مۆزەخانە.. جهێن پاراستنا مێژوویێ و رەوشەنبیرکرنێ

هەمەجۆرکرنا کەرتێ گەشت و گوزاری ژ ئەگەرێ بلندبوونا رێژەیا گەشتیارێن کوردستانێ زۆر یا پێدڤی یە. نەبوونا مۆزەخانەیێن جورەوجور ڤالاهیەکا کەلتوری، سیاسی و پەروەردەی یە. یادگەهێن مێژووی ژبۆ رەوشەنبیرکرنا جڤاکێ کوردو نیشاندانا کۆمکوژیا گەلێ کورد بنگەهێن سەرەکی نە. ئەڤە هەولەکە ژبۆ شرۆڤەکرنا پۆتێنسیالێن باشوورێ کوردستانێ ژبۆ دامەزراندنا مۆزەخانەیان. 

پۆتێنسیاپێن ناڤخوەی - میناکێن وەکی کەلها نزارکێ

ژ بۆ دامەزراندنا مۆزەخانەیان مێژوویا کوردان ژێدەرەکێ بەرفرەهە. گرنگە نموونەیێن وەك یادگەها نشتیمانی یا بارزانی نەمر یان مۆنیومێنتا هەلەبجە بهێنە زێدەکرن. ل سەرانسەری کوردستانا باشوور شینوارێن تاوان و زۆرداریا دژی کوردان یا حکومەتێن عیراقێ ماینە. لێ پرانیا وان نە بووینە یادگەه یان مۆزەخانە. یێن هەین ژی نە بەرچاڤن. کەلها نزارکێ یا کو رێژیما بەعسیان د سالێن هەشتیان دا کربوو بنگەهەکێ جینۆسایدکرنا مللەتێ کورد، دڤێت وەك مۆزەخانەیەکا نشتیمانی بهێتە زندیکرن و پاراستن، دا کو زۆرداریا دژی کوردان ژ بۆ جیهانێ یا بەرچاڤ بیت. دڤێت مفا ژ قوربانییێن ئەنفالێ، وەك دیدەڤانێن تاوانێن دژی مرۆڤایتیێ یێن دەولەتا عیراقێ، بهێتە وەرگرتن. ب ئیمکانیاتێن سنۆردارکری و ئالاڤێن سەردەم و دیجیتال، دەزگایێن پەیوەندیدار دکارن ئاڤاهیێن مێژوویێ  بکەن مۆزەخانەو داهاتێن وان هەم بۆ باژێرڤانیێ و هەم ژی بۆ قوربانیان بزڤریتە ڤە. زێدەباری بابەتێن مێژووی، گەلەك مژارێن دیتر یێن گرێدای کوردستانێ ژبۆ مۆزەخانەیان هەنە، بۆ نموونە مۆزەخانەیا چاند و وێژەیا کوردستانێ یان ژی مۆزەخانیەا مێزۆپۆتامیا.

ئەزموونێن ئەورۆپایێ - نموونە ئەلمانیا

ئەلمانیا یا بەرنیاسە وەك وەلاتێ هۆزانڤان و رۆشەنبیران، لێ دیسان ژی خوەدی دیرۆکەکا رەش. بەلێ جڤاك و حکومەتا ئەلمانیا هەر ژ مێژ دا زانیە دیرۆك و چاندا خوە بپارێزن و بکن جهێن هوشیاریکرنێ و هەروەسان ژی بکن ژێدەردێن دارای. لگۆرەی داتایێن سازیا ئەلمانی یا ڤەکۆلینێن مۆزەخانیەان ( Institut für Museumsforschung) ل سالا ٢٠٢٠ێ ٧١٢٠ مۆزەخانە ل ئەلمانیا هەبوون. هەمان داتایێ دیارکربوو کو ٧٠.٨ ملیون مرۆڤان سەرەدانا ئەڤان مۆزەخانەیان کربوو. ئەڤ ژمارە دیاردکەن کو داخوازی لسەر جهێن دیرۆکی هەیە. لێ دیرۆکا سەردەم یا ئەلمانیا بوویە جهێ مەرەقێ بۆ زۆربەیا گەشتیارێن ناڤخۆی و دەرەکی. ژوان سەررنجراکێشترین جهێن مێژووی، کەمپێن هۆلۆکاوستێ نە (کۆمکوژیا جهویان) یێن سەردەمێ نازیان. بەلێ مێژوویا دکاتۆریەتا کۆمارا دێمۆکراتی یا ئەلمانی یا بوویە بابەت د مووزەخانەیان دا. من بخوە ژ دەمەێ سەرەتای، ئامادەی هەتا ل زانینگەهێ لگەل قتابخاەنیێن خوە سەرەدانا ئەڤان مۆزەخانەیێن دیرۆکی کریە.

مژارێن ئیمپۆرتکری - مۆزەخانەیێن زانستی

د وارێ زانست و تێکنولوجیا زۆر بابەت هەنە کو وەزارەتا رەوشەنبیری و هونەری ژبۆ باژارێن کوردستانێ بکەتە نموونە.

ل پایتەختا ئەلمانیایێ بۆ میناك مۆزەخانەیا خوەزای (Naturkundemuseum) یان ژی پلانێتاریوم کو دبیتە مۆزەخانەییێن ئاسترونومی ئانکۆ ستێرناسیێ. بێگومان هەموو گروپێن ئارمانجکری وەك گەشتیار و هەلاتی و تایبەت نفشێ نوو دێ ژ زانیاریێن ئەڤان جهان سودمەند بن.

زندیکرنا مێژوویێ - ئەرکێ پەروەردەکرن و رەوشەنبیرکرنێ

یەك ژ ئەرکێن هەری گرنگ یێن مۆزەخانەیان پەروەردەکرنا نفشێ نوو یە. مۆزەخانە کە یادگەه و جهێن مێژووی دبن تەمامکەرێن سیستەمێ پەروەردەکرنێ. وەك تەواوکرن و ڤەژاندنا وانەیێن مێژووی و ژ بۆ مەرەمێن ڤەوگوهەرینێ دڤێت جهێن وەك کەلها نزارکێ بۆ سەرەدانێن قوتابخەنیان د ڤوکری بن. نەخاسمە مۆزەخانەیێن مێژوویا کوردان دبن جهێن هوشیاریکرنا نەتەوەیێن دورماندۆر وەکی ئاشناکرنا گەشتایرێن ئەرەب ب دەردەسەرییێن گەلێ کورد. زێدەباری وێ یەکێ جهێن مینا کەلها نزارکێ وەك یادگەهێن نشتیمانی ژبۆ بهێزکرنا هەستێن نەتەویەتا یێن جیلێ دیاسپۆرایێ پێدڤی نە.

مۆزەخانە کە ئالتەرناتیڤەك ژبۆ گەشتوگوزاریا دناڤ سروشتێ کوردستانێ

ژپێخەمەت سستکرنا بار و قەرەبالخا لسەر ژینگەهێ کوردستانێ ژلایێ گەشتیاران ڤە، زۆر یا گرنگە ئالتەرناتیڤ وەك مۆزەخانە ژبۆ کەرتێ گەشتوگوزاری بهێنە دانان. یا چاڤەرێکریە، کو ببۆرینا سالان بلندبوونا هەژمارا گەشتیاران دێ یا زیانبەخش بیت بۆ سرووشت و ژینگەهێ کوردستانێ. لەوما ژی پێنگاڤەکا زۆر ئاسای یە دەما دەولەت ژبۆ پاراستنا خوەزا و وارێ خوە هندە بریارا بدن و هەژمارا گەشتایاران ب رێکارێن جودا سنۆردار بکەن. بۆ نموونە باژارێ ئیتالی نێنێتسیا. بمەرەما کێمکرن و کۆنترۆلکرنا هەژمەرەکا زۆر یا گەشتیاران رێڤەبەریا ڤی باژاری پلان دکەت کو ئێدی چوونا ژۆر بۆ دناڤ باژارێ ڤێنێتسیا بپارە بیت.

هەمەجۆرکرنا کەرتێ گەشتوگوزاری ب ئاڤاکرنا مۆزەخانەیان دێ بەرژەوەندیێن کوردستانێ د گەلەك بواران دا پارێزیت. لگەل مفایێن مەعنەوی یێن مادی ژی لگەل پەیدا دبن، هەر وەکو گەشکرنا هەلی کار و رەوشا دارای کبۆ چەندین تەخێن جڤاکی.