داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوین، هەل و هەڕەشە بۆ کورد
ئاڕاستەی ئاماژەکان، ئەگەری داڕشتنەوەیەکی نوێ لە رۆژهەڵاتی ناوین بەهێزتر دەردەخەن، ئەو ناوچەیەی بەهۆی پێگەی جێئۆپۆلیتیک و دەوڵەمەندی بە سامانی ژێرزەوی، لە سەد ساڵی رابردوو چەندین جار لە رووی جۆگرافی و سیاسی دابەشکراوە یان تووشی گۆڕان لە هاوسەنگی هێز بۆتەوە.
لە ئێستا.زیاتر لە هەر کاتێک لە 30 ساڵی رابردوو، پەیوەندی وڵاتانی رۆژئاوایی بەتایبەت وڵایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوین لاواز بووە. ئەمریکا، سەرەڕای هەڕەشەی تاڵیبان و داگیرکردنی زیاتر لە 60%ی خاکی ئەو وڵاتە، بەردەوامە لە پلانی کشاندندەوەی هێزەکانی لە ئەفغانیستان. هەروەها جێبەجێکردنی پلانی کشانەوەی لە عێڕاق و سوریا خێراتر کردوە و ئیدارەی بایدن تەنانەت رێگەپێدانی تڕامپی بۆ کۆمپانیای نەوتی ئەمریکی (دێڵتا کرێسێنت ئێنێرجی) بۆ کارکردن لە نەوتی رۆژئاوای کوردستان کە یارمەتی دەری ئابووری هاوپەیمانانی ئەمریکایە لە رۆژئاوای کوردستان ، نوێ نەکردەوە. ئال و گۆڕی بازرگانی و وەبەرهێنانی کۆمپانیا ئەمریکیەکان لەو ناوچەیە بۆ نزمترین ئاست لە 30 ساڵی رابردوو دابەزیوە، تا رادەیەک کە پشکی وڵاتانی سەرەکی رۆژهەڵاتی ناوین (ئێران، عێڕاق، سعودیە، ئیمارات، کوێت، قەتەر و ئۆردۆن) لە 2.17%ی کۆی هاوردەی ئەمریکا لە 1992 بۆ 0.81% لە 2020 (واتا نزیک یەک لەسەر سێ) دابەزیوە. هەڵبەت پشکی هەناردەکردنی ئەمریکاش بۆ ئەو وڵاتانە لە کۆی هەناردەی ئەمریکا دابەزینی تۆمارکردوە.
بریتانیاش، زیاتر خۆی لە عێڕاق وەک گرینگترین پێگەی خۆی لەو ناوچەیە دەکشێنێتەوە و کۆمپانیای نەوتی بی پی وەک سەرەکیترین ئەڵقەی پەیوەندی بریتانیا و عێڕاق، پاش پاشەکشە لە کێڵگە نەوتیەکانی کەرکووک، رۆڵی خۆی وەک ئۆپەراتۆر لە رۆمەیڵا رادەست دەکات. ئەوانەش لە تەنیشت کێشە هەمیشەییەکانی نێوان نەتەوە و وڵاتانی ئەو ناوچەیە، هەلێکی گونجاوی بۆ رووسیا و چین رەخساندوە کە دەستبگرن بە سەر پێگە ستراتێجیەکانی رۆژهەڵاتی ناوین دا.
ئێستا دوورنیە لە راستی کە بڵێین رووسیای ڤلادێمیر پۆتین، کە لە پاش 2000 وە و بە کەڵک وەرگرتن لە ستراتێجی گراسیمۆف بۆتەوە زلهێزێکی جیهان، سەرەکیترین یاریزانی رۆژهەڵاتی ناوینە. پۆتین بە سازكردنی جیهانێكی دوو جه‌مسه‌ری له رووی هێزی سه‌ربازیه‌وه كه رووسیا له به‌رامبه‌ر (ڕۆژئاوای نابه‌رپرسیار) وه‌ك (زلهێزێكی به‌رپرسیار) پیشان بدات، حەول دەدات رووسیا وەک ته‌نیا ئالتێرناتیڤ (جێگره‌وه)ی ئه‌مریكا بناسێنێت بەتایبەت له ناوچه‌یه‌كی نادێمۆكراتیك و پۆپۆلیست وه‌ك رۆژهه‌ڵاتی ناوین. رووسیا لە رووی ئابوریش پەرەی بە پەیوەندی خۆی لەگەڵ وڵاتانی ئەو ناوچەیە داوە بە گوێرەیەک تەنیا وەبەرهێنانی قەتەر لە ٥ ساڵی رابردوو لە رووسیا زیاتر بووە لە 13 ملیارد دۆلار، هاوکات ئاستی چالاکی و پڕۆژەکانی کۆمپانیا سەرەکیەکانی نەوت و گازی رووسیاش لەو ناوچەیە وەکوو عێڕاق (بە هەرێمی کوردستانەوە) پەرەیان سەندوە، ئەوانەش لە تەنیشت بەرزبوونەوەی ئاستی پەیوەندی ئابووری و نەوتی رووسیا لەگەڵ سعودیە و ئیمارات و قەتەر دەتوانێت زیاتر ئاستی پەیوەندی رووسیا لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە روونتر بکاتەوە . ئەوەش بێجگە لە چەندین گرێبەستی ئەمنی و سەربازی لە نێوان ئەو وڵاتانە و رووسیادایە.
لەلایەکی دیکەوە، چین سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئێستا وڵاتێكی یاسادانه‌ر نیه، به‌ڵام ساڵانێكه حه‌ول ده‌دات به په‌ره‌پێدان و قووڵتركردنی په‌یوه‌ندی ئابووری خۆی له‌گه‌ڵ ناوچه گرینگه‌كانی جیهان وه‌ك رۆژهه‌ڵاتی ناوین، پێگه‌ی جیهانی خۆی به‌هێزتر بكات. چین ئێستا گه‌وره‌ترین هاورده‌كاری سەرچاوە فوسیلیەکانی وزە (نەوت و گازی سروشتی)یە و بۆ به‌رده‌وامی له ركابه‌رایه‌تی له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا، پێویستی به سه‌رچاوه‌یه‌كی هه‌میشه‌یی بۆ دابینكردنی وزه‌ی پێویستی خۆی هه‌یه. قه‌باره‌ی به‌رهه‌م هێنانی نه‌وت له كێڵگه نه‌وتیه‌كانی ناوخۆی چین رووی له دابه‌زینه و كێڵگه‌كانی داچینگ، شنگلی و لیائۆ مه‌ترسی وشكبوونیان هه‌یه. بۆیه رۆژهه‌ڵاتی ناوین ده‌كه‌وێته ناوه‌ندی پلانه‌كانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی چین. پێدەچێت هەمووی ئەو هۆکارانە، ئەو وڵاتە هانبدات پێداچوونه‌وه به بنه‌مای سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی خۆی بكات كه له سه‌ر خۆدوورگرتن له ده‌ستوه‌ر‌دان له وڵاتانی ده‌ره‌وه داڕێژراوه.
حه‌وله‌‌كانی سه‌رۆكی ئێستای چین (ژی جینگ پێنگ) بۆ ئه‌و مه‌به‌سته وه‌ك كۆبوونه‌وه‌ی ساڵی 2018 له‌گه‌ڵ سه‌رۆكی 21 وڵاتی عه‌ڕه‌بی له پكین، په‌ره‌پێدان به به‌نده‌ری گوادار له پاكیستان، واژووكردنی گرێبه‌ستی درێژخایه‌ن له‌گه‌ڵ عێڕاق و حه‌ولی بۆ واژوو كردنی رێكه‌وتنی 25 ساڵه له‌گه‌ڵ ئێران، رێگاخۆشكه‌ر ده‌بن بۆ هه‌نگاوه‌كانی چین به‌ره‌و رۆژهه‌ڵاتی ناوین. هەڵبەت چین بە چەندین پڕۆژەی وەبەرهێنان و بازرگانی، پەرەی بە پەیوەندی ئابووری و سیاسی خۆی لەگەڵ هەرێمی کوردستانیش داوە و ئێستا شەریکێکی گرینگی ئابووریە بۆ کوردستانیش. پلانی ستڕاتێجیکی (یەک پشتوێن یەک رێگا) وەک سەرەکیترین ئامڕازی چین بۆ گەیشتن بە دەروازەی ئەورووپا هەڵدەسەنگێندرێت کە پاش تێپەڕبوون لە وڵاتانی ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوین، دەگاتە ئەورووپا. ئەوەش وەک پلانێک بۆ پەرەسەندنی پەیوەندی چین لەگەڵ وڵاتانی سەر ئەو رێگایە لە رووی ئابووری و سیاسی و دواتر سەربازی هەڵسەنگاندنی بۆ دەکرێت. ئێستا چین، بە پێی گرێبەستەکان گەیشتۆتە عێڕاق و تەنیا سووریای ماوە کە ببێتە دراوسێی ئەورووپا. بەڵام چین، بۆ پاراستنی ئەو پەیوەندیانە و بۆ پڕکردنەوەی کورتی و لاوازیەکانی لە وەدیهێنانی پلانەکەی، دوور نیە کە بیر لە دانانی هێزێكی سه‌ربازی گه‌ورە بکاتەوە كه بتوانێت له ماوه‌ی پێویست رۆڵی هێرشكردنه سه‌ر نه‌یاره‌كانی ستراتێجكی چین یان پاڵپشتی هاوپه‌یمانه‌كانی بگێڕێت (وه‌ك ئه‌وه‌ی ئه‌مریكا و رووسیا هه‌یانه).
بڕیاری کشانەوەی ئەمریکا لە رۆژئاوا (باکووری سووریا) و عێڕاق، پاش واژووکردنی رێکەوتنی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێڕاق و چین، هەروەها دانپێدادان بە رۆڵی رووسیا لە سووریا دەتوانێت بەشێک لە پلانێکی ستڕاتێجی ئەمریکا بێت تاکوو وڵاتانی ئەورووپی و تەنانەت رووسیاش ناچاربکات کە ببنە بەشێک لە کێبڕکێ لەگەڵ چین.
ئه‌گه‌ره‌كانی داڕشتنه‌وه‌ی هاوسه‌نگی هێز له رۆژهه‌ڵاتی ناوین:
ئەوەی روونە ئەوەیە کە لە ئێستادا ئاستی گرینگی رۆژهەڵاتی ناوین بۆ وڵاتانی رۆژئاوایی لە رووی جێئۆئێکۆنۆمی بۆ نزمترین ئاست دابەزیوە و گرینگی سەرەکی جێئۆپۆلیتیکی ئەو ناوچەیە بۆ رێگریە لە گەیشتنی چین بۆ دراوسێتی ئەورووپا. لێرەوە، پێشبینی ئەوەی کە وڵاتانی رۆژئاوایی، بەتایبەت ئەمریکا، گۆڕەپانەکە بۆ رووسیا و وڵاتانی بەهێزتری ناوچەکە بەجێ بهێڵن و خۆیان تەنیا لە کاتی پێویست بەشداری لەو جەنگە ئابووری و سیاسیە بکەن، ئەگەرێکی بەهێزە. واتا، پێدەچێت داڕشتنەوەی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوین بە بەشداری راسەوخۆ و بەهێزی رووسیا، چین (و بەشێک لە وڵاتانی ئەورووپی) بەهاوکاری وڵاتانی هاوپەیمانی هەرکام لەو زلهێزانە جێبەجێ کرێت. رۆڵی ئەمریکاش بۆ پاڵپشتی سیاسی، سەربازی یان دارایی (سنوورداری) وڵاتانی دۆستی ئەمریکا لەو ناوچەیە لە قووڵتربوونی کێبڕکێی ئەو بلۆکانە یان سەرکەوتنی لایەنێکیان بەدڵنیاییەوە دەتوانێت یەکلاکەرەوە بێت.
بەڵام ئەوەی لێرەوە جێگای تێڕوانینە ئەویە کە دیسان، وەک ئەوەی لە پاش جەنگی دووەمی جیهانی روویدا، کەمینەکان و لاوازەکان پشت گوێ دەخرێن و گرینگی بە بەهێزتربوونی حکوومەتەکانی ناوەند لە وڵاتانی دۆست (ی هەرکام لەو بلۆکانە) دەدرێت بۆ ئەوەی نەکەونە دەست لایەنی بەرامبەر. بۆیە لەوانەیە دیسان چاوپۆشی بکرێت لە پێشێلکردنی مافی مرۆڤ و کەمینەکان و تەنانەت جێنۆسایدکردنی دووبارەی نەتەوەکان…. بۆیە، ئەگەری ئەوەی لە داهاتووی نزیکی رۆژهەڵاتی ناوین تەنیا بەهێزەکان بمێننەوە و لاوازەکان بە جەنگ یان ئامڕازەکانی دیکە لە نەخشەی ناوچەکە بسڕدرێنەوە
هەڵبەت ئەمریکا و وڵاتانی رۆژئاوایی حەول دەدەن توانای خۆیان بۆ رووبەڕووبوونەوەی چین لە بەشەکانی دیکەی جیهان بەهێزتر بکەن و تەنانەت وەک ساڵانی کۆتایی یەکێتی سۆڤیەت، خەرجی سەربازی ئەو وڵاتە بەرزبکەنەوە و ئەو وڵاتە بکێشنە ناو جەنگ لە بۆشایی ئاسمانیش ….
هەل و مەترسیەکانی بەردەم کورد لە داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوین:
بەجێ هێشتنی رۆژهەڵاتی ناوین لەلایان ئەمریکاوە دەتوانت ببێتە هۆی بۆشایی هێزی یەکلاکەرەوە لەو ناوچەیە، کە ئەوەش رێگاخۆشکەر دەبێت بۆ رووسیا و وڵاتانی بەهێزی ناوچەکە تاکوو نەخشەی سیاسی و جۆگرافی ئەو ناوچەیە بە پێی توانانی هێزی خۆیان دابڕێژنەوە، ئەوەش سەرەرای ئەگەری پاڵپشتی ئەمریکا بۆ بەشێک لە لایەنەکان، دەتوانێت چەخماخەی رکابەرایەتی ئابووری، سیاسی و سەربازی بلۆکەکان و وڵاتانی جیهانی و ناوچەیی لە رۆژهەڵاتی ناوین لێبدات.
ئێستاش هەرچەند به پێچه‌وانه‌ی ساڵانی پاش جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دووه‌م، كورد به گشتی و له باشوور به تایبه‌ت وه‌ك هێزێكی كاریگه‌ر له ناوچه‌كه ناسراوه و له رۆژئاوا ده‌سكه‌وتێكی باشی مسۆگه‌ر كردوه، بەڵام ئامادەسازی و پلانی کۆرد بۆ وڵامدانەوە لەو ئەگەرانەی داهاتوو پەیوەستە بە چەندین خاڵی هێز و لاوازی.
کاری حکوومەتی هەرێم لەو بارودۆخەی ئێستا، وەک رۆیشتنی تەنافبازێک وایە کە لە بەرزایی و لەسەر تەنافێکی باریک کە لە هەموو لایەکەوە بەردی تێدەگرن، بۆیە گرینگە کورد بتوانێت ئاستی توانای خۆی بۆ تێپەڕبوون لەو قۆناغە بەرزتر بکاتەوە و خۆی زیاتر لە رابردوو بە ئاسایشی وڵاتانی زلهێزەوە ببەستێتەوە و بێتە بەشێک لە لایەنی براوەی ئەو کێبڕکێیە.
لێرەوە پێویستە کورد نەتەنیا پەیوەندی ستڕاتێجیکی خۆی لەگەڵ ئەمریکا و فەڕانسا بەهێزتر بکات، بەڵکوو پەیوەندیەکانی لەگەڵ یاریزانانی سەرەکی دیکەش وەکوو بریتانیا، رووسیا و هەروەها یاریزانە ناوچەییەکان پتەوتر بکات. پەرەپێدان بە دەزگای دیپلۆماسی کورد لە جیهان و کەڵک وەرگرتن لە پەیوەندی ئابووری لەگەڵ وڵاتانی دۆست، بۆ راکێشانی پاڵپشتی ئەو وڵاتانە لە کاتی پێویست زۆر گرینگە.
هەڵبەت بەرزکردنەوەی ئاستی سەربەخۆیی کورد لە رووی ئابووری، سیاسی و سەربازی تەواوکەری حەولەکانی سەرەوەیەبۆ پاراستنی دەسکەوتەکان. بەردەوامی بە پلانی بنبڕکردنی گەندەڵی، داڕشتنەوەی هەیکەلی سیاسی - ئیداری هەرێمی کوردستان و بوونی یەک حکوومەت لە ژێر یەک دەستوور (لە هەموو بوارەکانی ئیداری و سیاسی و ئەمنی - سەربازی) بۆ پتەوترکردنی ناوخۆی کوردستان و ئامادەبوون بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەڕەشەکانی دەرەوە لەهەموو کات پێویستتر و چارەنووسسازترە. نەبوونی حکوومەتێکی یەکپارچە لە رووی ئیداری یان لاوازبوونی ئەو حکوومەتە، سوودوەرگرتن لە کارتە ئابووری و سیاسیەکان بە مەبەستی پەیوەندی ستراتێجیک لەگەڵ وڵاتانی ناوچەیی و جیهانی، مەحاڵ یان زۆر دژوار دەکات.
ئەو هەنگاوانە دەتوانێت پەیوەندی ئابووری - سیاسی کوردستان لەگەڵ جیهان پتەوتر بکات و قەبارەی وەبەرهێنانی کۆمپانیا بیانیەکان لە کەرتە جیاوازەکانی کوردستان (بەتایبەت نەوت و گاز) بەرزبکاتەوە. ئێستا، گەندەڵی و قەیرانی ئیداری گەورەترین بەربەستە لەبەردەم کۆمپانیا نێودەوڵەتیەکان بۆ کارکردن لە عێڕاق و پێویستە هەرێمی کوردستان، خۆی لەو ئاستەی عێڕاق زۆر بە خێرایی جیا بکاتەوە و هەلی راکێشانی سەرمایە و تەکنۆلۆجیای ئەو کۆمپانیانە و پاڵپشتی وڵاتەکانیان بۆ کوردستان لەدەست نەدات.
کۆی ئەوانە، پێگە و توانای کورد نە تەنیا لە ئاستی عێڕاق، بەڵکوو لە ئاستی ناوچە بەرز دەکاتەوە و شانسی سوودوەرگرتن لە هەلەکان و رووبەڕووبوونەوەی هەڕەشەکانی بۆ دەڕەخسێنێت.