بۆچی پوتن دەیەوێت بەشێك لە ئۆکرانیا داگیر بکات؟
K24- هه‌ولێر:
ڤلادیمیر پوتین، سەرۆك کۆماری رووسیا، بەردەوامە لە رەتکردنەوەی هەواڵی هێرش بۆ سەر ئۆکرانیا، بەڵام ئەمەریکا، به‌ریتانیا، ناتۆ و یەکێتی ئەورووپا پێیان وایە ناکرێت باوەڕ بەو قسانەی پوتن بکرێن. هەر بۆیەش ئەمەریکا داوای لە دیپلۆماتكار و هاووڵاتیانی وڵاته‌كه‌ی کرد، ئۆکرانیا جێ بێڵن.
سەرەڕای ئەوەی یەکێتی ئەورووپا بە سەرۆکایەتی ئێمانوێل ماکرۆن، سەرۆك کۆماری فەرەنسا تا ئێستاش باوەڕی بە ناوبژیوانی و رێگەچارەی دیپلۆماسیانە هەیە، بەڵام لەگەڵ زیاتربوونی ململانێەکان و ئەگەری هه‌ڵگیرسانی شەڕ، بەردەوام ئەو پرسیارە دەکرێت، کە ئۆکرانیا تا چ رادەیەك گرنگی بۆ رووسیا هەیە و پوتن بە چ نیازێك بڕیاری هێرشکردنە سەر دراوسێیەکەی دەدات؟
کیێف، زێدی رووسیا
هاوکات لەگەڵ رووخانی یەکێتی سۆفیەت، رووسیا کۆنترۆڵی 14 وڵاتی لە دەست دا، بەڵام لە دەستدانی ئۆکرانیا لە هەموویان تاڵتر بوو. ئۆکرانیا چوار مانگ دوای راگەیاندنی نەمانی یەکێتی سۆفیەت، لە راپرسیەکدا کە زیاتر لە 90٪ی هاووڵاتیانئی ئه‌و وڵاته دەنگی ئەرێنیان پێدا، سەربەخۆیی خۆی راگەیاند.
راگەیاندنی سەربەخۆیی لە کاتێکدا بوو، کە 12 سەدە پێشتر، یەکەم دەوڵەتی رووسیا لە کیێف دامەزرا. رووسیا و ئۆکرانیا لە سەدەی نۆیەم و لەو کاتەوە کە کیێف وەك پایتەختی رووسیا ناسێندرا، په‌یوەندی پتەویان پێکەوە هەبووە و ساڵی 1654 و لە رێگەی ئیمزاکردنی رێککەوتنێکەوە، بە تەواوی یەکگرتوو بوون. دواتریش ئۆکرانیا و بێلارووس بوونە هەوێنی دروستبوونی یەکێتی سۆفییەت.
هاوکاری و په‌یوەندی مێژوویی بوونە هۆی ئەوەی زۆربەی ئۆکرانییەکان بە دوو زمانی رووسی و ئۆکرانی قسە بکەن، ئەو دوو زمانە لە یەکتر نزیکن. لە بەشەکانی رۆژهەڵات و باشووری ئۆکرانیا، زمانی رووسی زۆرینەیە و دانیشتوانی بە ناراستەوخۆ لە ژێر کۆنترۆڵی رووسیا دان. هەر بۆیە نزیكه‌ی یەك لە سەر سێی خەڵکی ئۆکرانیا بە رووسی قسە دەکەن و هەستی نزیکی زیاتریان لەگەڵ رووسیا هەیە.
رووسەکان په‌یوەندی پتەوی مێژوویی، فەرهەنگی و ئایینییان لەگەڵ ئۆکرانییەکان هەیە، بەڵام لەگەڵ وڵاتانی دیکەی یەکێتی سۆفییەت لە ناوچەی باڵتیك، قەوقاز و ئاسیای ناوەڕاست ئەو هەستەیان نییە. ئەمە هەمان میراتی کولتووری و کۆمەڵایەتییە، کە ڤلادیمیر پوتن پشتی پێ دەبەستێت. هەر بۆیە پوتن لە مانگی یونیو/ حوزەیرانی رابردوو نووسیبووی: رووس و ئۆکرانییەکان خەڵکانێکن، کە "کەشی مێژوویی و دەروونی" هاوبەشیان هەیە و "بوونی دیوار"ی نێوانیان لە ساڵانی رابردوودا "خەمناك" بووە. ڤلادیمیر پوتن هەروەها نووسی: "دڵنیام لەوەی کە دەستەڵاتدارێتی راستەقینەی ئۆکرانیا، تەنیا لە رێگەی هاوبەشی لەگەڵ رووسیا دێتە دی. ئێمە بەردەوام بە یەکەوە زۆر بەهێز و سەرکەوتووبووینە و دەبین، چونکە ئێمە یەك نەتەوەین".
وڵاتی ئۆكرانیا ئەو قسانەی سەرۆك کۆماری رووسیای وەك لایەنێکی سیاسی لە مێژووی ئۆکرانیا لێكدایەوە و رەتیشی کردەوە.
سەرەڕای ئەم قسانەی پوتن لەبارەی "مێژوویەکی شیرین"، ئۆکرانیا قوربانیی سەرەکی قات و قڕیی ساڵانی 1932-1933 بوو، کە لە سەردەمی دەستەڵاتدارێتی جۆزێف ستالین بەرۆکی گرتن و بڕسێتی باڵی به‌سه‌ر ئه‌و وڵاته‌دا كێشا، به شێوه‌یه‌ك بوو، ته‌نانه‌ت باوك په‌نای بۆ خواردنی لاشه‌ی منداڵه مردووه‌كه‌ی ده‌برد، دواتریش لە کارەساتی چێرنۆبێل، ئۆکرانیا زیاترین زیانی لە نێو وڵاتانی یەکێتی سۆفییەتی پێشوو، بەرکەوت.
ئەو رووداوانە کاریگەری لەسەر هەوڵەکان و بەرەوپێشچوونی خەڵکی ئۆکرانیا دانا، کە یەکەم وڵات بوون سەربەخۆییان لە یەکێتی سۆفییەت راگەیاند.
شۆڕشی پڕتەقاڵی
ساڵی 2005 شۆڕشی پڕتەقاڵی لە ئۆکرانیا سەرکەوت و بووە هۆی نەمانی سەرۆك کۆمار و دەوڵەتی لایەنگری رووسیا. لە ساڵی 2004 تا 2007 کە ئابووری ئۆکرانیا گەشایەوە، قسە لەبارەی دیموکراسی و مافی مرۆڤ زیاتر بوو و ئەو وڵاتە بە شێوەیەکی بەرچاو بوو بە لایەنگری رۆژئاوا و یەکێتی ئەورووپا. په‌یوەندیی سیاسی ئۆکرانیا و بلۆکی رۆژئاوا بە رادەیەك پتەو بوو، کە مۆسکۆ لە پەل هاویشتنی بزووتنەوەی دیموکراسی بۆ رووسیا و وڵاتانی دیکە نیگەران بوو.
لەو کاتەوە تا ئێستا ناکۆکییەکانی نێوان کیێف و مۆسکۆ بە پێی هەوراز و نشێوی سیاسیی لە رووی فراوانبوونی دیموکراسییه‌وه گۆڕانکارییان بەسەردا هاتووە. ئەو ناکۆکییانە لە ساڵی 2014 دوای هەوڵە فه‌رمییەکانی ئۆکرانیا بۆ ئەندامبوون لە یەکێتی ئەورووپا و هیرشی رووسیا بۆ سەر کریمیا زیاتر بوون.
پێشڕەوی ناتۆ
ناتۆ ساڵی 1949 بۆ پاراستنی رۆژئاوا لە سەرکێشەکانی یەکێتی سۆفییەت دروست بوو. ئەو هاوپەیمانێتییە سەربازی – تەناهییە لە کاتی شەڕی سارددا 14 ئەندامی نوێی وەرگرت و دواتر بەرەو وڵاتانی یەکێتی سۆفییەتی جاران (لیتوانیا، ئەستۆنیا و لێتۆنی) پەلی هاویشت. بە پێی ناوەڕۆکی هاوپەیمانێتییەکە، ئەگەر وڵاتێکی ئەندام هێرشی بکرێتە سەر، تەواوی وڵاتانی ئەندامی ناتۆ بۆ پاڵپشتی کردن لێی، ئامادە دەبن.
کریملن داوای لە ناتۆ کردووە، وڵاتانی ئۆکرانیا و جۆرجیا (رووسیا لە ساڵی 2008 سووکە هێرشێکی بۆ سەر جۆرجیا کرد) وەك ئەندام وەرنەگرێت، چونکە ئەندامێتی هەر یەك لەو وڵاتانە لە ناتۆدا، دەبێتە هۆی فراوانبوونی شوێن پێی سەربازی – تەناهی لە سەر سنوورەکانی رووسیا.
سەرەڕای هەموو ئەمانە، ئۆکرانیا لە ساڵی 2008 هەوڵەکانی بۆ ئەندامێتی لە ناتۆ دەستپێکرد و هەوڵەکانی دوای نەمانی سەرۆك کۆماری لایەنگری رووسیا لە ساڵی 2014 چڕتربوون. ئۆکرانیا تەنانەت راهێنانی سەربازیی هاوبەشی لەگەڵ ناتۆ کردووە و چەکی وەکو دژە تانك و درۆنی لە ئەمەریکا و تورکیا وەرگرتووە. کیێف و واشنتۆن رێکارەکان بۆ بەهێزکردنی سستەمی بەرگری ئۆکرانیا و بە تایبەت دوای هێرش بۆ سەر نیمچە دوورگەی کریما لە ساڵی 2014 و پاڵپشتیی چەکدارانی جوداخوازانی رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا، بە کارێکی رەوا دەزانن. پوتن جیاواز بیر دەکاتەوە و پێی وایە، په‌یوەندی نێوان ناتۆ و ئۆکرانیا، نیشانەی سەرەتایی ئەندامێتی کیێفە لەم هاوپەیمانێتییه‌دا.
دەریای رەش
ئۆکرانیا چەندین بەندەری گرنگی لە سەر دەریای رەش هەیە، هەر بۆیە وەك ناوچەیەکی ستراتیژی یەکێتی سۆفییەت هەژمار دەکرا. ئێستاش ئەو هەوڵکەوتە جوگرافیەی ئۆکرانیا بۆ رووسیا زۆر گرنگە. هەر وەك ئەوەی مۆسکۆ لە ساڵی 2014 ناوچەی کریمای داگیرکرد و لەو رێگەیەوە توانی باشتر دەستی بە بنکەی دەریایی "سواستوپل" و شوێنی جێگیربوونی کەشتیگەلی جەنگی رووسیا لە دەریای رەش بگات.
دورر نییە رووسیا بیەوێت تەواوی خاکی ئۆکرانیا کۆنترۆڵ بکات، بەڵام رەنگە زیاتر چاوی لە بەندەری "ئۆدسای" ئۆکرانیا بێت، چونکە لەو رێگەوە دەتوانێت دەستەڵاتی زیاتری بەسەر دەریای رەشدا هەبێت. هەروەها مۆسکۆ ئەگەر وشکانیی نێوان رووسیا و "ترانس نستریا" لەسەر سنوورەکانی رۆژهەڵاتی ئۆکرانیا کۆنترۆڵ بکات، دەتوانێت رێگای گەیشتن بە دەریای رەش بە سەر ئۆکرانیادا بگرێت.
کەوایە هێرشی رووسیا بۆ سەر ئۆکرانیا رەنگە تەنیا بە ئامانجی کۆنترۆڵکردنی ناوچەیەکی ستراتیژی و گرنگ بێت، نەك بۆ داگیرکردنی تەواوی ئەو وڵاتە.
ئابووری
ئۆکرانیا کشتوکاڵی بەهێزی هەیە، هەر بۆیە بۆ رووسیای ئێستا و یەکێتی سۆفییەتی جاران، بەردەوام گرنگ بووە. لە ساڵانی ده‌ستپێكی سەربەخۆییشدا، ملیۆنان ئۆکرانیایی لە رووسیا کاریان دەکرد و سنووری نێوان ئەو دوو وڵاتە یەك لە گەورەترین گەروه‌کانی کۆچ بوو لە جیهان.
بەڵام لەگەڵ پەرەپێدانی په‌یوەندییەکانی نێوان کیێف و برۆکسل، بڕی هەناردەی ئۆکرانیا بۆ رووسیا لە نێوان ساڵانی 2011 بۆ 2021 لە 29 ملیار دۆلارەوە بۆ 5 میلیار دۆلار دابەزی. هەروەها لە ساڵی 2010 کە "ڤیکتۆر یانکۆڤیچ" وەك هاوپەیمانی ڤلادیمیر پوتن لە هەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئۆکرانیا سەرکەوتنی بەدەست هێنا، مۆسکۆ کۆمپانیاکانی خۆی رەوانەی ئەو وڵاتە کرد و تا ساڵی 2013 نزیكه‌ی 7٪ی کۆی وەبەرهێنانی دەرەکی لە ئۆکرانیا، بۆ خۆی تۆمار کرد. بەڵام دوای کۆتاییهاتنی دەستەڵاتی یانکۆڤیچ لە ساڵی 2014، ئاستی هەناردەی ئۆکرانیا بۆ یەکێتی ئەورووپا بەرزبووەوە و چین بوو بە یەکەم هاوبەشی بازرگانیی ئۆکرانیا.
هەروەها کیێف لە ساڵی 2014 کۆتایی بە کڕینی گاز لە رووسیا هێنا و رووی لە بازاڕی ئازادی ئەورووپا کرد، هاوردەی لە رێگەی وڵاتانی هەنگاریا و پۆلۆنیا و ئۆسلۆنی دەستیپێکرد، ئەمەش بوو بە خاڵی وەرچەرخانی په‌یوەندی ئابووریی نێوان ئۆکرانیا و رووسیا. سەرەڕای ئەو گۆڕانکارییانەش، بەڵام گواستنەوەی گازی رووسیا لە رێگەی ئۆکرانیاوە بۆ ئەورووپا لە سەر بنەمای رێکەوتنێك تا ساڵی 2024 هەر بەردەوامە.
نیازی پوتن
ڤلادیمیر پوتن پێچەوانەی هەڵوێستەکانی لەبارەی گۆڕانکارییەکانی بێلارووس و قیرغیزستان، حەزی لەوە نییە دراوسێیەکەی (ئۆکرانیا) ببێیە هێمای وڵاتێکی دیمۆکرات، کە ئەندامی یەکێتی ئەورووپایە و رەنگە ببێتە ئەندامی ناتۆش.
ئەو، رەنگە بیر لە میراتی خۆیشی بکاتەوە. پوتن لە دیمانەیەکی تەلەڤزیۆنیدا کە رۆژی 12 دیسێمبەری رابردوو بڵاوکرایەوە، بە روونی دڵگرانی خۆی لە رووخانی یەکێتی سۆفییەت نیشان دا. کەوایە ئۆکرانیا بۆ ئەو، وەك کارێکی "تەواو نەکراو" وایە. پوتن دوای ئەوەی کریمیای کۆنترۆڵکرد، زیاتر خۆشەویست بوو و رەنگە ئێستاش بەو شێوەیە بیر بکاتەوە، کە ئەگەر بەشێك لە ئۆکرانیا داگیر بکات، خۆشەویستییە جەماوەرییەکەی تا کۆتایی ئەم خولەی دەستەڵاتی، بەردەوام دەبێت.
کەواته پاراستنی ململانێکان لەبارەی ئۆکرانیا، یارمەتی ڤلادیمیر پوتن دەدات، بۆ ئەوەی نامەیەکی سیاسی بە تەواوی رووسیادا بڵاوبکاتەوە: "پوتن زۆر بەڕژدی بەرگری لە بەرژەوەندییەکانی روووسیا لە جیهانێکدا دەکات، کە بە تەواوی لە لایەن دوژمنانییەوە دەورە دراوە".