بۆچی کوردستان دەبێت بە هەرێمێکی دەوڵەمەند؟
هەرێمی کوردستان پێکدێت لە پێنچ پارێزگا و رووبەرهكهی نزیکەی چل هەزار کیلۆمەتری چوارگۆشەیە، کە نزیکە لەرووبەری وڵاتی هۆڵەندا، بهپێی دوایین ئاماری وهزارهتی پلاندانانی حكومهتی ههرێمی كوردستان ژمارەی دانیشتووانی ھەرێمی کوردستان بریتییە لە پێنج ملیۆن و 755 ھەزار و 43 کەس، داتاو ژمارهکان ئەوە نیشان دەدەن کە قەبارەی هەر خێزانێک بە گشتی بریتییە لە 1 تا 5 ئەندام”.
پێشبینی دەکرێت ژمارەی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان تا ساڵی (2020) بگاتە شەش ملیۆن و 171 هەزارو83 کەس، واتە ساڵانە 137 هەزارو 165 کەس بەڕێژەی (2.9٪) ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان زیاد دەکات.
کابینەی پێنجەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، رێگە خۆشکەری چەندین پڕۆژەو سیاسەتی بێ هاوتا بووە، کە پێشتر بوونیان نەبووە، ئەویش لە رێگەی دروستکردنی فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی و گرتنەبەری سیاسەتێکی دەستپێشخەرانە لە بواری نەوت و گازدا و راكێشانی ئهو ههموو كۆمپانیا زهبهلاحانهی بواری گهڕان و وهبهرهێنان، بنیاتنانەوەی ژێرخانی كوردستان، هەروەها پەرەپێدانی پەیوەندی لەگەڵ ئەندامانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی وبانگهێشتکردنی سەرمایەو وەبەرهێنهرانی نێودەوڵەتی لە بواری ئابووری دا.
دەسکەوتەکانی حکومەت لە کابینەکانی شەشەم، حەوتەم و هەشتەم، سەرەڕای هەڵگیرسانی جەنگی دژ بە داعش و قەیرانی ئابووری وبڕینی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان لەلایهن حکومەتی ناوەند، دەستکەوتی گهورهی ستراتیژیان لە سێکتەرەکانی پەرەپێدانی کەرتی نەوت وگاز و گەشەی خێرای وەبەرهێنەرانی دەرەکی، نیشتەجێبوون و خوێندنی باڵا بهدهستهێناوهو هەروەها دانانی پلانێکی تۆکمە بۆ سەردانیکردنی ژمارەیەکی نوێ لە هاتنی گەشتیاران بۆ هەرێمی کوردستان یهكێكی دیكهیهله سهركهوتنی كابینهكانی پێشووی حكومهت.
بۆچی کوردستان دەبێت بە هەرێمێکی دەوڵەمەند؟
ئەگەر بێتو رووبەری هەرێمی کوردستان بەراورد بکەین بەوڵاتێکی وەک هۆڵەندا، ئەوا بەپێی ئامارە فەرمیەکانی بانکی نێودەوڵەتی، وڵاتی هۆڵەندا هەژدەمین گەورە وڵاتی جیهانە لەڕووی ئابوورییەوە، عێراقیش لهو ریزبهندییه خۆی له شەشەمین وڵات دهبینێتهوه له بەرهەمهێنانی نەوت وگازدا کە کوردستانیش بهپێی دهستوور بەشێکە لەعێراق، لەرووی رووبەرەوە ئەم دوو ناوچەیە هاوتان، بەڵام لەڕووی ژێرخانەوە دوو وڵاتی لێک جیان، چونکە هۆڵەندا وڵاتێکە وەک ژاپۆن وکۆریای باشوور لەڕووی سەرچاوەی سامانی سروشتییەوە ههژارن، بەڵام لەڕووی تەکنەلۆجیاو هەناردەی كاڵاكانیانهوه دهوڵهمهندن، ئهگهربێتو ئهم بهراورده لهگهڵ خۆماندا بكهین ئهوا دهردهكهوێت کوردستان خاوەن 18 کێڵگەی نەوت و گازە، بڕی نەوتی یەدەگی کوردستان بە (45) ملیارد بەرمیل دەخەمڵێنرێت، بەڵام خاڵی هاوبەشی هۆڵەنداو کوردستان هەڵکەوتەی جوگرافیایی ئەم دوو ناوچەیە، کە هەریەکیان دراوسێیی چەندین وڵاتی دەوڵەمەندن لە چەند بواری جیاوازدا.
کاریگەری حکومڕانی رێزداران نێچیرڤان بارزانی ومەسرور بارزانی چۆن دەبێت لەسەر دەوڵەمەندبوونی ئابووری کوردستان لە داهاتوودا؟
سەدو نەوەدو شەش وڵات لە جیهاندا هەن، لەو ژمارەیە 25 وڵات دەوڵەمەندترینیانن.لە سیستەمی جیهانی دا سێ فاکتەری سەرەکی هەن بۆ جیاکردنەوەی وڵاتانی پێشکەوتوو دەوڵەمەند، هەروەها وڵاتانی هەژار. ئەوانیش بوونی دامودەزگای فەرمی نەبوونی رێژەی گەندەڵییە، لەکوردستاندا لەسایەی حوکمڕانی راوێژکاری ئەنجوومەنی ئاسایشی هەرێمی کوردستان کە ئێستا بهربژێری پۆستی سهرۆكوهزیرانه بۆ كابینهی نۆیهمی حكومهت زۆرترین هەوڵەکانی بۆ بنیاتنان و کەمکردنەوەی گەندەڵییە لەناو دامودەزگاکانی حکومەتدا، کە ئەمهش بەهەنگاوێکی گرنگ وەسف دەکرێت بۆ پێشخستنی کۆمەڵگە.
فاکتەری دووەم کە بریتییە لە کلتور، دەتوانین بڵێین کوردستان وڵاتی پێکەوەژیانی کلتورەکانە، چونکە کوردستان وڵاتی فرەنەتهوە و ئایینەکانە، لە سایەی حوکمڕانی مەرجەع و سەرۆکی کوردستان رێزدار (مسعود بارزانی) سەرەڕای هەموو ئەو قەیرانە دارایی و سیاسیانەی بەسەر کوردستاندا هاتوون، کوردستان لە چوار ساڵی رابردوودا پێشوازی لە دوو ملیۆن ئاوارەو پەنابەر کردووە، هەروەها سەرۆکوهزیرانی نوێ کە سەرۆکی بۆردی دامەزرێنەرانی دەزگای خێرخوازیی بارزانییه، هەموو هەوڵەکانیان خستۆتە گەڕ بۆ ئەوەی سەرجەم پێداویستییەکانیان وەک خەڵکی کوردستان بۆ فەراهەم بکرێت، ئەمەش لە رێگەی ئهو سیاسەت وپەیڕەوەی بەڕێزیان بووە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی وهەماهەنگی و دیبلۆماسیەتی نێوان وڵاتاندا، کەواتە بوونی کلتور کاریگەری پۆزەتیڤانەی هەیە لەسەر ئابووری وڵاتاندا، چونکە لە رێزبەندی دەوڵەمەندترین وڵاتانی جیهاندا، 19 وڵات ئەو وڵاتانهن کە خاوەن زۆرترین ئاین وکلتورن، ئەمەش دەبێتە هۆی جۆرایەتی کلتورو دەستی کار لەبازاڕدا،کە هۆکارێکی سەرەکی راکێشانی گەشتیارە بۆ ناوچەکە.
لە هەرێمی کوردستاندا تاکی کورد لە کلتورو نەتەوەو ئاینە جیاوازەکان لە سیستەمی حکومڕانی بەڕێوەبردنی وڵاتدا، کاریگەریەکی بەرچاویان هەبووە، ئەمەش لە داهاتوودا هۆکاری سەرەکی دەوڵەمهندبوونی ناوچەکە دەبن.
کۆتا فاکتەرو گرنگترین فاکتەر، فاکتەری جوگرافیای وڵاتە، کە بەهۆکاری سەرەکی پێشکەوتنی وڵات دادەنرێت، هەرێمی کوردستانی عێراق هەڵکەوتەیەکی جوگرافیای گرنگی هەیە بۆ پێشخستنی کوردستان.
لە سەردەمی کابینەی هەشتەم دا دوای ئەو قەیرانانە بەتایبەت لە دابەزینی نرخی نەوتدا، بەڵام توانیویهتی لەرێگەی پەیوەندییە دیبلۆماسییە بەردەوامەکانی لەگەڵ وڵاتانی رۆژئاودا، بتوانێت بژێوی ژیان بۆ خەڵكی کوردستان فەراهەم بکات، بۆیە بوونی دوو سەرکردەی بەتوانا لە ناوچەکەدا داهاتووی کوردستان بەرەو داهاتویەکی نوێ ئاراستە دهکەن، چونکە لەماوەی رابردوودا سەرباری کێشە ئابووریهکانی جیهان، ئەوا کوردستان بوو بە دەرچەی رزگارکردنی عێراق لە هەناردەکانی نەوتی بۆ بەندەرەکانی جیهان.
بۆیە لە رووی جوگرافیاو سیاسەتە ئابوورییەکانی کوردستان، دهتوانین ئەم ناوچەیە بەراورد بکەین بە رووسیا گەورەترین وڵاتی جیهان لە رووی رووبەرهوە، هەروەها لەرووی سیاسییەوە رووسیا دوای یەکێتی سۆڤیەت تووشی داڕمانێکی گەورەی ئابووری بووهوە، بەڵام بەهۆی سیاسەتەکانی ڤلادمێر پۆتین ئێستا رووسیا بەگەورەترین و کاریگەرترین وڵات دادەنرێت لەرووی ئابووری و جیۆپۆلیتیکیەوە.
لەڕووی ئابوورییەوە سەرۆک وەزیرانی داهاتووی کوردستان چۆن دەتوانێت سوود لە ئەزموونی روسیا وەربگرێت؟
دوای رووداوەکانی یەکێتی سۆڤیەتی جاران، روسیا تووشی شکانێکی زۆر زەرەرمەند بوو بەتایبەتی لەڕووی ئابوورییەوە، بەڵام دوای ئەوەی کەسێکی شارەزا لە بواری ئەمنی بوو بە سەرۆکی وڵاتێکی قەیراناوی، ئەوا ئێستا لەماوەی 20 ساڵەی حوکمڕانی پۆتین لە رووسیا، ئەو وڵاتە شانبەشانی ئەمریکا وەک جاران بەهێز بووهتەوە.
هەرچەندە لەماوەی دەسەڵاتی ڤلادمێر پوتیندا نرخی نەوت بەرزو نزمیەکی زۆری بەخۆیەوە بینیوە، ئابووری جیهان بە گشتی سەقامگیری خۆی لە دەستداوە، بەڵام پۆتین توانیویەتی لە چەند سێکتەری تر وڵات پێش بخات، لەوانە بە نەتەوەیی و بە نیشتیمانیکردنی سیستەمی پەروهردە، هەروەها رەوچاکردنی سیستەمی چاودێری وبەهێزکردنی پەیوەندییە سیاسی و دیبلۆماسییەکان.
هەرێمی کوردستان لەماوەی رابردوودا لە کاتی ئەنجامدانی ریفراندۆم بە هەوڵە دبلۆماسیەکانی رێزدار نێچیرڤان بازرزانی و بەسەرپەرشتی سەرۆک بارزانی، توانرا رێکەوتنێکی گرنگ لەبواری گازی سروشتی بۆ ماوەی 20 ساڵ ئەنجام بدرێت، بە پێی ڕێكکەوتنەکە رۆس نەفت بۆری غازی ھەرێم بۆ بەکارھێنانی وێستگەکانی بەرھەمھێنانی کارەبا و سەرجەم کارگە ناوخۆییەکانی ھەرێم دابین دەکات و لەچەند ساڵی داھاتووشدا غازی ھەرێم بەبڕی پێویست بۆ بازاڕەکانی تورکیا و ئەوروپا ھەناردە دەكات. ھێڵی بۆرییەکە لە توانایدایە زیاتر لە 30 ملیار پێی سێجا غازی سروشتی ھەناردە بکات، سەرەڕای دابینکردنی غاز بۆ بەکارھێنانی ناوخۆیی..
لە ئیستادارێزدار مەسرور بارزانی کە کاندیدە بۆ سەرۆک وەزیرانی کابینەیی نۆیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان، لەماوەی کارکردنیدا یەکێک بووە لە سهركردهكانی کوردستان کە بەردەوام لە رێگەی پەیوەندییەکانیهوه هەوڵی داوە تاکی کورد هەموو مافێکی بۆ دەستەبەر بکرێت، ههروهها لە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر ئەندازیارێکی لێهاتوو بووە بۆ دابینکردنی ئەمنی وڵات.
ئەوەی گرنگە باسی لێوەبکرێت، حکومەتی هەرێمی کوردستان لە ماوەی سەرکردایەتی کردنی رێزدار مەسرور بازرانی چۆن دەتوانێت سوود لە ئەزموونی کاری سەرۆکی رووسیا وەربگرێت بۆ پێشخستنی کوردستان لەسەرجەم سێکتەرەکاندا.
کوردستان دەتوانێت لە چەند روویەکەوە سوود لە ئەزموونەکانی روسیا وەربگرێت بۆ دووبارە بونیاتنانهوهی، هەروەها لەرووی پەیوەندیەکانی لەگەڵ رووسیادا، دەتوانێت ببێت بە بەدیلێکی سەرەکی قەتەر لە وڵاتانی بەرهەمهێنانی نەوت (OPEC).
کوردستان لە رێگەی ئەو رێککەوتنەی لەگەڵ رۆس نەفت ئەنجامی داوە، دەتوانێت ببێت بە هەرێمێکی دەوڵەمهند لە چهند سێکتەرێکی جیاوازدا، گرنگترینیان هێنانی وەبەرهێنەرانی بیانە بۆ کارکردن لە کوردستاندا، ئەمەشە کاریگەری راستەوخۆی لەسەر بنیاتنانەوەی کوردستان دەبێت، بەتایبەت لە دابینکردنی هەلی کاری جۆراجۆر بۆ تاکی کورد، هەروەها پێشخستنی سێکتەرەکانی تری کار، وەک تەکنەلۆجیاو کشتوکاڵ وپیشەسازی.
رۆندك فارس
ماستەر لە ئابووری پێوەری وئاماری پێشکەوتوو