اروپا روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران را آغاز کرد
مذاکرات ژنو بی‌نتیجه ماند
در پی شکست مذاکرات اخیر هسته‌ای در ژنو، بریتانیا، فرانسه و آلمان (گروه E۳) روز پنجشنبه،۲۷ اوت ۲۰۲۵ (۵ شهریور ۱۴۰۴)، رسماً روند فعال‌سازی مکانیسم ماشه را با هدف بازگرداندن خودکار تحریم‌های بین‌المللی سازمان ملل علیه ایران آغاز کرده‌اند. خبرگزاری رویترز با استناد به چهار دیپلمات اروپایی این خبر را گزارش داده و این اقدام را نتیجه مذاکراتی دانست که اروپایی‌ها آن را «بدون نتیجه» توصیف کرده‌اند.
گزارش‌ها حاکی از آن است که این سه کشور اروپایی احتمالاً از روز پنجشنبه، روند بازگشت سریع تحریم‌های سازمان ملل را کلید خواهند زد. دیپلمات‌های اروپایی ابراز امیدواری کرده‌اند که ایران ظرف ۳۰ روز آینده پایبندی کامل خود را به تعهدات هسته‌ای نشان دهد تا از اجرایی شدن کامل تحریم‌ها جلوگیری شود.
این تصمیم حیاتی، تنها دو روز پس از نشست ژنو اتخاذ شده است. نشستی که هدف آن دستیابی به یک راه‌حل دیپلماتیک برای برنامه هسته‌ای تهران پیش از اواسط اکتبر بود، اما بنا بر گزارش منابع آگاه، «هیچ نتیجه ملموسی» در بر نداشته است. منابع نزدیک به مذاکرات اعلام کرده‌اند که نشست روز سه‌شنبه «امیدبخش نبوده و هیچ نشانه‌ای از پایبندی ایران به قوانین مربوط به برنامه هسته‌ای دیده نشده است.» با این حال، فرصت برای تهران هنوز به طور کامل از بین نرفته و چند هفته‌ی آینده برای نشان دادن پایبندی به ایران فرصت داده خواهد شد.
تشدید تلاش‌های غرب و اتهامات هسته‌ای
کشورهای غربی مدعی هستند که ایران به توافق سال ۲۰۱۵ (برجام) برای محدود کردن غنی‌سازی اورانیوم پایبند نبوده است. آنها همچنین ادعا می‌کنند که برنامه هسته‌ای تهران از مقاصد صلح‌آمیز فراتر رفته و به سمت تولید سلاح هسته‌ای پیش می‌رود؛ اتهاماتی که ایران قویاً آنها را رد می‌کند.
کاظم غریب‌آبادی، معاون وزیر خارجه ایران در امور حقوقی و بین‌المللی، پیشتر در شبکه اجتماعی X از دیدار خود با نمایندگان اروپایی و بریتانیا در ژنو و گفت‌وگو درباره بازگشت تحریم‌ها و برنامه هسته‌ای خبر داده بود. او تأکید کرده بود که ایران به راه‌حل‌های دیپلماتیک و منافع متقابل پایبند است. تحلیلگران معتقدند فعال‌سازی مجدد مکانیسم «اسنپ‌بک» پیامدهای مخرب و مؤثری بر اقتصاد ایران خواهد داشت و این کشور را با چالش‌های جدی مواجه خواهد ساخت.
بازگشت بازرسان آژانس و اعتراض داخلی
در یک تحول مرتبط، بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی که پس از جنگ ۱۲ روزه با اسرائیل ایران را ترک کرده بودند، مجدداً در این کشور مستقر شده و از نیروگاه هسته‌ای بوشهر بازدید کرده‌اند. این بازگشت در حالی صورت می‌گیرد که پس از جنگ، مجلس ایران قانونی را تصویب کرده بود که همکاری با آژانس را تا زمان «تضمین امنیت مراکز و دانشمندان هسته‌ای» تعلیق و ورود بازرسان را منوط به اجازه شورای عالی امنیت ملی می‌کرد.
حضور بازرسان آژانس، اعتراض شدید شماری از نمایندگان مجلس ایران را در پی داشت که قانونی بودن فعالیت آنها را زیر سؤال بردند. با این حال، عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران و رئیس مجلس اطمینان دادند که این اقدام با مجوز شورای عالی امنیت ملی و برای نظارت بر تعویض سوخت نیروگاه بوشهر انجام شده است. عراقچی تأکید کرد که هنوز هیچ چارچوب همکاری جدیدی با آژانس تأیید نشده و گفت‌وگوها ادامه دارد.
در همین حال، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، در دیدار با مارکو روبیو، وزیر خارجه آمریکا در واشنگتن، خواستار دسترسی بازرسان به تمامی تأسیسات هسته‌ای ایران، از جمله مراکزی که هدف حملات قرار گرفته‌اند، شد. پرونده هسته‌ای ایران یکی از محورهای اصلی این گفت‌وگوها بود.
مهلت محدود برای اروپا
این اقدام اروپا در حالی صورت می‌گیرد که تنها حدود یک ماه و نیم تا پایان مهلت قانونی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه باقی مانده است. بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، توسل به این مکانیسم تا ۱۸ اکتبر سال جاری میلادی (۲۶ مهر ۱۴۰۴)، یعنی ۱۰ سال پس از اجرای برجام، امکان‌پذیر است. پس از این تاریخ، هرگونه اعمال مجدد تحریم‌های بین‌المللی نیازمند رأی‌گیری در شورای امنیت خواهد بود که روسیه در آن از حق وتو برخوردار است. تحلیلگران معتقدند کشورهای اروپایی در تلاشند تا این روند را پیش از ماه اکتبر که ریاست دوره‌ای شورای امنیت به روسیه می‌رسد، تکمیل کنند.
بریتانیا، فرانسه و آلمان، به همراه ایالات متحده، چین و روسیه، از امضاکنندگان برجام بودند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور سابق آمریکا، در دوره اول ریاست جمهوری خود از این توافق خارج شد و تحریم‌های جدیدی علیه ایران وضع کرد، اما کشورهای اروپایی در آن زمان به توافق پایبند ماندند. با این حال، مکانیسم جبرانی اروپا برای مقابله با تحریم‌های آمریکا چندان مؤثر نبود و بسیاری از شرکت‌های غربی مجبور به توقف تجارت با ایران شدند.
مکانیسم ماشه (Snapback) چیست؟
مکانیسم ماشه، که در برجام به عنوان «سازوکار حل‌وفصل اختلاف» معرفی شده است، به کشورهای عضو اجازه می‌دهد در صورت نقض تعهدات ایران، روند بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی را آغاز کنند. این روند شامل مراحل زیر است:
ـشکایت به کمیسیون مشترک: هر طرفی که احساس کند طرف دیگر به تعهداتش عمل نکرده، می‌تواند شکایت خود را به کمیسیون مشترک (نهاد نظارتی بر اجرای برجام) ارائه دهد.
ـفرصت ۱۵ روزه کمیسیون: کمیسیون ۱۵ روز فرصت دارد تا موضوع را بررسی و حل‌وفصل کند.
ـارجاع به وزیران خارجه: در صورت عدم حل اختلاف، موضوع به سطح وزیران خارجه ارجاع می‌شود که آنها نیز ۱۵ روز فرصت دارند.
ـفرصت نهایی کمیسیون: اگر اختلاف همچنان ادامه یابد، کمیسیون ۵ روز دیگر برای تلاش نهایی فرصت دارد.
ـ ارجاع به شورای امنیت: پس از ۳۵ روز، اگر کشور شاکی قانع نشد، می‌تواند موضوع را به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد.
ـ بازگشت خودکار تحریم‌ها: شورای امنیت ۳۰ روز فرصت دارد تا درباره ادامه تعلیق تحریم‌ها رأی‌گیری کند. اما نکته کلیدی این است که اگر حتی یکی از اعضای دائم شورای امنیت (آمریکا، روسیه، چین، فرانسه یا بریتانیا) این قطعنامه را وتو کند، تحریم‌های سازمان ملل به طور خودکار و بدون نیاز به رأی‌گیری جدید بازمی‌گردند. این سازوکار به دلیل همین بازگشت خودکار، «مکانیسم ماشه» یا «بازگشت خودکار تحریم‌ها» نامیده می‌شود.
همچنین، در پیوست اول برجام، سازوکاری برای دسترسی آژانس به سایت‌های مشکوک ظرف ۲۴ روز پیش‌بینی شده است. عدم همکاری ایران در این زمینه نیز می‌تواند در نهایت به فعال‌سازی مکانیسم ماشه منجر شود. در سال ۲۰۲۰، تلاش آمریکا برای استفاده از مکانیسم ماشه رد شد؛ زیرا اکثریت قاطع اعضای شورای امنیت اعلام کردند که آمریکا با خروج از برجام در سال ۲۰۱۸، دیگر «عضو مشارکت‌کننده» در این توافق محسوب نمی‌شود و حق استفاده از این سازوکار را ندارد.
