هەڵبژاردن یان هەمواری دەستوور!؟

Kurd24

لە بنەڕەتدا کێشەی دەوڵەتی عێراق کێشەی دامەزراوەیە، دامەزراوەو دەزگای یاسایی و دەوڵەتیی. کێشەکان ئەوەندەی کێشەی قووڵی سیاسی و فەرهەنگی و گرفتی مێنتاڵێتی تاکی عێراقی و بیرکردنەوەی زاڵی نوخبەی شۆڤێنیزمە ئەوەندە ئەو کتێبە کاغەزە ڕەنگ زەردە نییە بەناوی یاسا بنچینەییەکانی دەستوورەوە کە لە پەنایدا دەیان و سەدان تاوان و پێشێلکاریی دەکرێت و هیچ دامەزراوەیەکی، حکومیی - دادوەریی - تەشریعیش نییە هەڵوێست وەرگرێ.

دوور نەڕۆین لەدوای شکستهێنانی پەیماننامە 22 خاڵییەکەی یانزەی ئازاری 1970 و زنجیرەیەک گفتوگۆو دانوستانی پێشتری سیاسی و سەربازی گرنگ لە ساڵی 1969 کە دواتر کوردیان تەریک و نامۆ کرد لە بەشداریی سیاسی و مافپێدانەکانی ئەوکاتی عێراق، ئەو عەقڵیەت و مێنتاڵێتییە لە پەنای دەستووردا هیچ نەگۆراوەو تەنانەت گۆڕینی کاراکتەرو فیگەرەکانی حیزبی بەعسی شۆڤێنی حوکمران لە 9/4/2003 کە بە حساب چینی خوێندەوارو سۆسیالیستی و کراوە بوون نەیتوانی مۆدێلێکی نوێی پێکەوەژیان و تۆلێرانس بێنێتە ئارا بۆ عێراق.

هەموو کێشەکان کارنەکردنە بە یاسا بنچینەییەکان و دەقە دەستوورییەکان، عێراق هەرگیز بێ دەستوور نەبوە بەدرێژایی سەد ساڵی رابردوو وەلێ لەپەنای ئەو دەستوورانەشدا هەرگیز بێ مەرگەسات و جەنگ و خوێن و شۆڕش و بێ کارەسات نەبوە. مێژووی عێراق مێژووی بێحورمەتی و سوکایەتی بووە بە ئینسان و شکۆکانی و لە بنمیچی یاساو و کاغەزەکانی دەستوورو مرەکەبە شین و ڕەشەکاندا کارەساتی گەورەو قڕکردن و خوێنبەربوون ڕویانداوە.

سەرنج بدەن لە ساتی نوسینەوەی دەستووری 2005 ی نوێدا، پاش پرۆسەی ئازادی واتە سەردەمی هەڵبژاردن و دیموکراسی تا سەروەختی هەڕەشەکانی نوری مالیکی و حەیدەر عەبادی و خزعەلی و عامیریی و بڕینی موچەو داگیرکردنەوەی کەرکوک و فەرزکردنی زۆرینەی پەرلەمانی و موشەکەکانی حەشدی شەعبی بۆ هەولێری پایتەخت. ئەو کتێبە دەستوورییە نەیتوانی ڕێگریی بکات لەو ماڵوێرانییە و درع و پەرژینی مافەکانی کوردو کەمایەتیە چەوساوەکان بێت.

لەگەڵ ئەوەی تا ڕادەیەک ئەوە 16 ساڵە مافە کولتووریی و سیاسیی و نەتەوەییەکانی کورد کراوەتە بنەمای دەستووریی و بەندو دیباچەی یاسایی دەنگ بۆ دراوی وڵاتێک کە کوردەکان خۆیان بنیادنەریی بوون کەچی هەڕەشەکان هێشتا وەک کابوسێک بەردەوامی هەیە، کەواتە دەکرێت بپرسین پرۆسەی هەڵبژاردن چی دەگۆڕێت و دەستوور بۆ نەیتوانیوە ئەو ستەم و قەهرو دڵڕەقیانە ڕابگرێت؟

ڕاستە چووینە ناو مێژووی عێراقێکی نوێ و دەستووری نوێ بەڵام دەرکەوت عێراق هەر سیستمە کۆنەکەیەو یەک خەیاڵدانی تاریک و یەک شێوە بیرکردنەوە دەزانێت ئەویش یەکڕەنگکردن و دیکتاتۆریەت و بە نەجەفکردن و بە مەزهەبکردنی تاکەکانیەتی تا ئاستی تۆتالیتاریزمی ئاینی، کەواتە ئەو شەراکەت و گرێبەست و میساقەی کە ناوی دەستوورەو گۆرانی بە باڵایدا دەڵێین جگە لە وەهمێک چیتر نییە. هەموارکردنەوەشی لە ساڵی ئایندەی دوای هەڵبژاردنەکان واتە 2022 قەبارەی کارەساتەکە گەورەتر دەکات بەو حوکمەی کورد بەپێی سیستمی بازنەیی هەڵبژاردن زیانمەندەو نوێنەرەکانی لەو 83 بازنەیەی عێراق کەم دەکات و هەرگیز ئەو رێژەیەی رابردوو وەدەست ناخاتەوە.

لە چوار دەستووری مێژووی عێراق کە لەخوارەوە ئاماژەی بۆ دەکەین گەلی کورد بە خاک و زمان و کەرامەت و شکۆداریەکەیەوە بەهیچ جۆرێک پارێزراو نەبوە، با بزانین چۆن؟

* دەستوور و قانونی بنەڕەتی سەردەمی پاشایەتی عێراق لە ساڵی 1925 و دوای دابەشکردنی کوردستان و پەیماننامەکانی سیڤەرو لۆزان مێژوو شاهیدە چۆن کوردیان بێبەش کردو لە سادەترین داخوازی و ماف دوریان خستەوەو وەک مرۆڤی ڕەوەندیی و کۆچەریی و ئاژەڵدارو راوشکارو گوندیی و خێڵ تەماشایان کردوەو هەرگیز، وەک هاونیشتیمانی پلە یەک هەژمار نەکراوە، ئەمە ساڵی 1925 و سەروەختی شۆڕشی مەلیک مەحمودی نەمر، ئەی ئێستای 2021 کە شۆڕش نییەو گەندەڵی بۆتە مۆدێل جیاوازییەکە چییەو چۆنە؟

* لە دەستووری قەومییەکان و عارفەکان و عێراقی سەردەمی کۆماریی لە ساڵی 1958 دیسان شەراکەت و کەرامەتی نەتەوەیی کورد، بە قورسی خرایە ژێرپێی شۆڤێنیزمی عەرەبییەوە. ئەوکات بەناوی نەتەوەی سەردەست و ژێردەست کەوتنە چەوساندنەوەی کورد تا وای لێ هات کوردیش کەڵکەڵەی شۆڕش هاتە ناو خوێن و  دەمارەکانی و شۆرشی بارزانیەکان و ئەیلول و گوڵان دەرخەری ئەو راستیەن کە کورد بۆ شۆڕش و شاخ و یاخیبونی هەڵبژارد؟ ماده‌ی 3ی ده‌ستوری ئه‌وكاتی عه‌بدولكه‌ریم قاسم بە ڕوونی دەڵێت ( يقوما لكيان العراقي على أساس من التعاون بين المواطنين كافة باحترام حقوقهم وصيانة حرياتهم ويعتبر العرب والأكراد شركاء في هذا الوطن ويقر هذا الدستور حقوقهم القومية ضمن الوحدة العراقية-1958)

* دواتر حزبی بەعس لە 1968 هات، دوای دەیان کۆدێتای سەربازی کە دەسەڵاتیان گرتە دەست و لە دەورەی ئەحمەد حەسەن بەکر تا ساڵی 1979، دەستوورێکیان نوسی و پرەنسیپی شەراکەت و ئۆتۆنۆمیان بۆ گەلی کورد جێگیر کردو بەیاننامەی 11 ئازاری ساڵی 1970ی لێ بەرهەم هات، ئەو پرەنسیپ و شەراکەتەش کە بە خوێن و قوربانی پێشمەرگە نوسرایەوە دیسان ژێرپێ خراو بەرهەمەکەی تراژیدیای ئەنفال و کیمیاباران و وێرانسازییەکی کوشندەو سڕینەوەی مۆرک و شوناسی میللی بوو تا ئاستی تەحقیرکردن و پاکتاوی مرۆڤی کورد.

* لە دەستووری 2005 ی ئازادیخوازان و گروپی بەرهەڵستکارانیشدا کە سەرکردەو ڕەمزە دیارەکانی شیعەو سوننەو کورد ڕۆڵیان هەبوو تیایدا بینیمان چی ڕویداو گەشتینە کوێ؟ لەو میساق و دەستوورەشدا، کە بە راپرسی دەستوور ناسراو تەبەننی کرا، نەک شەراکەت و هاوبەشی وەک زاراوەو کۆنسێپتێک ژێرپێ خرا لەلایەن شیعەکانەوە، بەڵکو بینیمان لەو مێژوە تازەیەشداو لە پەنای دەستووردا شۆڤێنیزمی مەزهەبی و عەرەبی چیان هێنا بەسەر گەلی کورددا. لە پێشێلی مادەی 58 و  53 و 140 ی ناوچە کوردستانییە کێشە لەسەرەکان و زەوییە کشتوکاڵییەکانەوە بیگرە، بۆ دەستبردن بۆ هەمواریی دەستوور و گۆڕین و کەمکردنەوەی دەسەڵاتەکانی قەوارەی هەرێم کە بە دەستوور چەسپێنراوە، تا لێدان لە خواستە نەتەوەییەکان و بڕینی بودجەو کەمکردنەوەی ڕێژەی کورد لە بودجەو میزانیەی عێراق لە ٪17 ەوە  بۆ ٪12 و جووڵاندنی هێزو میلیشیاو عەسکەر دژی هەرێمی کوردستان، تا گەشت بە وێستگەی  12/11/2020 ناو پەرلەمانی عێراق کە لەژێر پەردەی دەنگدان بۆ یاسای پڕکردنەوەی کورتهێنان و قەرزی دەرەکی چۆن خەریک بوە کورد بکەنە دەرەوەی مێژوو.

کەواتە هیچ دەستوورو هەڵبژاردنێک لە دوای پرۆسەی ئازادیەوە لە عێراق دەرگاو دەریچەیەک نەبوە بەڕووی ئومێدی کرانەوەو دیموکراسیەت و ڕیفۆرمی جومگەکانی دەسەڵاتدا، هەمیشە عێراق لە دۆخێکی مەزهەبییەوە هەنگاوی ناوە بۆ دۆخێکی خراپتر لە تائیفیەت و مەزهەبگەراو تەنانەت بە یاساییکردنی حەشدی شەعبی و دانانی بودجەیەکی زەبەللاح بۆ ئەو ڕێکخراوە سەربازییەو بەرزکردنەوەی موچەی کارمەندەکانیان لە بودجەی ٢٠٢١ دۆخەکەی تاریکتر کرد، کەواتە هەڵبژاردن بۆ؟

ئەوە لە کاتێکدایە سیستمی هەڵبژاردنی نوێ لە مانگی 10/2021 نەک دەرگای نوێ واڵا ناکات بۆ ڕیفۆرم و چاکسازیی و دەستاودەستی دەسەڵات بەڵکو ئەو سیستمە فاشیزم و مەزهەبگەراو توندو دەسەڵاتەی مەرجەعیەت تۆختر دەکاتەوەو یەکپارچە عێراق بەرەو فەزای تۆتالیتاریزمی ئاینی و سوڵتەی حەوزەو ململانێی سەختی ئیمامەتەکان دەبات. پاشان نە هاوپەیمانێتییەکی بەهێز هاتۆتە ئاراو نە حیزبێک و کاراکتەرێکی کاریگەریش هەیە کە بتوانێت زۆرینەی ئینتیخابیی بۆخۆی مسۆگەر بکات و گۆڕانکاریی دروست بکات لەو فەزا کۆنکرێتیە خۆ ئەگەر دەستووریش بەو بیمارییە دەستکاری بکرێت کورد دەبێ رێگەچارەی شۆڕش بگرێتەوەبەر دژی ئەو عەقڵیەتە پاوانخوازە.

تێگەیشتن لە هەڵبژاردنی ئەمجارە!

دابەشبوونی بازنەکانی هەڵبژاردن بۆ هەشتاوسێ بازنەو بەدەستهێنانی 329 کورسی ئەندامانی ئەنجومەنی نیشتیمانی عێراق (نائب) بواری بۆ هیچ ڕیفۆرم و گۆڕانکارییەک نەهێشتۆتەوەو دیسان بەهێزەکان(الأقوياء) دەبنەوە بە چەتری دەسەڵات و براوەی هەڵبژاردن و مەشخەڵگێڕی نوێ. ئەم دۆخەش لە کاتی حوکمڕانی گوازراوە (الفترة الإنتقاليه) 2003-2005 تا نوسینەوەی دەستوور بۆ ئێستای فەترەی دابەشکاریی پۆست و بلۆکبەندییە نەوتیەکانی 2021 درێژەی هەیە کەواتە کورد چی بکات؟

سازانەکە بۆ ئێستا ڕوونە چۆن دەگوزەرێت، یەکەمجار هێزە هەرێمی و نێودەوڵەتیەکان و مەرجەعیەتی قوم و نەجەف. دوەمجار لە نێوان ئەقتاب و بلۆکە گەورەکانی نەوت و هێزگەلە تائیفی و مەزهەبیەکاندایەو بەدیاریکراوییش ئەمریکاو ئێران ڕۆڵی گەورە وازی دەکەن بۆ هەڵبژاردنەکانی ئایندەی عێراق و مانەوەی هێزەکانی میلیشیاو ناوچە جێناکۆکەکان و سەرچاوەکانی داهات و نەوت و پرسی زۆرینەو کەمینە وەک خۆی و تەنها گرفت هەرێمی کوردستانە وەک  فیدڕاڵیەتێکی دیفاکتۆ کە کاری بۆ دەکرێ بە دەستوور بچوکی بکەنەوەو سیسمی فیدراڵیەتی پارێزگاکان و لامەرکەزیەتی بۆ بگەڕێننەوە.

بۆیە نەوت و عەسکەرو میلیشیات و فیرقەو لیواو رەهەندیی سیاسی و بیزنسی حیزبی و ئایدۆلۆژیی و دیبلۆماسی قوڵت نەبێ مەحاڵە بتوانی یاری باش بکەیت لەم هەڵبژاردنەدا.

هاوپەیمانی هیوا بە نمونە کە زۆر دروشمی گەورەیان بەرزکردەوە، خۆشیان بوونە قوربانیی و کارت و مانۆڕی سیاسیی بەدەست هەندێک کاراکتەرەوە بۆ تەوافوقاتی ئایندە، هەندێکیان سەربەخۆ مانەوەو هەندێکیان بە ناچاریی چوونەوە ژێر عەبای حیزبەکانیان، بێ هۆ نییە، نە سەرۆک کۆمارو نە سەرۆک وەزیر، جوڵەیان نییەو خاوەنی هیچ لیست و هاوپەیمانێتییەکی ئینتیخابیی نین بۆ هەڵبژاردنەکان و سەپۆرتی کەسیشیان نەکرد، دیارە براوەی یەکەم خۆیانن بە تەوافوق ئیتر پێویستیان بەو مانۆڕو کارتانە نییەو نابێ؟

  بۆ بیرخستنەوە كاتێك ئه‌ندامانی هاوپه‌یمانێتی هیوا لە ‌یه‌كه‌م چالاكیاندا خۆیانكرد به‌ هۆڵی كۆبونه‌وه‌ تایبه‌تیه‌كه‌ی، سه‌رۆك كۆماردا، وایانزانی ئیتر ئەمریکاو سەرۆک کۆمارو سەرۆک وەزیر گوێیان لێ دەگرن و دەبنە بەدیلی حوکمڕانی هەرێم و کۆدەتای پەمەیی دەکەن. بەڵام هەر ئەوکات وتمان گه‌وره‌ترین سیحری خۆیان به‌تاڵ كرده‌وه‌و به‌ جوڵه‌و ئاماژه‌ی جه‌سته‌و وێنه‌كانیشیان ده‌ریان خست خه‌ریكی ریسك و مانۆڕی سیاسین و ناراسته‌وخۆ سه‌رۆك كۆماریان خسته‌ پشت خۆیان و كه‌ڤه‌ریان كردو سەرۆک کۆماریش بە تۆپزیی مانۆڕی پێ کردن و خۆی لێ تەوەللا کردن.

بۆیە سه‌فه‌قاتی نه‌وتی و گه‌نده‌ڵی دارایی و ماڵی گه‌وره‌ له‌ شاره‌كانی عێراق لەسەر دەستی بلۆکە گەورەکانی نەوت به‌ هیچ جۆرێك کۆتایی نایەت. کوردیش سەرباری ململانێ و کێبرکێ ناوخۆییەکان هیچ پرۆژەیەکی ئاسۆ ڕوونی نییە بۆ ئەو فاشیزمە خەوتوەی کە هەرکات وەخەبەرهات دەبێتە هەڕەشە لەسەر ستاتۆی فیدراڵی هەرێم و دەستوورێکی هەموارکراوی نوێ.

هاوپه‌یمانێتی_هیواش کە هه‌موو سلۆگان و دروشمه‌كانیان ریفۆرمی ئابوری و چاكسازیی و گواستنەوەی موچەی فەرمانگە ئیتیحادیەکانی هەرێم بوو بۆ بەغداد‌. نەک خۆیان بێ هیوا کرد دەرکەوت موزایەدەو سەفقەو مانۆڕی هەندێک ئەکتەری سیاسی و مامەڵەی هەرزان بوو بۆ مانەوەی هەندێک پۆستی سیادیی، بەدیوێکی تردا تەنها هەوڵێک بوو بۆ شکاندنی ئیجماعی میللی و نەتەوەیی کورد. به‌ حسابی خۆشیان ئه‌ڵته‌رناتیڤی نوخبه‌ی حوكمرانی هه‌رێم بوون. بێ ئاگا لەوەی چاككردنه‌وه‌ی دۆخی په‌یوه‌ندیه‌كانی هه‌رێم به‌غداد به‌ هاوارو دروشمسازیی و گوتاریی میدیایی و گروپگەلی پانزه‌و شانزه‌ نابێت بەڵکو بە گەڕانەوەی شکۆی سیاسی و نەتەوەیی کوردیی دەبێت.

دواجار مستەفا کازمی کە خۆی وەلیدی فەوزاو داواکاریی خۆپیشاندەران بوو، مەرجەعیەت سەپاندی بۆ ئەوەی چاکسازی بکاو پێی نەکرا ئەوەتا بەبێ ئەوەی خۆی بەشداربێت لە هەڵبژاردن عێراقی تەسلیمی قەدەرێکی تاریکتر کرد بەرەو فەوزاو پاشاگەردانی زیاتر، دەی سەرۆک وەزیرێکی دانراو بەبێ حیزب و دەنگدەرو حیزب و هاوپەیمانییەک چۆن دەتوانێت ملکەچ نەبێت و گۆرانکاریی ریشەیی بکات؟