عێراق بە هەڵە دروست کراوە باجەکەشی سەد ساڵ شەڕ و ماڵ وێرانی بوو
کولونیالیزمی ئینگلیزی و فەرەنسی کە ئەو کاتە لە ناوچەکە دەستەڵاتدار بوون، لە دوای جەنگی یەکەمی جیهانی، عێراقی نوێیان دروست کرد، لە یەکخستنی ویلایەتەکانی شیعە و سونە و کورد لە دەوڵەتێکی مەرکەزیدا بەناوی عێراق، ئەمە هەڵەیەکی گەورە بوو، چونکە پێکهاتەکانی شیعە و سونە و کورد، کولتوور و ئامانج و بەرژەوەندی و بیروباوەڕیان جیاوازە.
نەدەبوو لەیەک دەوڵەتی مەرکەزی دیکتاتۆری و شۆڤێنی و تایفەگەری کۆبکرێنەوە، ئەمەش هەڵەیەکی گەورە بوو کە ئینگلیزەکان بۆ بەرژەوەندی خۆیان دروستیان کرد و گوێیان نەدایە واقیعی عێراق و ناوچەکە و جیاوازی نێوان پێکهاتەکان. بۆیە لە سەد ساڵی رابردوودا کە ژمارە گەلێ شەڕ و کارەسات روویاندا، عێراقیش بووە جێی دەستێوەردانی دەرەکی و گۆڕەپانی ململانێیەکان.
دەبوایە هەر ئەو کاتە عێراق بە پرەنسیپی یەکێتی ئارەزومەندانە (الاتحاد الاختياري) لە نێوان پێکهاتەکان بە سیستەمی کۆنفیدرالی یان فیدرالی پێکبهاتایە چونکە ئەو دوو سیستەمانە تایبەتن بە ئەو وڵاتانەی کە پێکهاتوون لە زیاتر لە نەتەوە و ئایین و ئاینزا و کەلتورێك یان رووبەری وڵاتەکەیان زۆر فراوانە و بەربەستی سروشتی مەزنی لێیە وەک دەریا، زنجیرە چیا، دارستان، بیابان.
لە راستیدا ئەگەر ئەو کات عێراق لەسەر بنەمای فیدرالی یان کۆنفیدرالی دابمەزرایە، شەڕی ناوخۆ و جینۆساید و ئەنفال و کیمیاباران و شەڕی ئێران و کوێت دروست نەدەبوو، ئەو کاتەش خەڵکی عێراق و دەوروبەریش ناڕازی نەدەبوون بە سیستەمی فیدرالی و کۆنفیدرالی، چونکە ئەوکاتەش عێراق هەر بە سیستەمی ولایەت بەرێوەدەچوو، یەک شیعە و یەک سونە و یەک کورد .
شاراوە نییە ئێستاش عێراق هەر باجی ئەو هەڵە کوشندەیە دەداتەوە، هەرچەندە عێراقی نوێ ناوی عێراقی فیدرالییە و دەستورێکی باشی هەیە کە لەبەر رۆشنایی سیستەمی فیدرالی نوسراوە بەڵام لە ئەرزی واقیع عێراق فیدرالی نییە. حوکم لە عێراق بە سیستەمی مەرکەزییەت و دیکتاتۆریەتی ئەغلەبییەت بەرێوەدەچێت، دەسەڵاتدارانی بەغدا بڕوایان بە بنەماکانی فیدرالی و دیموکراتی و دەستوور و شەراکەت و تەوازن و تەوافق نییە لە دەسەڵاتدا.
واتە فیدرالی تەنیا ناونیشانە لە عێراق لەبەرئەوەی ویلایەتی خواروو یان شیعە دروست نەبووە، ویلایەتی ناوەراست یان سونە دروست نەبووە، ئەنجومەنی هەرێمەکان یاخود ئیتیحادی دروست نەبوون. عەقڵیەتی زۆربەی دەسەڵاتدارانی عێراقی تا ئێستاش کاریگەری بیر و باوەڕی توندی ئایین و ئاینزایی بەسەرەوەیە، ئەمە جگە لە لەدەستدانی سەربەخۆیی بڕیاری سیاسی و زاڵبونی دەستێوەردانی دەرەکی، ئەمانەش هەمووی وایکردووە تەنانەت لە دوای هەڵبژاردنیش حکومەت بە ئاسانی پێکنەیەت.
چارەسەر لە عێراق یەکێتی ئارەزومەندانەی عێراقیەکانە بەشێوەی کۆنفیدرالی یان فیدرالی راستەقینە، چارەسەر گێڕانەوەی سەربەخۆیی بڕیاری سیاسی و سیادەی تەواوە، بنبڕکردنی دەستێوەردانی دەرەکیە، جێبەجێکردنی دادپەروەری و هاوبەشى پێکهاتەکانە لە دەسەڵاتی فیعلی عێراق، ئەگەر وانەبێت عێراق نغروی کێشە و گەندەڵی و نەخۆشی و بێکاری و هەژاری دەبێت، ئەزمونی فەشەلی سەد ساڵی رابردوو دووبارە دەبێتەوە بەداخەوە روباری فرمێسک و خوێن وشک نابێتەوە.