كێشمه‌كێشه هزرییه‌كه‌ی ریفراندۆم
له ساڵیادی شه‌ش ساڵەی رووداوی گەورەی مێژوویی ریفراندۆمی 25 ئەیلوولی 2017. وه‌ك هه‌موو ساڵێك، كێشمەكێشە هزریەكەی سه‌روبه‌ند و دوای ریفراندۆم سه‌رهه‌ڵده‌داته‌وه، ئەو كێشمەكێشەی كە لەمەودوا بەردەوام دەبێت، نەك لەسەر ئەوەی كە ریفراندۆم كاتی بوو یان نا؟ یاسایی بوو یان نا؟ پێوویست بوو یان نا؟ بەسوود بوو یان نا؟ بەڵكو لەبارەی كێشمەكێشە سەرەكیەكەی كە كوردستان مافی هەیە سەربەخۆ بێت یان نا؟ كوردستان بۆی هەیە داوای سەربەخۆیی بكات یان نا؟ جا ئەو كێشمەكێشە چەند بەردەوام دەبێت ئەوە داهاتوو دیاری دەكات.
ساڵیادی ریفراندۆم سه‌كۆی گه‌شتێكی مێژووییه بۆ هه‌مووان، ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ ریفراندۆمدا بوون و ئه‌وانه‌شی له ده‌ره‌وه و ناوخۆدا له دژی بوون، یان لانی كه‌م مه‌یلیان له ئه‌نجامدانی نه‌بوو. ئه‌و گه‌شته‌ش دەگەڕێتەوە لانی كەم بۆ سەد ساڵ لەمەوبەر، گەشتێكی نواندنی هه‌ڵوێست، ئه‌گه‌ر به‌بیروڕاش بێت، بۆ هەموو دابەشكاری و پێشێلكاری و پشتگوێخستن و خۆنەبانكردن و پاشان ستەم و هستریای داگیركەران لەبەرامبەر مافە هەرە سادەكانی گەلی كوردستان، لە بوون و ژیان و ئازادی و یەكسانی و هاوتایی لەگەڵ گەلانی دیكەی ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا.
ڕیفراندۆم بەرەنجامێكی سرووشتیی كارلێكی نێوان دوو هێڵی سەرەكیه كە مێژووی گەلی كوردستان و عێراق، لە ماوەی لانی كەم سەد ساڵی ڕابردوو، پێك دەهێنن، ئەوانیش هێڵی زوڵم و ستەم لە گەلی كوردستان لەلایەك و هێڵی خەبات و تێكۆشانی بێ پسانەوەی كوردستانیانه لەلایەكی دیكە. بەواتای ڕووداوەكە (ریفراندۆم) بەرهەمی پێكدادان و پێكهه‌ڵپڕژانی نێوان ئەو دوو هێڵە سەرەكیەیە، لەهەمان كاتدا ڕووداوەكە خاڵی كۆتایی نییە بەڵكو لێرەوە جارێكی دیكە ئەو هێڵانە درێژ دەبنەوە، هەریەكیان لەبەرامبەر ئەوەی دیكە ڕووداو تۆمار دەكات، بۆیه ڕیفراندۆم بەرهەمی پرۆسەیەكی مێژووییە، بەڵام سەرەتای مێژوویەكەیشە بۆخۆی.
ریفراندۆم یه‌كێكه له خاڵه جومگه‌ییه به‌هێزه‌كانی مێژووی خەباتی ڕزگاریخوازی گەلی كوردستان و هەروەها مێژووی عێراقیش. مەبەست لە خاڵی جومگەییش واتا ئەو ساتەڕووداوەی كە دەكرێت كات و مێژووی تێدا لەت بكەین بۆ پێش و پاش رووداوەكە، هەروەك چۆن شۆڕشی 14 تەمموز یان بەیانی 11 ئادار یان راپەڕینی ساڵی 1991 یان رووخانی رژێمی بەعس ساڵی 2003 خاڵی جومگەیین لەمێژووی گەلانی عێراقدا.
خاڵە جومگەییەكانی مێژوو، هەمیشە ده‌ره‌نجامی گۆڕانكاریەكی گەورەی كەڵەكەبوونێكی هێواشی كێشه‌كانی پێشووی خۆیانن، لەهەمان كاتدا سەردەمی دوای خۆیان بە ڕووداو و پەیوەندی نوێ دەنەخشێنن، بەشێوەیەك كە جارێكی دیكە تەنانەت ئینتما و هەڵوێستی تاكەكانیش دەپێونەوە، دەیانخەنە دووڕیانێكەوە كە چی دیكە ناڕۆشنی له هه‌ڵوێست و ده‌ربڕیندا قبول ناكرێت، دەبێت تاكەكان روون و ئاشكرا دیاری بكەن كام هەڵوێست و سەردەمیان قبوڵە، پێش ڕووداو یان دوای رووداو. ئەوە لە ئێستادا بەگوێرەی ڕیفراندۆمەوە، كاتێك ساڵیادی ڕیفراندۆم ده‌كه‌ینه‌وه، بەڕوونی دەردەكەوێت، چونكە جارێكی دیكە له‌ده‌ره‌وه و ناوه‌وه‌ی كوردستان تاك و لایه‌نه‌كان هەڵوێستی خۆیان دووبارە دەردەبڕنەوە لەبەرامبەر ڕیفراندۆمدا، تەنانەت دەستەواژەی (من ریفراندۆمچیم) لەوانەیە پتر لەهەر دەستەواژەیەكی دیكە لەو سەروبەندەدا دەربڕی ئەو حەقیقەتەبێت، كە ڕیفراندۆم خاڵێكی جومگەییە، هەڵوێستی تاكەكان و لایه‌نه‌كان دیاری دەكات كە سەربەكام بەرەیەن (ریفراندۆم یان دژەكەی). ئەوەش لەسادەترین مانایدا دەری دەخات كە ریفراندۆم هێشتا رووداوێكە تەواو نەبووە، بەڵكو هەڵوێستی تاكەكان بەرهەم دەهێنێتەوە، ڕووداوێكە ناسنامەی هەڵوێستی تاكەكان و لایه‌نه‌كان دیاری دەكات.
ریفراندۆمیش جارێكی دیكە تەئكید دەكاتەوە لەسەر ئەو ڕاستیەی كە گەلی كورد لە شۆڕش و ڕاپەڕینه‌كانیدا بەگوێی بەغدا و جیهانیدا دا، بەوەی كە ناكرێت ئیرادە و وویستی گەلی كوردستان لەچوارچێوەیەكی تەسكی یاسایی یان سیاسیدا كە لەئاست مافەكانی گەلی كورددا نەبێت قەتیس بكرێت، ناكرێت بەبیانووی پاراستنی چوارچێوەی عێراقی یەكگرتوو یان بەرژەوەندی ئەم دەوڵەتی هەرێمی یان ئەو دەوڵەتی زلهێزی جیهانیی مافەكانی گەلی كوردستان بكرێن بەژێر لێوەوە، بەڵكو دەبێت دەرفەتی تەواو بەگەڵی كوردستان بدرێت بۆ ئەوەی خۆی چارەنووسی خۆی و بەپێی ئەو شایستەییەی كە یاسای سرووشتی و نێودەوڵەتی پێی داوە دیاری بكات. هەروەك چۆن ئەو پاساوانە لەماوەی سەد ساڵی ڕابردوودا نەیانتوانیوە كە ئیرادە و وویستی گەلی كوردستان بۆ وەدیهێنانی ئەو مافانەی سارد بكەنەوە.
ئێستاش گەلی كوردستان بەڕێگای ریفراندۆمەوە فیدرالیزمی وەك چوارچێوەیەكی یاسایی سیاسی مافەكانی تێپەڕاندووە و هاتۆتە ئەم دیوی شێوازی فیدراڵییەوە. بەڵام قۆناغی دوای فیدراڵیەت، چۆن و بەچ شێوازێك رەسم و شەكڵی پەیوەندی نێوان هەرێم و بەغدا دەنەخشێنێت؟ ئەوە دەوەستێتە سەر گەلێك فاكتەری ناوخۆیی و هەرێمی و جیهانیی. ئەوەی لەوبارەیەوە لەسەر ئاستی جیهانییش تەئكیدی ئەو قۆناغە نوێیە دەكات بریتیە لە دروشمی ووڵاتانی زلهێز كە بریتیە لە (كوردستانێكی بەهێز و عێراقی یەك پارچە)، بەواتای ئەگەر عێراق یەكپارچەش بمێنێتەوە ئەوا دەبێت كوردستان بەهێز بێت، ئەو بەهێزیەش لەسەر چ شێوازێكی ڕێكخستنی یاسایی دەوڵەتدا لەنگەر دەگرێت، ئەوا دەبێت كاری لەسەر بكرێت و خەباتی نەپساوەی بۆ بكرێت.