رەفیق حیلمی
قەلەندەرخانە
لەساڵی 1898دا لەشاری کەرکووك لەدایکبووە و خوێندنی سەرەتایی و ناوەندیی لە کەرکووك و سلێمانی و ئامادەیی لە بەغدا و پەیمانگای ئەندازەی له ئیستانبول تەواوکردووە، لە ساڵی 1920، گەڕاوەتەوە کوردستان و بووەتە مامۆستایەکی پسپۆڕی ئەندازە و بیرکاری. لە ماوەی خوێندنی له ئیستانبول، فێری زمانی تورکی فەڕەنسی بووە جگە لە کوردی کە زمانی زگماکی خۆی بووه. كاتێك شێخ مەحمودی حەفید بۆ جاری دووەم لەمانگی تشرینی یەکەمی 1922 کابینەیەکی تازەی دامهزراند و ناوی خۆی نا مەلیکی کوردستان، مامۆستا رەفیق حیلمی کردووهته راوێژکاری سیاسی خۆی. ئەم ناودارە گەلێك وتاری سیاسی لە رۆژنامەی (رۆژی کوردستان) زمانی میری مەلیك مەحموود نووسیوه. کاتێك میری کوردستانی باشوور بە پیلانی بەریتانیا و بەزەبری هێزی چەکداری لەناوبرا، مامۆستا رەفیق حیلمی لەو ناوچەیە دوورخرایەوە و کرا بە مامۆستای بیرکاری، بەڵام دەستی لەکوردایەتی هەڵنەگرت و پتر لەسەر گەیشتنی کورد بە مافی چارەنووسی خۆی هەوڵیدا و بووە یەکێك لە رێکخەرانی شەڕی بەر دەرکی سەرای سلێمانی لەساڵی 1930 و ماوەیەك لەسەر ئەم خەباتەی گیرا. کاتێك رێکخراوێکی سیاسی بەناوی کۆمەڵەی (دارکەر) لهلایهن دەستەیەك لە قوتابیان و لاوانی کوردی هەولێر و سلێمانی و کەرکووك و کۆیە و کفری دامهزرا، كه ئامانجیان رزگارکردنی کوردستان بوو، نەبووە ئەو پارتێكی جهماوهری فراوان، تا ئهو كاتهی لە ساڵی 1939 مامۆستا رەفیق حیلمی كرا بە سەرۆکی ئەو رێکخراوە، ناوەکەیشی لەسەر داخوازی ئەو سەرۆکە کرا بە (پارتی هیوا). بە هەوڵ و کۆششی بێوچانی ئەم سەرکردە نەتەوەییە لێهاتووه، زۆر لە ئەفسەری کوردپەروەر و کاسبکار و رووناکبیر، بوونە ئەندامی کارای ئەم رێکخراوە رامیارییەی کوردستان، تا گەیشتە رادەیەکی وا بە هەوڵ و هیمەتی ئەو پارتە (مەلا مستەفای بارزانی) لە سلێمانی دەرباز کرا بۆ ناو خاکی کوردستانی رۆژهەڵات و لەوێوەش له 28/7/1943 گەیشتەوە خاکی بارزان بۆ خۆکۆکردنەوە و سهرلهنوێ بەرپاکردنی شۆڕشی 1943-1945ی بارزان. پارتی هیوا تا کۆتایی ساڵی 1943 و نیوەی یەکەمی 1944 بەهێزترین کۆمەڵەی سیاسی کورد بوو، یارمەتیەکی باشی شۆڕشی رزگاریخوازی بارزانیدا، لە جێی پارتی هیوا دوو رێکخراوی سیاسی کورد دروستبوون و پەرەیان سەند ئەوانیش (پارتی شۆڕش) و (پارتی رزگاری) بوون، لە 16/8/1946یش لەشوێنی هەردوو رێکخراوە سیاسیەکە (پارتی دیموکراتی کوردستان) دروست بوو، مامۆستا (رەفیق حیلمی)ش وەك ناودارێکی سیاسیی گەورەی کورد مایەوە تاکو لە 4/8/1960 کۆچی دوایی کرد. مامۆستا رەفیق حیلمی لەگەڵ ئەوەی ناودارێکی سیاسی گەورەبوو، لە هەمان کاتیشدا شاعیر و مێژوونووس و وەرگێڕ و رەخنەگری لێهاتووی وێژەی کوردیش بوو، لەماوەی ژیاندا ئەم بەرهەمانەی داناوە و بە چاپی گەیاندوون: - کورد لە بەرەبەیانی مێژووەوە تا 1920، بەزمانی عەرەبی. - خولاسەی مەسەلەی کورد (لەفەڕەنسیەوه) کردوویەتی بە کوردی. - شیعر و ئەدەبیاتی کوردی - بەرگی یەکەم، لە 1941 و بەرگی دووەمیشی لە 1956 دا بەچاپ گەیاند. - یاداشت (کوردستانی ئێراق و شۆڕشەکانی شێخ مەحمود) 6 بەرگە و هەموویان چاپکراون. - دیوانێکی شیعری بەناوی پاش تەمووز.
