ئەفغانستان، ئەمهریکا و تاڵیبان
کشانەوەی ئەمهریکا لە ئەفغانستان و هاتنەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵاتی ئەو وڵاتە، بووهتە جێگهی مشتومڕێکی سیاسی گەورە لە سەرانسەری جیهان، بە تایبەتی دوای بڵاوبوونەوەی ئەو دیمەنە کارەساتبارانەی فڕۆکەخانەی کابولی پایتەخت، زۆرێك لە خەڵك و چاودێرانی سیاسییش پێیانوایە، ئەمە دەرەنجامی شکستی ئەمهریکایە لەو وڵاتە، بەڵام ئەمە هەموو چیرۆکەکە نییە، بەڵکو بەشێکی بچووکە لەو سیناریۆیەی ماوەی ساڵێکە لە دەوحەی پایتەختی قەتەر دەنووسرێتەوە، بۆ چۆنییەتی گەڕاندنەوەی تاڵیبان بۆ دەسەڵات.
راستە ئەمهریکا لە ئەفغانستان ماندوو بوو، زەرەر و زیانێکی زۆری گیانی و ماڵی کردووە و نەیتوانی سهقامگیری سیاسی و ئەمنی لەو وڵاتە بچەسپێنێ، لەگەڵ ئەوەشدا هاتنەوەی تاڵیبان بۆ کۆمەڵێك ئامانجە، کە دوای بیست ساڵ گۆڕانکاری بەسەر بەرژەوەندییەکانیدا هاتووە، گرنگترین ئەو گۆڕانکارییانەش گەورەبوون و بەهێزبوونی وڵاتی چینە، ئەمهریکا بەتایبەتی ئیدارەی جۆو بایدن خەویان لێ حەرام بووە بەهۆی گەشەی بە پەلەی ئابووری چین، بۆیە ئێستا خەمی هەرە گەورەیان ئەوەیە چۆن بتوانن رێ لە گەورەبوون و فروانبوونی دەسەڵاتی ئابووری و سیاسی چین بگرن، چونکە لە 10 ساڵی داهاتوودا چین لە رووی ئابووریەوە دەبێتە هێزی یەکەم لەسەر ئاستی جیهان. ئەمریکا لەو بڕوایەدایە بوونی تاڵیبان لەدەسەڵات کێشە بۆ چین لە رێگهی دەستوەردان لە کاروبارییان بەهۆی بوونی کەمینەی موسڵمانانی ئیگۆڕ لەو وڵاتە و جیاوازی ئایدۆلۆژی نێوانیان دروست دەبێت، بۆ رووسیا و ئێرانیش بەهەمان شێوە دەبێتە سەرئێشە. لەگەڵ ئەوەشدا ئەمهریکا هەندێك بەڵێنی لە تاڵیبان وەرگرتووە لە بارەی پاراستنی مافی مرۆڤ، بە تایبەتی ژنان، بەڵام پێناچێت تاڵیبان پێیانەوە پابەند بێت. لایەکی دیكهی هاوکێشەکە ئەوەیە، ئەمهریکا باش دەزانێت ئەفغانستان بەبێ تاڵیبان ئارام نابێت، ئەگەر چەندین ساڵی دیكهش لەو وڵاتە بمێنێتەوە، بۆیە هەر دەبێت مامهڵەی لەگەڵدا بکرێت، داواشی لە دەسەڵاتدارانی ئەفغان کردبوو کە بهوه رازی بن تاڵیبان ببێتە بەشێك لە دەسەڵات، بەڵام ئەشرەف غەنی، سەرۆکی پێشوو ئەمەی رەتکردبووەوه، بۆیە ئیدی ئەمهریکا گڵۆپی سەوزی بۆ گەڕاندنەوەی تاڵیبان هەڵکرد.
دۆخی ئەفغانستان لە عێراق دووبارە دەبێتەوە؟ ئەمە پرسیاری ئەمڕۆی هەموو شەقامی عێراقیە، راستییەك لە سیاسەتی ئەمهریکادا هەیە، پێویستە هەموومان بیزانن، ئهویش ئەوەیە: ئەمهریکا بەرژەوەندییەکانی لە کوێن و لەگهڵ کێدایە، ئەوان لەوێن، ئەگەر دۆخی عێراق بەمشێوەی ئێستا بێت و میلیشیاکان هەر بەردەوام بن لە گوشار خستنەسەر بەرژەوەندییەکانی و حکومەتیش نەیتوانی بەرگری لە پێگەی خۆیی و بەرژەوەندییەکانی ئەمەریکا بکات، هیچ دوور نییە لە ماوەیەکی کورتدا هەمان سیناریۆ بەشێوازێکی تر لە عێراقیش دووبارە بکاتەوە، رەنگە بپرسن: دەبێت چ هێزێك هەبێت بۆ جێگرەوەی ئەم دەسەڵاتەی عێراق؟ دوور نییە، بەعسییەکان کۆبکاتهوە و رێکیانبخات و بیانهێنێتەوە، ئەگەر چی رەنگە هێشتا بەعس لە هەموو باشووری عێراق قبووڵکراو نەبێت، بەڵام بە هۆی خراپی ئیدارەدانی حکومەت و بێهێزی سەروەری وڵات لە بەرامبەر حوکمی میلیشیاکان، بەشێکی زۆری شەقامی شیعەش لە باشوور بەعسییەکانیان پێ باشترن لەم دۆخەی ئێستا. هەرچەندە لە ئێستادا پێناچێت بەعسییەکان هێزێکی تۆکمە و یەکگرتوو بن، بەڵام ئەمهریکا بەهاوکاری قەتەر دەتوانێت ئەم کارە بکات، بە مەرجێك دڵنیا بن کە دژی بەرژەوەندییەکانی ئیسرائیل نابن، چونکە ئەمە خاڵی جەوهەری سیاسەتی ئەمهریکایە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەگەر ئەم سیناریۆیەش جێبەجێ نەکەن، رەنگە وەك پێویست رێگه لە گەشە و سەرهەڵدانەوەی دووبارەی داعش لە عێراق نەگرن، بۆیە پێویستە حکومەتی عێراق پهند لەم دۆخەی ئەفغانستان وەربگرێت، بەر لەوەی لێی بقەومێت.