دۆلاری کەنداو ئاسۆیەک بۆ گەشەسەندنی ئابووری تورکیا

بەرپرسانی تورکیا دەستیان بە سەردانی وڵاتانی کەنداو کردووە، چاویان لە وەبەرهێنان و ئاڵوگۆڕی بازرگانی زیاترە لەگەڵ کەنداو، لە نوێترین سەردانیشدا هەریەکە لە وەزیری دارایی و ئابووری و پارێزگاری بانکی ناوەندی تورکیا ئەمڕۆ سەردانی سعودییەیان کرد، ئاژانسەکانیش پێشبینییان کردووە چەندین گرێبەستی وەبەرهێنان و بازرگانی هاوبەش بەرهەمی ئەم سەردانانە بێت و ئاهێک بە ئابووری تورکیا ببەخشێت، کە بەدەست داکەوتنی بەهای لیرە و بەرزی رێژەی هەڵاوسان و بێکاری و هەژارییەوە، پەرێشان بووە.

ئاژانسی رۆیتەرز پێشبینیکردووە، ئەنقەرە رێککەوتنی وەبەرهێنانی راستەوخۆ لەگەڵ سعوودیە، ئیمارات و قەتەر واژۆ دەکات، کە بەشێوەیەکی بەرایی دەیان ملیار دۆلارە و 30 ملیار دۆلاری دیکەش لە سەرجەم بوارەکانی دیکەی وەک وزە و ژێرخانی ئابووری و بەرگریدا واژۆ دەکرێت.

تورکیا کە لە ماوەی پێنج ساڵی رابردوودا بەهای دراوەکەی بە رێژەی زیاتر لە 50٪ لەدەستداوە، راکێشانی سەرمایەی بیانی یارمەتیدەرە بۆ گەڕاندنەوەی بەها یان دانەکەوتنی زیاتری بەهای لیرە، بەتایبەتیش لەگەڵ سعودیە، کە وا بڕیارە لە مامەڵە بازرگانییەکان و وەبەرهێناندا لە نێوان وڵاتانی کەنداو پشکی شێری بەربکەوێت، ئەگەر سەیرێکی مێژووی بازرگانی نێوان ئەم دوو وڵاتە بکەین وەک لە خشتەکەدا دیارە ، دەبینین لە ساڵی 2013 ئاڵوگۆڕی بازرگانییان 5.24 ملیار دۆلار بووە، لە ساڵی 2022 دا ئەم قەبارەیە بەرزبووەتەوە بۆ 5.9 ملیار دۆلار، لە شەش مانگی سەرەتای ئەمساڵیشدا ئاڵوگۆڕەکە گەیشتووەتە 3.4 ملیار دۆلار.

سەبارەت بە وەبەرهێنانیش، سعودیە چاوی لەوەیە کۆمپانیا تورکییەکان بێنە سعودیە وەبەرهێنان بکەن، بەتایبەت لە پڕۆژەکانی (دیدگای سعودیە 2030 )کە گوژمەی کۆی پڕۆژەکانی دیدگاکە زیاتر لە 3.2 ترلیۆن دۆلارە، بۆ ئەم مەبەستە لە مانگی رابردوودا لە ئەنقەرە لەگەڵ خاوەنکارانی تورکیا بەرپرسانی سعودیە دانیشتنیان کرد و ئاسانکاریشیان بۆ کردوون بە تایبەت لە بواری بیناسازیدا کە بەبڕوای بەرپرسانی سعودی کۆمپانیا تورکییەکان ئەزمونی باشیان لەم بوارەدا هەیە، بە پێی زانیارییەکان پشکی تورکیا لە جێبەجێ کردنی دیدگاکەدا نزیکەی 50 ملیار دۆلارە لە رێگەی دامەزراندنی 4 کارگەی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان، 2 کارگەی دروستکردنی ئۆتۆمبێلی کارەبایی، دامەزراندنی هێڵی گواستنەوە و دامەزراندنی چوار شاری ئابووری.

سەبارەت بە پەیوەندییە ئابوورییەکانی تورکیا و وڵاتانی کەنداو مێژوویەکی لە مێژینەی هەیە، بەڵام گەشەسەندنی ئەم پەیوەندییە بۆ ساڵی 2005 دەگەڕێتەوە، ئەو کاتەی لە شاری مەنامە کۆبوونەوە لە نێوان شاندی تورکیا و ئەنجومەنی هاوکاری کەنداو بەسترا، لە کۆبوونەوەکەدا بڕیاری گەشەسەندنی پەیوەندی بازرگانی و وەبەرهێنان درا، دواتر و لە ساڵی 2008 میکانیزمێک بۆ گفتوگۆی ستراتیژی لە نێوان هەردوولادا داڕێژرا، چەندین یاداشتی لێکتێگەیشتن لە میانەی سەردان و کۆبوونەوەکاندا واژۆکران، لەوانەش، واژۆکردنی یاداشتی لێکتێگەیشتن لە جەددە لە ساڵی 2008، واژۆکردنی یاداشتی لێکتێگەیشتن لە ئیستانبوڵ لە ساڵی 2009، واژۆکردنی یاداشتی لێکتێگەیشتن لە کوەیت لە ساڵی 2010، واژۆکردنی یاداشتی لێکتێگەیشتن لە ئیستانبوڵ لە ساڵی 2012، واژۆکردنی یاداشتی لێکتێگەیشتن لە ریاز لە ساڵی 2016، ئەنجامی ئەم لێکتێگەشتنانە بریتی بوو لە دروستکردنی 11 لیژنەی هاوبەش لە نێوان هەردوولادا و ئەنجامدانی چالاکی لە بوارەکانی ( بازرگانی، وەبەرهێنان، کشتوکاڵ، خۆراک، گواستنەوە، پەیوەندییەکان، وزە، کارەبا، ئاو، ژینگە، گەستیاری، تەندروستی، رۆشنبیری، پەروەردە، ئابووری، دارایی و دراو).

لە کۆی ئەم چالاکییانەشدا بە ملیاران دۆلار ئاڵوگۆڕ کرا لە نێوان هەردوولادا، ساڵ بە ساڵیش  قەبارەی ئاڵوگۆڕەکە زیادی کرد، بەجۆریک وەک لە خشتەکەدا دیارە، لە سالی 2013 ئالوگۆڕی بازرگانی نێوانیان 18 ملیار دۆلار بووە و لە ساڵی 2022 دا زیادی کردووە بۆ 20 ملیار دۆلار.

جگە لەمانە زۆربەی وڵاتانی کەنداو بانکیان لە تورکیا هەیە و سەرمایەی وەبەرهێنانیان لەو وڵاتەدا رۆژ بە رۆژ زیاتر دەکەن، دواهەمین زیادکردنی سەرمایەش لەلایەن وڵاتی قەتەرەوە بوو بە بڕی 5 ملیار دۆلار،  ئیماراتیش بە نیازی واژۆکردنی گرێبەستێکە بەبەهای نزیکەی 50 ملیار دۆلار بۆ وەبەرهێنان لە کەرتی وزەدا.

ئەم گرێبەستانە هاوکاری ئابووری تورکیا دەکەن و رێگرییان لە داکەوتنی زیاتری بەهای لیرە کردووە، چونکە بە ملیاران دۆلار لە رێگەی ئەم وەبەرهێنان و ئاڵوگۆڕە بازرگانییانەوە دەرژێتە تورکیاوە، لە کاتێکدا یەدەگی دۆلار لە بانکی ناوەندی وڵاتەکە رووی لە کەمی کردووە و بەپێی لێدوانی سەرۆکی وڵاتەکە تەنیا 122 ملیار دۆلار یەدەگ هەیە، بە بڕوای پسپۆڕان ئەگەر ئەم هاتنە بەلێشاوەی دۆلاری کەنداو نەبووایە، ئەوا بەهای لیرە زیاتر دادەکەوت و رێژەی هەڵاوسان و هەژاری و بێکاریش زیاتر دەبوو، ئەمە جگە لەوەی وڵاتانی کەنداو و تورکیاش بە نیازی جێگیرکردنی بڕیاری ئاڵوگۆڕی بازرگانی نانەوتین بە دراوی ناوخۆیی وڵاتەکانیان، ئەمەش زیاتر دەبێتە هاوکاری ئابووری تورکیا و گەشەسەندنیشی.