دیپلۆماسیەتی هەرێم لە ژێر رۆشنایی چەمکە سیاسییەکاندا
وەک ئاشکرایە هەرێمی کوردستان لە چوارچێوەی ئەکتەری بێ دەوڵەتدا (Non-state actor) مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت. ئەمەش بۆ زانستە سیاسییەکان و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان مانا و پێگەیەکی تایبەت و چوارچێوەیەکی دیاری کراوی هەیە لە کاری دیبلۆماسیدا. کاتێک ئەکتەرێک نازناوی ئەکتەری بێ دەوڵەت یان بێ سیادەتی بەسەردا دەسەپێنرێت ئەوکات لە کۆمەڵی جموجوڵی نێودەوڵەتی بێ بەش دەبێت و ناتوانێت مومارەسەی سەرجەم ئەو جموجوڵانە بکات کە ئەکتەرێکی خاوەن سیادەت دەتوانێ بیکات. چونکە بەپێی رێکارە نێودەوڵەتییەکان لە رابردوودا تەنها ئەکتەری خاوەن سیادەت (وڵات) دەیتوانی پەیوەندی دیپلۆماسی ببەستێت. بەڵام هەرێمی کوردستان هەر لەسەرەتایی دروستبوونیەوە لە ساڵی 1992ەوە زۆر بەتایبەتی تر لە دوایی ساڵی 2003ەوە لە هەندێ ئاستدا سنووری ئەم بەربەستانە تێ پەڕاندووە و توانیویەتی پەیوەندێکی ئاڵۆزی دیپلۆماسی لەسەر ئاستی جیهاندا دروست بکات.
ئەم پەیوەندیانەش بۆ ڵێکۆڵەرە و ئەکادیمیە سیاسییەکان زۆر جێگەی تێڕامانینە. لە رووی زانیستیشەوە پەیوەندییەکان یان دیپلۆماسیەت بەگشتی دابەشی دوو ئاست دەبێت: ئاستێکی ستایل کۆن (دوولایانەbilateral ) مەبەست لە دوولایەنە پەیوەندی نێوان دوو ئەکتەری نێودەوڵەتی، و ئاستێکی مۆدێرن (فرە لایەنەmultilateral ) فرەلایەنیش چەند ئەکتەرێک لە خۆ دەگرێت. هەر بۆیە ڵیکۆڵەرانیش لەسەر ئەساسی ئەم پەیوەندیە ئاڵۆزانەی هەرێم کە هەردوو ستایلی کۆن و مۆدێرن لە خۆ دەگریت نازناوی جیاوازیان بەهەرێمی کوردستان داوە وک لێکۆڵەر ناتالی لە 2010دا بە قواسی ستەیت، لێکۆڵەران لۆگان لە 2009 و گەنتەر لە 2011دا بە دیفاکتۆ ستەیت، جۆریڤ لە 2007دا بە جیاخواز، لێکۆڵەر تەلهەمی لە 2013دا بە رکابەر و ڵێکۆڵەر کۆڵستۆ لە 2006دا بە وڵاتی نەناسێنراو ناویان بردووە.
پرسیار لێره‌دا ئەوەیە چۆن هەرێمی کوردستان توانیویەتی ئەم رێچکە و بەربەستانە تێ پەڕێنێت؟ هۆکارەکان چین کە وڵاتان دەیانەوێت پەیوەندی لەگەڵ هەرێمێکی نا خاوەن سیادەتدا ببەستن؟ چۆن چەمکە سیاسییەکان باسی ئەم جۆرە پەیوەندییانە دەکەن؟
بۆ وڵامدانەوەی ئەم پرسیارانەش پێویستە هەڵوەستەی زانستی بکەین تا بگەینە راستێکی تەواو. هەرچەندە چەمکی زانستی زۆرمان هەیە بە شێوازی جیاواز دەگەنە کەیسی هەرێمی کوردستان بەڵام من لێرەدا سێ چەمکتان دەخەمە بەردەست کە پڕاو پڕ لەگەڵ جموجوڵەکانی هەرێمی کوردستاندا یەک دەگرنەوە. ئەوەمان بیر نەچێت لە ماوی سێ دەیەی رابردوودا رۆڵی ئەکتەری بێ دەوڵەت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرز بووەتەوە بەتایبەتی ئەمەش لە دوای هەریەکە لە: یەکەم کۆتایی هاتنی جەنگی سارد و فراوان بوونی فیکرەی جیهانگەرایی و لە کۆتاشدا روودانی رووداوی 11 سێپتەمبەر.
لێرەدا بە کورتی ئاماژە بە چەمکەکان دەکەم و لە ژێر رۆشنایی ئەم چەمکانەش هەڵسەنگاندن بۆ کەیسی هەرێمی کوردستان دەکەم:
1. نیو ریالیزیم Neorealism
ئەم چەمکە هەرچەندە رێچکەی بەستراوە بە بەچەمکی باوکەوە (ڕێلیزم) کە ئەویش ئەکتەری خاوەن سیادەت (وڵات) هەمیشە بە چەقی لێکۆڵینەوەکانی دادەنرێت و کەیسی ئەکتەری بێ دەوڵەتی فەرامۆش کردووە. بەس ڵێکۆڵەری گەورەی ناو چەمکی نیوڕیالیزم (کێنز واڵتز) شۆڕشێکی گەورەی بەرپا کردو فیکرەی رۆڵی ئەکتەری بێ دەوڵەتی هێناوەتە ئاستی وڵات و لە چوارچێوەی فیکری نیوڕیلازمادا رێی كردووه‌تەوە.
ئەم ڵێکۆڵەرەیە دەڵێت کاتێک کە وڵات ئاسایشی کەوتە ژێر هەڕەشەوە ئەوا گونجاوە پەنا بۆ هەر شتێک ببات تەنانەت لە ئەگەری دروستکردنی پەیوەندی جۆراوجۆریش لەگەڵ ئەکتەرە بێ دەوڵەتەکانیشدا. ئەمەش پڕاو پڕ لەگەڵ کەیسی هەرێمی کوردستاندا یەک دەگرێتەوە. بەتایبەتی هەر لە دوای رووداوی 11 ئەیلولەوە هەڕەشەیەکی جیهانی لەسەر ئاسایشی وڵاتان دروست بووە، کە تێدا هیچ وڵاتێک بەتەنها ناتوانێت روو بەڕووی ببێتەوە لە دژی بوەستێت. هەریەکەیان بەشێوازێک پێویستی بە هاوکاری بەئەکتەرێکی تری جیهانی هەیە تا رووبەڕووی ئەو هەڕەشەیە ببێتەوە. ئەویش رووبەڕوو بوونەوەی هەڕەشەی تیرۆریزمە.
لە کاتێکدا تیرۆریزم لە بەرگی کۆنی هاتووەتە دەرەوە لە شەڕی پارتیزان خۆیی نەهێشتووەتەوە، تاکتیکە تازەکانی تیرۆریزم هەڕەشەی راستەوخۆن بۆ سەر هەموو وڵاتێک و کۆمەڵگەیەک و گروپێک و تەنانەت تاکەکانیش. بۆیە هیچ وڵاتێک بەتەنها بە ستراتیژیەتەی دژە تیرۆریزم نەتوانێت رووبەڕووی تێرۆر ببێتەوە هەمیشە پێویستیان بە هاوکاری یەکتر هەیە. ئەمەش لە کەیسی گروپی قاعیدە و داعشدا زۆر بەڕوونی بەرچاومان کەوت. کاتێک وڵاتان رووبەڕووی هەڕەشەی هەمەجۆری تیرۆرزم بوونەوە ئەوکات دەستیان بۆ هاوکاری هەموو ئەکتەرێک درێژ کرد و لەم روانگەیەشەوە فیکرەی نیوڕیالیزم زۆر بەدروستی شوێنی خۆیی گرتەوە.
یەکێ لەو ئەکتەرانەی کە توانی رۆڵێکی کارا بگێڕێت و چاوی وڵاتان بۆ خۆیی راکێشێت هەرێمی کوردستان بوو، بۆیە لەژێر رۆشنایی نیوڕیالیزم و پاڵپشت بە دابین کردنی ئاسایشی وڵاتان، 82 وڵات لە چوارچێوەی هاوپەیمانی جیهانی بۆ رووبەڕووبوونەوەی داعش پەیوەندی راستەوخۆیان لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا بەست، و لەهەمان کاتدا وڵاتانی تری دەرەوەی ئەم هاوپەیمانیەش وک رووسیا و ئێران و چین راستەوخۆ هاتنە سەرخەت و پەیوەندی دیپلۆماسیان لەگەڵ هەرێمدا بەست. و ئەم پەیوەندیانەش هەتا ئێستا بەردەوامەن و هەمیشە وڵاتان لە هەردیدارێکی سەرکردەکانماندا بەسەر ئازایەتی پێشمەرگەدا هەڵدەدەن کە توانیویانە چەندین ئەفسانە تۆمار بکەن.
2. لیبراڵی نێو دەوڵەتنی International liberalism
لە پاڵ ئاسایشدا هەمیشە مەسەلەی بازرگانی بە کەرەستەیەکی گرنگی دروستکردنی پەیوەندی دادەنرێت. لەم روانگەیەشەوە فیکرەی جیهانگەرایی کە بە چەقی فیکرەی لیبراڵی نێودەوڵەتی دادەنرێت رۆڵێکی کارا دەبێنێت. لە ناو جیهانگەریشدا هەمیشە رۆڵی ئەکتەری بێ دەوڵەت لە رۆڵە لە پێشینەکان بووە و کاریگەری گەورەی لەسەر جموجوڵەکانی جیهان بەتایبەتی لە رووی بازرگانیەوە دروست كردووه.
لە چوارچێوەی ئەم تیۆرەشدا دەتوانین کەیسی هەرێمی کوردستان وک ئەکتەرێکی بی دەوڵەت زۆر چالاک لە بواری ئابووریدا هەڵسەنگێنین بەتایبەتی لە کەرتی وزه‌دا. هەرچەندە رەخنە لە جۆری بەڕێوەبردنی ناوخۆیی دەگیرێت کە تێدا گەندەڵی و نەبوونی شەفافیەت بەسەر پرۆسەکەدا زاڵە، بەڵام لە رووی نێو دەوڵەتییەوە هەر لە دوای دەرچوونی یاسایی وه‌بەرهێنانی ساڵی 2007ەوە، هەرێمی کوردستان بووەتەوە جێی سەرنجی چەندین کۆمپانیای جیهانی و لە کۆتایدا وای لە چەندین وڵات كردووه پەیوەندی راستەوخۆ لەگەڵ هەرێم ببەستن.
لە گرنگترین نمونەکانیش هەریەکە لە وڵاتانی تورکیا و ئه‌مه‌ریكا و رووسیان. هەریەکە لەمانە لە ماوەی رابردوودا بەهۆیی کاری بازرگانیەوە کوردستانیان لە کەوتن و رووخان پاراستوە. کاتێک کە داعش نزیک بوویەوە لە هەولێر و زۆری نەمابوو هه‌ولێر داگیربکات، سەرۆکی پێشوی ئه‌مه‌ریكا (باراک ئۆباما) ئیشارەی بەوەدا کە هه‌ولێر جێگەی چەندین کۆمپانیای ئەمه‌ریکی و بیانییە، بۆیە ئەرکی پاراستنی لەسەر شانمانە. هەرچی سەبارەت بە تورکیایە، نەوت و بازرگانی وای لێ كردووه کە لە دوژمنێکی سەرسەختەوە بیگۆڕێت بۆ بوونە دۆست و هاوپەیمانێکی هەرێم. وه‌ک ئاشکرایە لە رابردوودا تورکیا هەمیشە بە ناوی کورد و هەرێمی کوردستان قەبز دەبوو و تەنانەت ئۆردوغان لە 2000کاندا رایگەیاند حەزناکات گوێ بیستی دامەزراوەیەک یان دەوڵەتی کوردی بێت تەنانەت ئەگەر لە ئەرجەنیتینش بێت بەڵام ئێستا تورکیایە دەرەچەی سەرەکی بازرگانی هەرێمە و لە هەمان کاتدا هەرێمی کوردستان بازارێکی گەورەی ساخکردنەوەی کاڵا تورکیەکانە. سەبارەت بە روسیاش، کاتێ کە رێفراندۆم کرا تاكە وڵات کە توانی گەمارۆی ئابووری سەر هەرێم بشكێنێت و قەرز بە هەرێم بدات روسیا بوو ئەویش لە رێگەی بەستنی گرێبەستی وزه لەگەڵ هەرێم و پێدانی پارەی پێش وخەت لە گرێبەستەکاندا. و ئێستاش ئەوروپا لە دوای جەنگی روسیا-ئۆکرانیاوە چاوی بڕیوەتە وزه‌ی هەرێم و دەیەوێت هەرێم ببێتە پڕ کەرەوەی بەشێک لە کەمکورتیەکەکانی وزه‌کەی.
3- کۆنسترەکتیڤیزم Constructivism
کۆتا چەمک کۆنسترەکتیڤیزمە، کاتێک باسی ناسنامە و کولتور دەکرێت دەبێت یەکسەر ئاوڕ لە چەمکی کۆنسترەکتیڤیزم بدەینەوە. و بە گوێرەی لێکۆڵەرانی ناو ئەم چەمکەش ناسنامەو کولتور دوو خاڵی بنەڕەتین لە بنایتنانی پەیوەندییەکانی نێوان ئەکتەرە جیهانیەکان.
ئەم چەمکەش پڕاو پڕ لەگەڵ کەیسی هەرێمەدا یەک دەگرێتەوە، ئەوەمان بیر نەچێت هەرچەندە نەتەوەی کورد بەگشتی دابەشی سەر چوار وڵاتی جیاواز کرابێت، بەڵام هەرگیز لەڕووی کولتور و ناسنامی نەتەوەیەوە نەتوانراوە لێک داببڕدرێن و دابەش بکرێن، هەمیشە پەیوەندیه‌کی بەهێز لە نێوان کوردانی هەر چوار پارچە هەبووە. هەروەک دەزانن هەریەکە لە وڵاتانی تورکیا و سوریا و ئێران بۆ چارەسەرکردنی کێشەی کوردانی خۆیان لە رابردوو بگرە لە ئیستەشدا چەندین جار پەیوەندیان بە هەرێمی کوردستانەوە كردووه (نمونەش پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا). چونکە ئەو وڵاتانە باش دەزانن هەر جموجوڵێکی کوردانی عێراق کاریگەری راستەوخۆیی لەسەر کوردانی ناوخۆیی وڵاتانی خۆیان دەبێت. کاتێکیش کە ریفراندۆم لە کوردستاندا کرا راستەوخۆ هەموویان (عێراق و تورکیا و سوریا و ئێران) پەیوەندیان بەست تاکو دژی کورد بوەستنەوە، چونکە باش دەیانزانی سەربەخۆبوونی کوردستان یانی هەبوونی کاریگەری و هاندانی کوردانی وڵاتانی تر بەئاڕاستەی دژی رژێمی دەستەڵاتدار.
لە هەمان کاتدا کەیسی ئەنفال و جینۆساید دەتوانرێت هەر لە ژێر ئەم چەمکەدا رێ بکرێتەوە و لە چوارچێوەی ناسنامە و كولتوردا خۆێندەوەی بۆ بکرێت، کاتێک کورد رووبەڕووی ئەم تاوانە قیزەونە بووەتەوە راستەوخۆ کوردان لە جیهاندا بەبێ جیاوازی کەمپینی کۆکردنەوەی هاودەنگی و پاڵپشتی جیهانیان بۆ کوردانی هەرێم دروستكردووه. تەنانەت لە نێوان ساڵانی 2012-2017 کوردانی تاراوگە رۆڵێکی کارایان بینی لە گەیاندنی کەیسی ئەنفال و جینۆسایدی ئێزدییه‌كان بە دامەزراوە جیهانیەکان. کە لە کۆتاشدا ئەمە سۆزێکی جیهانی جوڵاند و دەرگایەکی گەورەی دیپلۆماسی بەڕووی هەرێمدا كردووه.
لە کۆتایدا دەمەوێت بڵێم، لەسەر بنەمای ئەم سێ چەمکە وڵاتانی جیهان بازی پێوەرە کۆنەکانی دروستکردنی پەیوەندی و دیپلۆماسیەتیان داوە و پەیوەندی لەگەڵ ئەکتەرێکی بێ دەوڵەتی وک هەرێمی کوردستان دەبەستن. دەریشکەوتووە وڵاتانیش تا داهاتوویەکی دوور مەودا ناتوانن دەستبەرداری ئەم جۆرە پەیوەندیانە بن، چونکە بەرژەوەندی قوڵی خۆیانی تێدا دەبینەوە، بەڵام هەمیشە ئاستی پەیوەندییەکان لەگەڵ هەرێم لە بەرز و نزم دایە. بەرزو نزمی پەیوەندییەکانیش بەستراوە بەڕۆڵی کاربەدەستانی هەرێم کە تا چەند دەتوانن سودمەندی ئەو کەیسانە بن لە بەرژەوەندی هەرێمدا سودیان لێ ببینن. بۆ ئەوەی پەیوەندییەکانیش فراوان بن و هەمیشە لە ئاستێکی بەرزدا بمێنەوە ئەوا هەرێم پێویستی بە کارکتەری گونجاو و چالاک هەیە لەگەڵ ستراتیژیەتێکی روون پەیوەست بە کەیسەکانی ئاسایش و بازرگانی و ناسنامە و كولتور لە ژێر رۆشنایی هەر سێ چەمکی نیوڕیالیزم و ئینترنەشنال لیبرالیزم و کۆنسترەکتیڤیزمدا.