ماناكانی پشت رێككەوتنی نێوان سعوودیە و ئێران
لەپاش حەوت ساڵ لە پچڕانی پەیوەندی نێوانیان، ئێران و سعوودیە لەژێر چاودێری و نێوەندگیری كۆماری میللی چین، گەیشتنە ڕێكەوتن بۆ دووبارە گرێدانەوەی پەیوەندییەكانی نێوانیان، تەوقەكردنی سەرانی سعوودیو ئێرانی لەگەڵ یەكدی تەوقەكردنی دوو ڕەوتی فیكری دژ بەیەكی ناو جیهانی ئیسلامییە.
گرژی لە پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئێران ڕیشەیەكی قووڵی مێژوویی و مەزهەبی هەیە، ئەم ڕێكەوتنەی كە لەنێوانیان لە پەكین ئەنجامدرا، ڕێكەوتنی نێوان دوو ئاڕاستەی بەهێزی مێژووی ئیسلامییە و بێگومانیش كاریگەری بەرچاوی لەسەر بارودۆخی ناوچەكە و جیهان دەبێت.
شۆڕشی ئیسلامی ئێران و پەیوەندی بە مەزهەبە جیاوازەكانی شییعەوە
لەلای شیعەی ئیمامی دوو سەردەمی دیارنەمان بوونی هەیە، سەردەمی دیارنەمانی بچووك (الغيبة الصغرى) و سەردەمی دیارنەمانی گەورە (الغيبة الكبرى).
لەلای شیعەی ئیمامی ئێستا ئێمە لەسەردەمی دیارنەمانی گەورەدا دەژین، سەردەمی دیارنەمانی بچووكیش بە گیان لەدەستدانی ئیمام حەسنی عەسكەری دەستپێدەكات و بە كۆچی دوایی باڵیۆزی چوارەمی ئیمام مەهدی لە 329 كۆچی كۆتایپێدێت و دنیا دەچێتە قۆناغی سەردەمی دیارنەمانی گەورە.
ئیمام حەسەنی عەسكەری 11 مین ئیمامی مەعسومە لەلای شیعەی ئیمامی، لەگەڵ ئیمام عەلی هادی باوكیدا كە 10 مین ئیمامی مەعسومی شیعەی ئیمامیە لە مەدینەوە دێن بۆ سامەڕا لە سەردەمی خەلافەتی عەباسییدا، وەرگرتنی نازناوی عەسكەریش بۆ هەبوونی بنكەی سەربازی عەباسییەكان لە شاری سامەڕا دەگەڕێتەوە، كوڕ و باوك مەزارەكەشیان هەر لەوشارەیە تاوەكو ئێستا، لە ساڵانی 2006ز و 2007ز مەزارەكەیان كرایە ئامانج و تەقێندرایەوە، ئەمەش بووە هۆی قوڵبوونەوەی شەڕی مەزهەبی و تائیفی لە عێراقدا، چونكە ئەو دوو مەزارە خاوەنی پیرۆزییەكی تایبەتە لەلای شیعەكان ئەمە جگە لەوەی كە ئیمام حەسەنی عەسكەری باوكی ئیمام محەمەدی مەهدییە، كە شیعەكان بڕوایان وایە لە ئێستا دیارنیە و چاوەڕێی گەڕانەوەی دەكەن بۆ بەرپاكردنی عەدل و ئاشتی.
بەرواری لەدایكبوون و دیارنەمانی ئیمام مەهدی لێكۆڵینەوە و خوێندنەوەی جیاوازی بۆ كراوە، بەڵام ئەوەی گرنگە لێرەدا بیزانین ئەوەیە كە پاش دیارنەمانی ئیمام مەهدی، چوار كەس لە دوای خۆی وەكو باڵێۆزی مەهدی بانگەشە بۆ ئیمامەتی مەهدی دەكەن كە ئەوانیش:
- عثمان بن سعيد العمري 206 - 265 كۆچی
- محمد بن عثمان بن سعيد العمري 265 - 305 كۆچی
- الحسين بن روح النوبختي 305 - 326 كۆچی
- علي بن محمد السمري 326 - 329 كۆچی
بە كۆچی دوایی باڵیۆزی چوارەم، شیعەی ئیمامی دێنە سەردەمی دیارنەمانی گەورە، كە بریتیە لە سەردەمی چاوەڕوانی و تەقواكردن تاوەكو ئیمام مەهدی دەگەڕێتەوە، لەم سەردەمەدا شیعەكان بڕوایان وابوو كە حوكمڕانی و جێبەجێكردنی سزا شەرعییەكان تەنها لەدەسەڵاتی ئیمامدایە.
شیعە لەناو دەوڵەتی سعوودیە
دوو شت هەن بنەمان بۆ دروستكردنی ناسنامەی دەوڵەتی مەزهەبی ئەوانیش: مێژووی هاوبەش و بەرژەوەندی هاوبەشە. لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی سعوودیەوە بەهۆی هێنانە پێشەوەی مەزهەبی وەهابیەت وەكو مەزهەبی ڕەسمی دەوڵەت، كێشەی یەك ناسنامەیی مەزهەبی بۆ دەوڵەت سەریهەڵدا، چونكە بەشێكی دانیشتووانی ڕەسەنی سعوودیە، شیعە مەزهەبن، كە بەشێكی زۆریان لە بەشی ڕۆژهەڵاتی سعوودیە نیشتەجێن. لەبەر ئەوەی وەهابیەت گوزارشت لە چینێكی دیاریكراو لە گەل دەكات، ئەمەش وایكرد كە یەكبوونی هەستی نەتەوەیی لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكانی سعوودیەدا دروست نەبێت، نەبوونی ناسنامەیی نەتەوەییش وادەكات كە ناسنامەیی گروپە جیاوازەكان باڵادەست بێت.
وەك ئاماژەمان پێدا، شیعەكانی سعوودیە، عەرەبی ڕەسەنی ناوچەكەن، بەڵام بەشێكی شیعەكانی دیكەی وڵاتانی كەنداو بە ڕەچەڵەك فارسن و لەوێدا نیشتەجێبوون.
جووڵەی سیاسی شیعی لە سعوودیە زیاتر لە ناوچەی (القطيف)دا خۆی دەبینێتەوە، خەڵكی ئەم ناوچەیە لە سێ چینی كۆمەڵایەتی پێكهاتبوون (بازرگانەكان)، (پیشەوەرەكان)، (دەریاوانەكان). پیاوانی دینی شیعە سەر بەچینی بازرگانەكان بوون، چونكە بازرگانەكان كوڕەكانیان دەناردە عێراق بۆ خوێندن لە حەوزەی ئاینی. ئەمەش بەهەموو كەسێك نەدەكرا چونكە پارەی زۆری دەویست، ئەمە جگە لەوەی كە بوونی پیاوانی دین لە بنەماڵە گەورەكان شتێكی پێویست بوو بۆ هێشتنەوەی پێگەی بنەماڵەكە بە بەرزی، چونكە لە كۆمەڵگای شیعییدا، پیاوانی دینی پێگەی تایبەتی خۆیان هەیە و خەڵكەكە پارەیان دەداتێ.
﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لله خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَىٰ وَالْيَتَامَىٰ وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِالله وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَىٰ عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ ۗ وَالله عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾ الأنفال - 41.
بەپێی ئەم ئایەتە هەموو مەرجەعێكی شیعە، یەك لەسەر پێنجی داهات و سامانی شوێنكەوتووانی دەبات كە پێی دەوترێت (الخمس)، واتە تۆ لەو داهات و مووچەیەی كە هەتە دەبێت یەك لەسەر پێنجی بدەیتە مەرجەعەكەی خۆت، وە ناشبێت لێی بپرسی لە چیدا سەرفی دەكەیت.
بەشێكی ئەو داهاتە مەرجەعەكان لەسەر فێرخوازانی حەوزەی علمی دابەشی دەكەن وەكو مووچەی مانگانەیان.
كاتێك عەبدولعەزیز بن سعود و سوپاكەی گەیشتنە ناوچەی ڕۆژهەڵات، كەسایەتییەكانی ناوچەكە بەچەند مەرجێك تەنازولیان لە دەسەڵاتداریی خۆیان بۆ ئیبن سعود كرد، گرنگترینیان ئیبن سعود گەرەنتی ئەمن و ئەمانی ناوچەكە بكات و تەداخول لە كاروباری ئاینییاندا نەكات، ئەمن و ئەمان لەلای چینی باڵادەستی شیعەكان گرنگ بوو چونكە وایدەكرد كارە بازرگانییەكانیان پەكی نەكەوێت، ئەوەی جێگای سەرنجە ئەوەیە كە هیچ داواكارییەكی سیاسیان نەبوو، هۆكاری ئەمەش بۆ عەقیدەی مەرجەعیەتی شیعەكان لە نەجەف دەگەڕێتەوە بەوەی تەداخول لە كاروباری سیاسیدا ناكەن، بەهۆی شوێنی جیۆسیاسییەوە، بەشی ڕۆژهەڵاتی سعوودیە كاریگەرە بە عێراق.
ئەوەی جێگای سەرنجە، لەدوای سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران و تا تەواوبوونی جەنگی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق، سەرەرای گرژییەكان بەڵام پەیوەندییەكانی نێوان سعوودیە و ئێران نەگەیشتە ئاستی پچڕان. لەپاش تەواوبوونی جەنگی نێوان ئێران و عێراق پەیوەندی نێوانیان پچراند، ئەمەش بەیەكەم پچڕانی پەیوەندی نێوانیان دادەنرێت لەپاش ساڵی 1979.
پاش هەڵبژاردنی بە سەرۆككۆماری ئێران لە ساڵی 1997، محەمەد خاتەمی كاری لەسەر ئاساییكردنەوەی پەیوەندی نێوان ئێران و سعوودیە كرد و لە پاش دوو ساڵیش سەردانی شانشینی سعوودیەی كرد، ئەمەش بە سەردانێكی مێژووی دادەنرێت كە لەنێوان سەركردایەتی ئەو دوو وڵاتەدا بوونی هەبووبێت، ساڵی 1999سعوودیە و ئێران گەیشتنە ڕێكەوتن و كۆتاییان هێنا بە ساردی نێوانیان، بەڵكو زیاتریش چوونە پێشەوە لە پەیوەندییەكانیان بەوەی لە ساڵی 2001 رێكەوتنی هاوكاری ئەمنیان لەنێوان خۆیاندا واژووكرد.
لەنێوان ساڵانی 2003 بۆ 2016 پەیوەندی نێوان سعوودیە و ئێران بەرەو لە باشەوە بەرەو خراپی دەڕۆیشت بەهۆی ئەو گۆڕانانەی كە لەو ماوەیەدا لە ناوچەكەدا ڕوویاندابوو، تاساڵی 2016 كە حكومەتی سعوودی هەستا بەجێبەجێكردنی سزای لەسێدارەدان لەسەر 47 كەس، كە لەنێویاندا نەمر ئالنەمری كەسایەتی ئاینیی شیعە مەزهەبی سعوودیتێدابوو، بەمەش شەپۆلێكی خۆپیشاندان لە ئێران لە دژی نوێنەرایەتییە دیپلۆماسییەكانی سعوودیە سەریهەڵدا كە بووە هۆی هێرشكردنە سەر و سووتاندنی باڵیۆزخانەی سعوودیە لە تاران و كۆنسۆڵگەری سعوودیە لە مەشهەد، بەمەش سعوودیە پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئێران پچڕاند، تا لە 10ی 3ـی 2023 و دوای چەند ساڵێك لە وتووێژ لەنێوانیاندا، لە چین گەیشتنە ڕێكەوتن و بڕیاریاندا لەماوەی دوومانگی داهاتوو باڵیۆزخانەی هەردوولا بكرێتەوە و دووبارەش رێكەوتنی هاوكاری ئەمنی نێوانیان چالاك كردەوە.