عەقڵیەتی دەوڵەتداری عێراقی و پرسی کورد
عێراقی دەستکرد لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1920ـه‌وه، بە چەندین سیستەمی حکومڕانی جیاواز وهەڵچوونی سیاسیی و کۆمەڵایەتی تێپەڕاندووە. چەندین سیستەمی حکومڕانی لە پاشایەتییەوە بۆ کۆماری و دواتر بۆ فیدراڵی بەخۆیەوە بینیووە و تاقی کردۆتەوە. بەڵام لە نێوان ئەم گۆڕانکاریانەدا، یەک نەگۆڕی بەردەوام هەبووە، ئەویش مامەڵەکردنە لەگەڵ پرسی کورد و ماف و خواستی کوردستانیان. سەرەڕای گۆڕانی سیستەمی حوکمڕانی، پرسی کورد وەک پرسێکی قووڵی چەسپاو و چارەسەرنەکراو لە سیاسەتی عێراقدا ماوەتەوە.
هەڵە مێژوویەکە لەو کاتەوە دەستی پێکرد کە لە دوای ڕوخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و درووست کردنی دەوڵەتی "Modern" سەردەمیانە لە ناوچەکەدا کە لە پاشماوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی "نەخشێنرا" بە بێ ڕەچاوکردنی خواست و وویستی دانیشتوانی ئەو ناوچانە و بە تایبەتر کورد بە سەرجەم پێکهاتەکانەوە بووە هۆکاری ئەوەی کە سەدەیەک زیاترە ناکۆکی و ناسەقامگیری بەردەوامی هەبێت .
لە سەردەمی دەسەڵاتی پاشایەتیدا کە بەردەوامی هەبوو هەتا 1958 کورد و دانیشتوانی کوردستانیان بە شێوەیەکی سیستەماتیکی لە مافە سەرەتاییەکانی بێبەش دەکرا، لەگەڵ ڕووخانی دەسەڵاتی پاشایەتی کوردنشینان و شۆڕشگێڕانی کوردستان بە هیوایەکی زۆرەوە ڕوانیانە گۆڕانکاریەکان بەڵام ئەو گۆڕانکارییە پێشبینیکراوەی بۆ دانیشتوانی کورد نەهێنایە ئاراوە کە چاوەڕوان ئەکرا.
حکومەتی کۆمارییەکان لەگەڵ دەستبەکاربوونیان کۆمەڵێک بەڵێنی چاکسازییەکان و پێدانی ماف بە کورد دا بەڵام زۆری نەخایاند هاتنەوە سەر ڕەچەڵەک وعەقلیەتی خۆیان و دەستیان کردەوە بە سڕینەوەی ناسنامەی کوردستانیان و پەنایان بۆ حکومی تاکڕەوانەی خۆیان برد.
لە ساڵی 1961دا خواستەکانی کورد بۆ ئۆتۆنۆمی بووە هۆی هەڵگیرسانی ململانێیەکی خوێناوی لە نێوان کوردپەروەران و حکومەتی عێراقدا، ململانێیەک کە بۆ دەیان ساڵ بە شێوەیەکی پچڕپچڕ بەردەوام بوو. سەرەڕای قۆناغە پچڕپچڕەکانی دانوستان و ئاگربەست، ناڕەزایەتییە بنەڕەتییەکانی دانیشتوانی کورد بێ چارەسەر مانەوە.
سەردەمی بەعس کە بە دەسەڵاتی سەدام حوسێن تایبەتمەند بوو، لاپەڕەیەکی تاریکی تایبەت بوو بۆ کورد. ڕژێمەکەی صەدام لە هەڵمەتی سەرکوتکردنی بەرخۆدانی کوردەکاندا تاکتیکی دڕندانەی بەکارهێنا، لەوانە کیمیاباران و ئاوارەبوونی زۆرەملێ. جینۆسایدی بەناوبانگی ئەنفال لە کۆتایی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا بووە هۆی کوژرانی دەیان هەزار کورد و ئاوارەبوونی ژمارەیەکی بێشوماری دیکە.
دوابەدوای ڕووخانی ڕژێمی سەدام حوسێن لە ساڵی 2003، عێراق دەستی بە گەشتێکی سیاسی نوێ کرد، کە بە دامەزراندنی سیستەمێکی دیموکراسی و پێکهاتەیەکی فیدراڵی بە ئامانجی لەخۆگرتنی گروپە نەتەوەیی و ئایینییە هەمەچەشنەکانی وڵات. بەڵام ئازادییە تازە دۆزراوەکان هیچیان نەکرد بۆ هێورکردنەوەی ناڕەزایەتییەکانی کورد. بەڵکو ململانێی دەسەڵات لە نێوان فراکسیۆنە کوردییەکان و حکومەتی ناوەندیدا، بەتایبەتی لەسەر پرسەکانی خاک و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان، گرژییەکانی زیاتر گەورەتر کرد.
سەرەڕای ئاماژەدان بە ناوبەناو بەرەو ئاشتەوایی و ڕێککەوتنی دابەشکردنی دەسەڵات، گومان و ناڕەزایەتییەکان لە هەردوولادا ماونەتەوە. دانیشتوانی هەرێمی کوردستان بەردەوامن لە هەستکردن بە پەراوێزخستن و بێمتمانەیی بە حکومەتی ناوەند لەئێستادا لە هەموو کات زیاتر، لە هەمانکاتدا دەسەڵاتدارانی عێراق هەروا وریایە لە خواستەکانی کورد و، ترسی ئەوەی هەیە ببێتە هۆی پارچەپارچەبوونی زیاتری وڵات بێئاگا لەوەی کە هەتا بەوجۆرە مامەڵە لەگەڵ پرسی کوردا بکات برینی کێشەکانی عێراق قوڵتر ئەبێت و هەرگیز سەقامگیری بە خۆیەوە نابینێت.
هەوڵە بەردەوامەکانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و بە تایبەتر ئەمریکا وەک دەوڵەتێکی زلهێر بۆ نێوەندگیری لە ململانێی عێراق و هەرێمی کوردستاندا و داوای گفتوگۆ و سازان لە نێوانیان کەم و زۆر گرژی و ئاڵۆزیەکانی کەم کردۆتەوە بەڵام نەبۆتە چارەسەری هەمیشەیی یاخود دوورمەودا ئەمەش بۆ ئەوە ئەگەڕێتەوە کە (Mentality) عەقڵیەتی دەسەڵاتدارانی عێڕاق هەمیشە کاری کردووە بۆ لە ناوبردن نەهێشتنی کوردستانیان وەک تاک و لە ئێستاشدا بچوککردنەوە وسڕینەوەی هەرێـمی کوردستان وهەژموونی سەرکردایەتی کوردستان لە سەر ئاستی هەرێمی و نێودەوڵەتیش.وە لە ناوبردن و تێکدانی تابلۆی پێکەوە ژیان ژیانی ئاشتەوایی نێوان هاوڵاتیانی کوردستان.
لە ئێستادا کە لە ساڵی (2024) دا دەژین دوو دەیە بەسەر ڕوخاندی ڕژێمی بەعسدا تێپەڕی، هەرچەندە کورد بە گروتینێکی گەرم و نیەتێکی زۆر پاکەوە ئەکتەرێکی سەرەکی بوو لە بوونیادنانەوەی عێراق. نەک تەنها لە دوای ڕووخاندنی ڕژێمی بەعس بەڵکو لە چەندین کاتی تری جیاوازدا ڕۆڵی ئەرێنی گێڕاوە بۆ ئەوەی عێراق لە ڕووخان و شەڕوناکۆکی بپارێزێت. سەدان پێشمەرگە شە‌هید بووە لە ئازادی عێراق وبەرانگاربوونەوەی شەڕی تیرۆر (داعش) بە نموونە ،بەڵام هەردەرفەتێک بۆعێراق هاتبێتە پێشەوە و ماڵی عێراقی تەبا بووبێت و کەمترین کێشەی هەبوو بێت، هەوڵی جدی وسەرەکی بەشێكی زۆر لە سەرکردایەتی وکەسایەتی قەڵەم بە دەستەکانی عێڕاق بۆ ئەوە بووە کە هەرێمی کوردستان بچوک و لاواز بکەن. بودجە و موچەو شایستە دارایەکانی هەرێم کە نان و قوتی هاووڵاتی هەرێمی کوردستانە بیبڕن.
پرسی کورد وەک هێمایەکی بەهێزی دابەشبوون و تەحەددای چارەسەرنەکراوی وڵاتی عێراق ماوەتەوە. سەرەڕای پەرەسەندنی پێکهاتەکانی حوکمڕانی و تێپەڕبوونی کات، عەقڵییەتی بنەڕەتی بەرامبەر بە کورد کە بە گومان و پەراوێزخستن و هەوڵدان بۆ کۆنترۆڵکردن وبچوککردنەوەی هەرێمی کوردستان بەردەوامە لە ژێر سێبەری عێراقی "سەقامگیری و یەکگرتوویی" کە هەتا ئێستا نە سەقامگیر بووە و نە یەکگرتوو.
مامەڵەی هەڵەی عێڕاق بەرامبەر بە پرسی کورد وەک سێبەررێکی تاریک کابوسێک بەسەرعێراقی داپۆشیووە، تا ئەو عەقڵیەتە بەرامبەر بە پرسی کورد لە بنەڕەتدا نەگۆڕێت، عێراق بەردەوام دەبێت لە ململانێدا دەبێت و ناسەقامگیر دەبێت.