسی و پێکهاته‌یێن عیراقی دهاته باسکرن چه‌نده‌ک نه‌ڤه‌کێشا کو به‌رووکا خودێ حکومه‌تا شیعی یا عیراقی گرت. ترسا زۆربه‌ی سیاسی یێن عیراقی کونترولنه‌کرنا ڤان هێزێن ب ناڤ حه‌شدا شه‌عبی بووه کو تێکه‌لی پرسێن سیاسی ببن و تاکو بگه‌هیته وی راده‌یی کو د ته‌سفیه‌حسابێن لایه‌نێن ناڤخۆی و ده‌ره‌کی بهێنه بکارئینان. چه‌نده‌ک نه‌ڤه‌کێشا کو ناڤه‌ندێن ڤه‌کولینێ یێن زانکویێن دیارێن جیهانی وه‌که زانکویا هارڤارد و سه‌نته‌رێ ئاشتیێ ل ستوکهولم باس ل وێ چه‌ندێ کر کو کار و کریارێن حه‌شدا شه‌عبی وێ چه‌ندێ دیاردکه‌ن کو تایه‌کێ سوپایێ پاسدارانه ل عیراقێ و هه‌بوون و سه‌رکردایه‌تیکرنا ئاشکه‌رایا قاسم سوله‌یمانیێ فه‌رمانده‌یێ سوپایێ قودس، به‌لگه‌یه‌کا ئاشکه‌رایه ل سه‌ر ڤێ چه‌ندا ناڤهاتی. گروپێن دناڤا حه‌شدا شه‌عبی دا هه‌ر زوی ده‌ست ب پیاده‌کرنا سیاسه‌تا ئیرانی ل عیراقێ کر و نها ئه‌ڤ هێزه بوویه به‌شه‌کێ دانه‌براوێ ته‌سفیه‌حساباتێن ئه‌مریکی/ ئیرانی لسه‌ر ئاخا عیراقێ کو ئه‌ڤ چه‌نده وه‌که کابوسه‌کێ لێ هاتییە به‌رامبه‌ر حکومه‌تا کازمیێ سه‌روکوه‌زیر ل عیراقێ. هه‌ر چه‌نده کازمی کو پێشتر به‌رپرسێ ئیستخباراتا عیراقێ بوویه باش لسه‌ر ڤێ ره‌وشێ هایدار بوویه کو عیراق شاما شه‌ریف نینه و راگرتنا بالانسا دناڤبه‌را ئه‌مریکا و ئیرانێ تاکه خاله بو راگرتن یان ب داوی هاتنا ده‌سهه‌لاتا وی ل عیراقێ. لێ جهێ گومانێ نینه کو پشتی سه‌رنه‌که‌فتنا دونالد ترامپ د هه‌لبژارتنێن سه‌روکاتیا ئه‌مریکا کو بریارده‌رێ کوشتنا قاسم سوله‌یمانی و ئه‌بومه‌هدی موهه‌ندیس بوویه د نێزیکبوونا سالڤه‌گه‌را کوشتنا وان کو ل 3ێ هه‌یڤا ئێکه دێ حه‌شدا شه‌عبی هێرشێ که‌ته سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریکا وه‌که دیاریا خواتر خواستنێ و تولڤه‌کرنێ ل دونالد ترامپێ سه‌روککومارێ ئه‌مریکا، و تاکه رێیا ل به‌ر سینگێ کازمی ئه‌وه کو ب پراگماتیکی مامه‌له‌یێ لگه‌ل ڤان کاودانیێن چاڤه‌رێ عیراقێ دکه‌ن بکه‌ت. لێ کازمی و که‌سێن نێزیکی وی باش دزانن کو ئەو نه‌شێت به‌رده‌وامیێ ب حکومرانیا خو بده‌ت کو ل روژه‌کێ بالیوزخانه‌یێن وه‌لاتێن بیانی بهێنه موشه‌کبارانکرن و روژه‌کێ خوپێشانده‌ر بهێنه کوشتن و روژه‌کێ چه‌کدارێن شیعی یێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤە نه‌مایشێن سه‌ربازی ل به‌غدایا پایته‌ختێ عیراقێ بکه‌ن.
کازمی هه‌ڤبه‌ر عیراقه‌کا ئالووز:
نها گورانکاریێن مه‌زن د پیاده‌کرنا ده‌ستهه‌لاتا سوپه‌رپاوه‌رێ جیهانی دروستبوویه. عیراق ئێدی ل سه‌رێ لیستا به‌رژه‌وه‌ندیێن هه‌ره باڵا یێن ئه‌مریکا ناهێت ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی ژی ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بو وه‌رگێرانا فوکەسا ئه‌مریکی بو ئاسیا یا ناڤه‌راست ب تایبه‌تی وه‌لاتێ چینێ. چین کو نها سه‌رکێشێ وه‌لاتێ هه‌نارده‌کارێن جیهانی یه شیایه ببیته سه‌رگێژیه‌کا مه‌زن بو ده‌سهه‌لاتا ئه‌مریکا وه‌که سوپه‌رپاوه‌رێ جیهانی. له‌وڕا ئه‌مریکا ب هیچ شێوه‌یه‌کێ نه‌ڤێت ریسکه‌کا مه‌زن بگریته به‌ر و بکه‌ڤیته د شه‌ڕه‌کێ راسته‌وخۆ لگه‌ل ئیرانێ و دێ به‌رده‌وام بیت د ته‌سفیه‌حساباتێن خۆ ل عیراقێ لێ ئه‌و چه‌نده ژی د ئیداره‌یا دونالد ترامپی سستیه‌کا زور پێڤه دیار بوو. نها جوی بایدنێ سه‌روکێ هه‌لبژارتیێ ئه‌مریکا کو پتر حه‌ز ل دیالوگێ هه‌یه تاکو بکار ئینانا هێزا سه‌ربازی شانسێ ده‌ستێوه‌ردانا ئه‌مریکی ل عیراقێ کێمتر لێ دکه‌ت و که‌سێ ئێکه‌مێ ده‌سهه‌لاتێ کو نها کازمی یه ڤیابیت یاریکه‌ره‌کێ زیره‌ک بیت تاکو بشێت حه‌ز و به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریکی ل عیراقێ زێده‌تر بکه‌ت و جهێ عیراقێ د لیستا به‌رژه‌وه‌ندیێن بالا یێن ئه‌مریکی بو سالێن به‌ری 2011ێ ڤه‌گه‌رینیته‌ڤه.
خاله‌کا دیا گرنگ کو ناهێته جوداکرن د سیاسه‌ت و پاراستنا به‌رژه‌وه‌ندیێن عیراقێ پرسا په‌تروڵێ یه. تاکو بالانسا هێزێ ل روژهه‌لاتا ناڤه‌راست بهێته نیاسین بێگومان ڤیا بیت شاره‌زایه‌کا باش د سه‌نگا سه‌رچاوه‌یێن سروشتی لسه‌ر پرسێن سیاسی و ئه‌منی بهێته‌کرن. ئه‌ڤ سه‌نگا ناڤهاتی ژی گرێدایی ب رێژه‌یا خواستێ لسه‌ر سه‌رچاوه‌یێن سروشتی ب تایبه‌تی په‌تروڵێ یه. عیراق وه‌که ئێک ژ هه‌نارده‌کارێن مه‌زنێن په‌ترولێ ل جیهانێ نه‌شیایه یاریزانه‌کێ زیره‌ک بیت لسه‌ر پرسێن کو ژ لایێ په‌تروڵێ دهێنه ئاراسته‌کرن. چونکه به‌راورد دگه‌ل وه‌لاته‌کێ وه‌که سعودیێ کو د زۆربه‌ی پرسێن گرێدایی ب سیاسه‌تا روژهه‌لاتا ناڤه‌راستدا، دشێت پارسه‌نگا هێزێ د به‌رژه‌وه‌ندیا ڤی وه‌لاتیدا رێک بێخیت یان ژی چو نه‌بیت دژی به‌رژه‌وه‌ندیێن وان ل ناوچێ دا نه‌بیت. لێ عیراق جیاواز دگه‌ل وه‌لاتێن دیێن هه‌نارده‌کار چو ده‌مه‌کێ نه‌شیایه په‌ترولێ وه‌که چه‌که‌کێ سیاسی و ئه‌منی د پرسێن گرێدایی ب سه‌روه‌ریا وه‌لاتێ خو یان پرسێن دیپلوماسی دا بکاربینت، بتنێ ئه‌و نه‌بیت کو ب چاڤێ هه‌ڤبه‌شه‌کێ ئابووری یێ ده‌مکی نه‌ک ستراتیژی دهێته ته‌ماشه‌کرن. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی بێگومان ده‌رئه‌نجامێن وێ سیاسه‌تا دووبه‌ره‌یی یا عیراقێ یه. ئه‌ڤرۆ ل عیراقێ سیاسه‌تا که‌سێن حه‌ز ب دامه‌زراوه‌ییبوونا ده‌ستهه‌لاتێ هه‌یه و هه‌روه‌سا لایه‌نێ پشتگیرێ به‌هێزبوونا میلیشیاتان و بێ هێزیا حکومه‌تێ به‌رامبه‌ر ڤان هێزا هه‌نه. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی گرێ کوێره‌یا لبه‌ر سینگێ کازمیێ سه‌روکوه‌زیرانه گه‌ر بشێت پارسه‌نگا هێزا جه‌ماوه‌ری ژ لایه‌نگیریا میلیشیاتان بو لایه‌نگیریا حکومی زێده بکه‌ت وی ده‌می دێ شێت پتڕ کونترولا ره‌وشا ئێمناهی یا عیراقێ که‌ت. ئه‌ڤ چه‌ندا ناڤهاتی ژی د سات و ده‌مێن هوسا هه‌ستیار و بالاده‌ستی یا بالێ خامنه‌یێ رێبه‌رێ شۆره‌شا ئیسلامیا ئیرانێ ل گوره‌پانا سیاسیا عیراقێ وه‌که مه‌حال بوونه‌ک پێڤه‌دیاره و گه‌ر گورانکاری و به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یا میلیشیاتێن سه‌ر ب ئیرانێ ڤه ب شێوه‌یه‌کێ سیسته‌ماتیک نه‌هێته‌کرن د هه‌لبژارتنێن چاڤه‌رێکریێن عیراقێ دێ کازمی ژ کورسیێ سه‌روکوه‌زیران هێته دویرکرن و که‌سه‌کێ نێزیک ژ ئیرانێ ڤی پوستێ ناڤهاتی گریته ده‌ست.
شرۆڤه‌کارێ سیاسی و بسپۆرێ په‌یوه‌ندیێن نیڤده‌وله‌تی و ئاساییشا نیشتیمانی