"بڕیاری دادگای فیدراڵی شەرعیەتی لە سیستمی پێشووی تاکڕەوی عێراق وەرگرتووە"

دادوەرێکی عێراقی: ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی بنەمایەکی یاسایی نییە
دادگای فیدراڵیی عێراق
دادگای فیدراڵیی عێراق

K24 - هه‌ولێر:

یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان، دوای هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق و لەسەروبەندی پێکهێنانی حکومەتی نوێدا، لەلایەن دادگای فیراڵیەوە بڕیاری لەسەر درا و بە نادەستووری ناسێندرا، چەندین هەڵوێستی جیاوازی لایەنە سیاسی و هەرێمیەکانی لێکەوتەوە.

لەبارەی دادگای فیدراڵیەوە، عەبدولستار رەمەزان، دادوەر و داواکاری گشتی دەڵێت: "دادگای فیدراڵی کە ئەم بڕیارەی دەرکردووە، هەمان ئەو دادگایە نییە کە لە دەستووری عێراقدا چەسپێندراوە، وەك ئەوەی لە مادەی 93ـدا هاتووە، لەڕووی پێکهاتە و دامەزراندەوە دادگای فیدراڵی بەپێی ماددەی 93 لەلایەن دادوەر و شارەزایانی بواری یاسا و شارەزایانی فیقهی ئیسلامی دادەمەزرێت، بەڵام ئەم دادگا فیدراڵییە نوێیەی بەپێی یاسای هەموارکراوی ژمارە 30 ساڵی 2005 دامەزراوە".

دەستووری نەبوونی بڕیاری دادگای فیدراڵی

د. محەمەد شەریف، شارەزای فیقهی و ئەندامی پێشووی پەرلەمانی عێراق باسی لەوە کرد، "ئەم بڕیارە شرۆڤەی نییە، دادگای باڵا مافی شرۆڤەی هەیە، من تایبەتمەندی شرۆڤەم لە فیقهی ئیسلامی و فیقهی رۆژئاوایی و هەردوو هاوڕان لەسەر ئەوەی کە لەوکاتەدا شرۆڤە دەکرێت کە ناکۆکی یاخود کەموکوڕی و ناڕوونی هەبێت، بەڵام لەم بابەتەدا هیچ کەموکوڕی و ناکۆکیەك بوونی نییە".

جوتیار عادل، گوتەبێژی حکومەتی هەرێمی کوردستان باسی لەوە کرد، "لەڕووی دەستوورییەوە کێشەیەکی گەورە هەیە دەربارەی ئەم بڕیارە، ئەم بڕیارە بەمەبەستی گۆڕینی دەستوور دراوە، نەك شرۆڤەی دەستوور بکات، ئەمەش لە دەسەڵاتی دادگادا نییە کە کارێكی لەوجۆرە بکات".

لەلایەکی دیکەوە دڵشاد نامیق، مامۆستا لە کۆلێژی یاسا لە زانکۆی سلێمانی گوتی: "دادگا سنووری دەسەڵاتی خۆی بەزاندووە، چونکە بەشێوەیەك بڕیاری داوە وەك ئەوەی گۆڕانکاری لە دەستووردا کردبێت، وەک ئەوەی هەمواری ماددەکانی دەستووری کردبێتەوە، لێسەندنەوەی مافێك کە دەستوور داوێتی بە هەرێمەکان بەشێکە لە گۆڕانکاری دەستووری کە تەنیا بە دەستوور خۆی دەکرێت، ئەویش بەو رێگایانەی کە دەستوور خۆی رێگاکانی چۆنێتی ئەنجامدانی گۆڕانکاری دەستنیشان کردووە و ئەو رێگایانەش ئاڵۆز و قورسن و بەوشێوەیە ئاسان نییە".

مەیسەم لعێبی، شارەزای بواری نەوت و ئابووری، سەبارەت بە دەستووری عێراقی دەڵێت: "دەستوور سەرنج دەخاتە سەر پێدانی بەشێك لە دەسەڵات بە هەرێمەکان، لە نێوانیاندا رێکخستنی یاسا تایبەتەکانی شێوازی حوکمڕانیەکەی بەپێی ئەم یاسایە پەیڕەو دەکات، ئەمەش وایانلێدەکات هەنجەت بە دەستوور بهێنن، کە داواکارییەکی شەرعی و یاساییە، چونکە لەژێر ئەم چوارچێوەیەی رێکەوتن لەنێوان شیعە و سوننە و کوردا نووسراوە".

ناوبراو گوتیشی: "دادگای فیدراڵی پشتی بە چەند یاسایەك بەستووە، کە شەرعیەتیان لە سیستمی پێشووی عێراق وەرگرتووە، ئەوەش سیستەمێکی دیکتاتۆری بوو، کاری لەسەر فەلسەفەی تاکە حزب یاخود تاکە سەرکردە دەکرد، بەڵام لەدوای ساڵی 2003 سیستەمی حوکمڕانی لەسەر سیستمێکی پەرلەمانی دامەزرا".

د. محەمەد شەریف لەسەر هەمان بابەت لەلای خۆیەوە گوتی: "بەم بڕیارە سیستم گەڕێندراوەتەوە بۆ سیستمی مەرکەزی، بەپێی ئەم سیستمە راستە کە یاساکە نادروستە (یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان)، بەڵام بەپێی سیستمی فیدراڵی ئەم یاسایە 16 ساڵە هیچ یەکێک لە شارەزایانی یاسا نەیانتوانیوە تانەی لێبدەن، هەرچەندە پێشیان خۆش نەبووە تا ئاوا بچێتە سەر".

"هەڵوەشاندنەوەی یاسا جۆرێک لە لادانە لە دەستوور، جۆرێکە لە سەرپێچی دەستوور." دڵشاد نامیق، مامۆستا لە کۆلێژی یاسا لە زانکۆی سلێمانی وەهای وت.

ناوبراو ئاماژەی بەوەشدا، "ئەوەی کە حکومەتی کوردستان کردوویەتی، پشتبەستووە بە دەستوور و یاسای عێراقی، لەسەر بنچینەی فیدراڵی دامەزراوە، بەڵام ئەم یاسایەی کە دادگا پشتی پێبەستووە، لەسەر بنچینەی دیکتاتۆری و تاکە کەسی دامەزراوە، بۆیە ئەم دوو کارە لەناو یەك سیستمی حوکمرانیدا راستەڕێ ناکرێت".

بڕیارێکی سیاسی

عوسمان گوڵپی، بەڕێوبەری پلاتفۆڕمی کوردستان بۆ کەیسە نیشتیمانییەکان، لەبارەی سیاسی بوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی گوتی: "لە راستیدا کاتی وروژاندنی ئەو پرسە ئاماژەیە بۆ بوونی ململانێیەکی قووڵ لە عێراقدا، ململانێیەکی هەرێمی لەناوچەکەدا هەیە، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئەو بڕیارە هەبووە و بووەتە کارتێکی فشار بەسەر هەرێمی کوردستانەوە".

"ئەگەر سەرنجێکی وردی بدەین، وابەستەیە بە کێشەی غاز و ئەو ناکۆکیانەی لە ناوچەکەدا روویانداوە، هەر بۆیە پرسێکی سیاسیە." ناوبراو وەهات وت.

مەیسەم لعێبی لەسەر فرۆشتنی نەوت لەلایەن هەرێمەوە ئەوەی خستەڕوو، "ئەوە هەردەم کارتێك بووە، کارتی هەرێم بۆ فرۆشتنی نەوت کە ماوە بۆ ماوە دەردەکەوێت، پێشتریش وروژێندراوە، کاتێك کێشەمان هەبوو لەسەر پرۆسەی گشتپرسی و سەربەخۆبوونی هەرێم، ئێستاش وا جارێکی دیکە دەوروژێندرێت، بۆیە ئەم بڕیارە مەبەستێکی سیاسیش لەخۆ دەگرێت."

گوتیشی "ئەم بڕیارە پاش پێنج مانگ لە ئەنجامدانی هەڵبژاردن، تەنیا بۆ مەبەستێکی سیاسی وروژێندراوە، ئەویش تێکدانی ئەم رێکەوتنەیە کە لەنێوان هێزە شیعییەکان بەنوێنەرایەتی رەوتی سەدر، هێزە کوردیەکان و سونییەکانیش بە نوێنەرایەتی تەقەدوم و گرووپی حەلبووسی دروست بووە، هەندێك لایەن نایانەوێت ئەم رێکەوتنە سەربگرێت".

د. محەمەد شەریف سەبارەت بە سیاسی بوونی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی رایگەیاند، "روونە کە هەندێك مەبەستی دیاریکراو لەپشت ئەم بڕیارەوە هەیە".

"مەیسەم لعێبی"ـیش رایەگەیاند، "زۆر بەڵگە لەسەر دەستێوەردانی ئەم دادگایە هەن، بەتایبەت لەم کاتە دیاریکراوەدا کە لایەنی کوردی ویستی لایەنی ئێرانی دووربخاتەوە، هەروەها رێکەوتنێکی راستەوخۆی لەگەڵ رەوتی سەدر ئەنجامدا، ئەمەش بە دڵنیایەوە ناڕازیی کردوون".

مافی هەرێم لە دەرکردنی یاساکان

د. محەمەد شەریف لەو بارەیەوە گوتی"دەستوور مافی داوە بە هەرێم، تا یاسای تایبەت بەخۆی دەربکات، لەمەش زیاتر مافی پێدراوە کە دەستوورێکی تایبەت بەخۆی هەبێت.

دادوەر عەبدولستار، سەبارەت بە هەمان بابەت گوتی "مامەڵەکردنی حکومەتی هەرێم لەسەر دەرکردنی ئەم یاسایە، مامەڵەیەکە کە پشت بە ماددەی 117ـی دەستوور دەبەستێت، بەپێی ئەوەی دەستوور هەرێمی کوردستانی وەک هەرێمێکی پەسند کردووە".

دڵشاد نامیق گوتی"دەستووری عێراقی مافی داوە بە هەرێمی کوردستان و ئەو هەرێمانەی دواتر دروست دەبن، یاسای تایبەت بەخۆیان هەبێت، هەروەها ئەنجومەنەکانی یاسادانانی ئەم هەرێمانە بۆیان هەبێت یاسا دەربکەن بۆ رێکخستنی بواری ئابووری و سەربازی و ناوخۆیی خۆیان، لە میانەی ئەمەدا یاسای نەوت و غاز بەشێکە لەم یاسایەی کە لە پەرلەمانی کوردستان دەرچووە و شەرعیەتێکی دەستووری هەیە".

رێکەوتنەکانی هەولێر و بەغدا

د. جوتیار عادل، باسی لەوە کرد کە "رێکەوتنێکی سیاسی هەبوو لەنێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی مالیکی، کە هەر لایەنێک یاسایەك دەربکات، یاخود هەرێم مافی ئەوەی هەبێت یاسایەك تایبەت بەخۆی دەربکات تا ئەو کاتەی یاسای نەوت و غازی عێراق دەردەچێت، ئەم رێکەوتنە تا ئێستا بوونی هەیە، چونکە یاسای نەوت و غازی عێراقی دەرنەچووە".

ناوبراو گوتیشی "لەنێو ئەم رێکەوتنە ماف بە هەرێم دراوە کە نەوت بدۆزێتەوە و رەوانەی دەرەوەی عێراقی بکات."

ئاماژەی بەوەشدا "عێراق کە هاتووە تاووتوێی پرسی نەوت و بڕی هەناردەکەی لەگەڵ هەرێم کردووە، بە مانای ئەوە دێت کە خودی ناردنی نەوتەکە رێگەپێدراوە و یاساییە، تەنیا لەسەر میکانیزم و بڕی فرۆشتنەکە ناکۆکی هەبووە".

چی بکرێت؟

دادوەر عەبدولستار رەمەزان دەڵێت: "ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی یاخود هەر بڕیارێکی دیکە، دەبێت زەمینەیەکی جێبەجێکردنی هەبێت، بەو واتایەیی هەر بڕیارێکی دادوەر یان بڕیارێکی دادگا کاتێك جێبەجێدەکرێت، دەبێت لەسەر بنەمایەکی یاسایی بێت، ئەم بنەمایە بوونی نییە".

مەیسەم لەعیبی لەسەر پێکهێنانی حکومەت و چارەسەری کێشەکان گوتی: "دەبێت هەموو کێشەیەکی هەرێم و ناوەند سفر بکرێت".

د. جوتیار عادل، لە درێژەی قسەکانیدا گوتی: "لایەنی جێبەجێکار حکومەتی فیدراڵییە، ئێمە بەردەوام لە پەیوەندیداین، هەروەها ئامادەییمان دەربڕیوە تا شاندێک بنێرینە بەغدا بۆ ئەوەی دانووستان لەگەڵ حکومەتی بەغدایا بکات، دەربارەی کێشە هەڵواسراوەکانی نێوانمان، یەکێکیش لەو کێشانە شایستە داراییەکانە، هەر رێکەوتنێکیش کە پشتی بەستبێت بە بنەماکانی دەستوور دەرگامان کراوە دەبێت بۆیان و دەتوانین لەگەڵیان رێکەوین، بەڵام ئەم بڕیارە پشتی بە بنەماکانی دەستوور نەبەستووە".