ریفراندۆم و پرسی هاوبەشبوون و بەشداربوون

پرسی گەلی کوردستان لە سەد ساڵی رابردوودا لە چوارچێوەی دەوڵەتی بەزۆر دروستکراوی عێراقی پرسی خاک و مافی نەتەوەیی و نیشتیمانی بووە لە سەر خاکی کوردستان، نەک هەبوونی کورد لە بەغدا و بەشداریپێکردنیان لە پێکهاتەی حکومەت و هەبوونی ئەندام لە ئەنجوومەنی نوێنەران. هەبوونی عێراق بەگوێرەی ئەو بڕیارانەی کە بەهۆیانەوە وەک دەوڵەت چوارچێوەی بۆ کێشراوە، هەروەها لە یەکەمین دەستووری کاتیدا لە دوای روخانی رژێمی پاشایەتی تا بە دەستووری هەمیشەیی عێڕاق دەگات کە لە دوای روخانی رژێمی بەعس لەلایەن هێزە عێراقیەکان بە هەموو پێکهاتەکانیەوە و بە هاوکاری کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی نووسرایەوە بە روونی ئەوەیان تێدا دیاریکراوە کە کورد و عەرەب لەو وڵاتە هاوبەشن و گرێنتی مانەوەی عێراق بە یەکگرتوویی بەندە بە رێزگرتن لەو مادە دەستووریە.

دەسەڵاتدارانی عێراق لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقەوە بە بڕیار و رێککەوتنی ئیستعماری ئینگلیزی، هەوڵی پەراوێزخستنی گەلی کوردستانیان داوە و هەمیشە کاریان بۆ ئەوە کردووە کورد بەشدار بێت لەو دەوڵەتە نەک هاوبەش کە ئەوە تەواو پێچەوانەی خواستی گەلی کوردستانە، کە هەوڵ و خەباتیان لە پێناو هاوبەش بوون بووە نەک بەشدار بوون، ئەو پرسە و مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو دوو دەستەواژەیە لەلایەن دەسەڵاتدارانی بەغدا کە لە دامەزراندنی دەوڵەتی عێراقیەوە لە دەست عەرەبی سوننە بووە و دوای روخانی رژێمی سەدامیش کەوتۆتە دەست عەرەبی شیعە هەر کاتێک لاواز و بێهێز بووینە مامەڵەی هاوبەشیان لەگەڵ کورد کردووە، هەر کاتێکیش هێزیان پەیداکردۆتەوە کوردیان تەنها وەک بەشداربووێک قبوڵ بووە.

پاشگەزبوونەوەی دەسەڵاتدارانی بەغدا لە جێبەجێکردنی مادەکانی دەستووری هەمیشەیی عێراق و پەنابردن بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەی سیاسی بە بەکارهێنانی هێز و سزادانی تێکڕایی خەڵکی کوردستان بە بڕینی مووچە و بوودجە، بژاردەیەکی دیکەیان لە بەردەم گەلی کوردستان نەهێشتەوە جگە لە گرتنەبەری رێگایەکی مەدەنی و دەستووری کە دەستووری هەمیشەیی عێراق ئەو مافەی پێداوە هەروەها یاساکانی نێودەوڵەتیش پاڵپشتی لەو مافەی دەکات بە ئەنجامدانی گشتپرسی بۆ یەکلاییکردنەوەی کێشەیەکی سەد ساڵی لە نێوان گەلی کوردستان و دەوڵەتی عیراقی.

مافی ئەنجامدانی ریفراندۆم بڕیارێکە و لە ساڵی 1950 لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەرکراوە، هەروەها ریفراندۆم بابەتێکی یاساییە کە لە یاسایی دەستووری بڕیاری لێدراوە بەر لەوەی بابەتێکی سیاسی یان تێڕوانین و لێکدانەوەی پێکهاتەیەک یان لایەنێک یان کەسێک بێت، بەڵکو مافێکە و بە هەموو گەلێک دراوە کە بڕیار لە چارەنووسی خۆیان بدەن، ئەو مافەش لە هەموو رێکەوتن و جاڕنامە نێودەوڵەتیەکان و بڕیارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان جەختیان لێکراوەتەوە بە درێژایی مێژووی ئەو رێکخراوە نێودەوڵەتییە کە بە درێژایی کاروانی کار و خەباتی دانی بە مافی مرۆڤ دانناوە لەوەی مافی هەموو گەلێکە بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدا.

دەستووری هەمیشەیی عێراق کە لە ساڵی 2005 نووسرایەوە نە شەرعیەتی وەرگرت و نە وجود تەنها لە ڕێگەی ئەنجامدانی راپرسیەوە نەبێت کە زۆرینەی خەڵکی عێراق دەنگی پێدا، هەموو ئەزموون و نموونەی ئەنجامدانی راپرسی لە جیهاندا لە ساڵانی دوایدا چ راپرسییەکان بۆ جیابوونەوە بووبن یان پێکەوە مانەوە لە ڕێگای گفتوگۆ و بە شێوازێکی ئاشتیانە ئەنجامدراوون، کە نەتەوە یەکگرتووەکان و رێکخراوە نێودەوڵەتیەکان رۆڵیان لە رێکخستن و چاودێریکردن و راگەیاندنی ئەنجامەکەی هەبووە، ئەو راپرسیەی لە تەیموری رۆژهەڵاتی لە ئیندۆنسیا جیاکردەوە هەروەها دەوڵەتی باشووری سودان و هەرێمی کرایم لە ئۆکراینا نموونەی هەرە زیندوون، کە ئەزموونی تەیموری رۆژهەڵات و باشووری سودان سەرکەوتووبوون وەک ئەزموونی جیابوونەوە و سەربەخۆ بوون، ئەزموونی هەرێمی کرایم (قڕم) ئەزموونی جیابوونەوە بوو لەگەڵ دەوڵەتێک(ئۆکراینا) و یەکگرتن بوو لەگەڵ دەوڵەتێکی دیکە (روسیا).

مافی بڕیاردان لە چارەنووس (Self-Determination) دەستەواژەیەکی یاساییە لە نێو یاسای نێودەوڵەتی جێی گرتووە و بەو مانایە دێ کە هەموو پێکهاتە و دانیشتووانی خۆجێیی ئەو مافەیان هەیە کە شێوەی دەسەڵات و خۆ بەڕێوەبردنی خۆیان دیاری بکەن بەبێ هیچ دەستتێوەردانێکی دەرەکی، بەکارهێنانی ئەو دەستەواژەیە بۆ یەکەمجار بۆ سەرۆک ویلسون سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا (1924_1865)بەکاریهێناوە، مافی بڕیاردان لە چارەنووس بە گوێرەی هەموو یاسا و جاڕنامەکان مافێکی تاکە کەسی نییە بەڵکو بە کۆمەڵە و تاکە کەسێک یان چەند کەسێک ناتوانن ئەو مافە پەیڕەو بکەن. بەڵکو دەبێ بۆ کەسانێک بێت کە مێژوو و زمان و کلتوری هاوبەشیان هەبێت و یاسا ئەو مافەی بەو شێوەیە لە چوارچێوەداوە، ئەو مافەش لە دوو دۆخدا دەتونێ داوا بکرێ و دەستەبەر بکرێ:

- ئەو گەلانەی داگیرکراون، تەیموری رۆژهەڵات وەک نموونە.

- ئەو گەڵانەی لەلایەن دەوڵەتەکانەوە دەچەسێندرێنەوە وەک کەتەلۆنی و ئیرلەندی.

گەلی کوردستان کە هەردوو دۆخەکە دەیگرێتەوە چونکە خاک و ئیرادەی داگیرکراوە هەروەها لەلایەن دەوڵەتی عێڕاقیشەوە نزیکەی سەد ساڵە دەچەوسێندرێتەوە، بۆیە پەنابردن بۆ رێگایەکی یاسایی و دەستووری و گەڕانەوە بۆ ئیرادە و بڕیار گەلی کوردستان گەنجاوترین و ئاساییترین و یاساییترین رێگە بوو بۆ چارەسەرکردنی کێشەیەکی سەد ساڵەی نێوان گەلی کوردستان و دەوڵەتی عێراق، بەڵام بەداخەوە کۆمەڵگەی نێودەوڵەوتی کە هێشتا ئیرادەی داگیرکاری و رێزنەگرتن لە مافە یاساییەکانی گەلان بەسەریدا زاڵە و لە چەند وڵاتێک بچووککراوەتەوە کە رۆڵیان هەبووە لە دروستکردنی دەیان وڵاتی بەزۆر پێکەوە لێکندراوی وەک عیراق و زۆرینەی وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست،کە جارێکی دیکە خیانەتەیان لە ئیرادەی سەربەخۆخوازانەی گەلی کوردستان کرد و یان بێدەنگیان هەڵبژارد و یان بوونە بەشێک لەو فشارانەی حکومەتی عێراقی بۆ رێگەگرتن لە ئەنجامدانی راپرسی بۆ سەربەخۆیی باشووری کوردستان گرتبوویانە بەر.

سووربوونی خەڵکی کوردستان لە دەستگرتن بە مافێکی یاسایی و ئاسایی خۆیان و رشتی سەرکردایەتی سیاسی کوردستان لە ئەنجامدانی راپرسی و پاشگەزنەبوونەوە لێی لە ماوەی سەد ساڵی رابردوو بۆ یەکەمین جار ئیرادەی خەڵکی کوردستانیان بەسەر ئیرادە و خواستی داگیرکەران سەرخست و ئەوەی شکستیهێنا و دۆڕا کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بوو کە دەستبەرداری ئەخڵاق و بنەماکانی مافی مرۆڤ بوون و گەلی کوردستانیان بە تەنیا جێهێشت بۆ ئەوەی روبەڕوی گەلەکۆمەی وڵاتانی داگیرکەری کوردستان ببێتەوە، ئەگەر خیانەتی ناوخۆیی و رادەستکردنەوەی کەرکوک و ناوچەکانی دیکەی کێشە لەسەر نەبووان بە هێزەکانی حەشدی شەعبی بە پاڵپشتی ووڵاتانی هه رێمی،  ئێستا دۆخی باشووری کوردستان جۆرێکی دیکە دەبوو، وەک رێبه‌ری گه لی کورد سه‌رۆک بارزانی کە سەرکێشی ئەنجامدانی راپرسی سەربەخۆیی کوردستانی کرد لەو بارەیەوە گووتی: "راپرسی دەنگی شەرعی و راستەقینەی گەلێک بوو و هیچ یاسایەک و حکومەتێک ناتوانێ هەڵیوەشێنێتەوە".