دەستوری عێراقی فیدراڵ و نەبوونی فەلسەفەی دەوڵەت
ئاشکرایە کەوا فیدراڵیەت یەکێکە لە گرینگترین پێداویستەکانی ژیانی هاوچەرخ و ژیانی سیاسی بە نەبوونی فیدراڵیەت فاکتەرەکانی پێشکەوتن و ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردن لەدەست دەدات و دەسەڵات بەرەو دۆزەخی ستەمکاری و دیکتاتۆریەت و فیرعەونگەرایی دەبات.
ئەگەر کۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ بە نموونە بهێنینەوە، دەبینین ئەم دەوڵەتە کۆمارییە لە 16 ویلایەت پێکهاتووە، کە سیفەتی هەرێمایەتییان نیە، بەڵکو دەوڵەتن و دەسەڵاتی سەربەخۆیان هەیە.
هەر یەك لە ویلایەتەکانی کۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ دەستوری تایبەت بەخۆی هەیە، کە پێویستە لە چوارچیوەی دەستور لەگەڵ بنەماکانی کۆمار و دیموکراسی و کۆمەڵایەتی دەوڵەتی یاسا یەك بگرێتەوە.
ئامانجی سەرەکی دەستوری ئەڵمانیا بریتیە لە دەستەبەرکردنی یەکسانی لە ماف و ئەرکەکان و بژێوی هەموو ئەڵمانەکان بێ جیاکاری دابین بکرێت.
ویلایەتەکانی کۆماری ئەڵمانیای فیدراڵ لە داڕشتنی دەستوری خۆیان ئازادییەکی ڕەهایان هەیە، هەڵبەتە ئەوەی کە دانیشتوانی بە گونجاوی بزانن.
پرنسیپی دەوڵەتی فیدراڵ یەکێکە لەو بنەما دەستورییانەی، کە نابێت دەستکاری بکرێت، بەڵام دەکرێت ویلایەتەکان دووبارە دابەش بکرێن، بە پێی گۆڕانکاریی نوێی سنووری نێوانیان، ئەمەش ئەگەر خواستی هاووڵاتیانی ئەو ویلایەتانە بێت.
بەداخەوە لە دەستوری ئێستای عێراقدا شتێك نییە بە ناوی فەلسەفەی دەوڵەت. ئەوەی لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکان بەدی دەکرێت، سنوورداربوونی دەسەڵاتە، تاوەکو دەسەڵات نەتوانێ خۆی لەسەرووی کۆمەڵگەوە دابنێت، بەڵکو دەسەڵات ببێت بە گروپێ، دەسەڵاتی جێبەجێکردنی شەرعییەتی یاسایی نێوان تاکەکانی هەبێت.
بەڵام ئەگەر دەسەڵات سەرکەوتوو نەبوو لە گێڕانی ڕۆڵی خۆی، ئەوا هیچ ڕێگەیەكی تر نامێنێ، بێجگە لەوەی دەسەڵات خۆی هەڵبوەشێنێتەوە و هەڵبژاردنی گشتی ئەنجام بدرێت، تا لە ڕێگەی سندوقەکانی دەنگدانەوە سیستەمی دەسەڵاتێکی نوێ درووست بێت.
ڕاستە مافەکانی مرۆڤ میکانیزمێکە بۆ ئەوەی دەرفەت بە تاك بدڕێت، ئەرکی خۆی لە کۆمەڵگەی سیاسی ئەنجام بدات، ئەم مافانە کۆمەڵە پێوەرێکی سەرەکیین، بە نەبوونیان مرۆڤ ناتوانێ بە شکۆمەندی بژی. ئەم مافانەش بنەمای ئازادی و دادپەروەری و ئاشتین.
ڕێزگرتن لە مافەکانی مرۆڤ دەرفەتی پەرەپێدانێکی تەواو بۆ تاك و کۆمەڵگە دەڕەخسێنێ. گەشەسەندنی سیاسەتی دەوڵەت لە بنەڕەتدا بە ڕژدی و ڕابەرییەکی درووستی حزبە سیاسییەکانی پێوانە دەکرێ.
ئەمڕۆ لە عیراقدا ژمارەیەكی بەرچاو لە حزب و گروپە سیاسییەکان لە ڕێگەی میلیشیاکانیانەوە فیرعەونگەری دەکەن و لەناو ئەشکەوتی ئایدیۆلۆژیای گشتگیر سەنگەریان گرتوو.
ئەگەر چی ئەو حزب و گروپانە لە ڕووی پێکهاتەوە ئامادەن، بەڵام لەڕووی ناوەڕۆکەوە وونن. ئەو حزب و گروپانە بە شێوەی ناحزبی دەژین و دیبەیت و ناکۆکی سیاسی ئەنجام دەدەن و کار بۆ درووستکردنی ئامرازەکانی پێشێلکاری و سنووربەزاندن و پاشاگەردانی و سەرلێشێواندن و گەندەڵی دەکەن و بە هێچ شێوەیەکێش مەبەستیان نیە فەلسەفەی دەوڵەت بوونی هەبێت و دەوڵەتی دامەزراوایی بونیادبنرێت.
لە عیراق بەهێزکردنی بازنەی ململانێیە درێژخایەنەکان قەیرانی متمانە لەنێوان پێکهاتەکان دروست دەکات، هەرچەندە پێکهاتەکان هێشتا خۆیان لە بنەڕەتدا لەژێر تاقیکردنەوەن.
ئەو حزب و گروپانە وا دەزانن سیاسەت بریتیە لە شەڕی بەردەوام و بەرژەوەندی تەسکی حزبی و دزیکردن و گەندەڵی، کە ئەمڕۆ لەناو زۆربەی دامەزراوەکانی دەوڵت لە عیراق بە شێوەیەکی بەرچاو بڵاوبۆتەوە و تاڵانکاری و دزی سەدە ئەکرێت.
ئەو حزب و گروپانە هیچ بیرۆکەیەکیان نیە سەبارەت بە شێوازی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی فیدڕالی هاوچەرخ و خۆیان پابەندی سیاسەتی کۆت و گومانکردن لە بەرامبەر کردووە. هەروها خۆیان لەناو کۆمەڵێکی زۆر لە دژایەتیکردنی بەرامبەر بەندکردووە، ئەمەش وا لە بەرامبەر دەکات، هیچ چارەیەكی تری نەبێ، بێجگە لە دژایەتی کردن و ڕەتکردنەوەی ئەو حزب و گروپانە لە ڕووی هزر و کردارەوە.
ئەمڕۆ لە عیراق دادگای باڵای فیدڕال بووە بە دارودەستەی ئەو جۆرە حزب و گروپانە و بە بڕیاری سیاسی کار بۆ گەورەترکردنی ئەو کەلێنە دەکات، کە بەهۆکاری پابەندنەبوونی حزبە سیاسییەکانی سەر دەسەڵات لە بەغدا بە دەستوور و بنەماکانی، لە نێوان هەرێمی كوردستان و عیراقی فیدڕال درووست بووە.
ئەو حزب و گروپە سیاسیانە ناوە بە ناوە بەهۆکاری ڕاکردن لە ڕووبەڕووبوونەوەی کێشە هەڵپەسێردراوەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی فیدڕاڵ وتار و دەربڕینی گرژ بەکاردەهێنێن، بەرامبەر بە هەرێم و دەسکەوتەکانی، بەمەبەستی درووستکردنی دوژمن لە ناو فەزای سیاسی عیراق.
سەرجەم نسکۆ و سەرنەکەوتنیان لە چارەسەرکردنی قەیران و کێشە ناوخۆییەکانیان دەخەنە ئەستۆی گەلی کوردستان و سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان، بۆ نموونە ئەوەی پەیوەست بێت بە ئاوەدانکردنەوە و نەهێشتنی هەژاری و درووستکردنی هەلی کار و تۆکمەکردنی ژێرخان و هتد... خۆشبەختانە ئەو جۆرە تۆمەتانەی، کە دەخرێنە پاڵ هەرێمی کوردستان پڕن لە کەم و کورتی و بە شێوەیەك ماوەبەسەرچوو و نەزۆکن، لە ماوەیەکی کورت ناوەڕۆك بەتاڵییان ئاشکرا دەبێت.
ئێمە پێمان وایە ئەو تایبەتمەندیانەی کەسایەتی ناو ئەو حزب گروپانە هەوڵی بۆ دەدەن بە نەرێنی بۆیان تەوا دەبێت و بەرەو دابڕانێکی خنکێنەریان دەبات.
بە دڵنیاییەوە ئەو نەگۆڕانەی ئەوان بەرگری لێ دەکەن، ئەزموونی سیاسی لە عیراق بەرەو دواوە دەبات.
گەلی کوردستان پاش دامەزراندنی عیراق بەردەوام ستەمی لێ کراوە، بە تایبەتی لەسەردەمی دەسەڵاتدارێتی بەعسی فاشیست، کە هەوڵی دا بە ستەمکاری و سیاسەتی پاکتاوی چۆك بەم گەلە دابنێ، نەیزانی گەلی کوردستان خۆڕاگرەو و خۆی ناچەمێنێ.
گەلی كوردستان نایەوێت هەمان ئەزموونی تاڵ لەگەڵ حکومەتی فیدڕال دووبارە بکاتەوە، بە تایبەتی پاش ئەوەی هەوڵی دا عیراقێکی مۆدێرن دابمەزرێنێ، عیراقێ، کە خاوەندی دەوڵەتی هاوڵاتی و یاسا و دیموکراسی بێت. عیراقێ، کە گونجاو بێت لەگەڵ خواست و ئامانجەکانی گەلی کوردستان و هاوئاهەنگ بێت لەگەڵ پێداویستەکانی سەدەی بیست و یەکەم و شارستانیەتی نوێی جیهانگیری.
گەلی كوردستان مەبەستیە لەگەڵ گەلانی پێشکەوتوو هەڵکات و پێکەوەژیانی ئاشتیانە بچەسپێنێت و شوێن پەنجەی لەناو لاپەڕەکانی مێژووی شارستانیەت بۆ هەمیشە بمێنێ.
گەلی کوردستان مەبەستیە ئەو متمانەیە بمێنێتەوە، کە لەکاتی خەبات دژ بە ڕژێمی پێشووی ستەمکار لەگەڵ ئەو لایەنانە درووستی کردبوو، بەمەبەستی لەناوبردنی ستەم و بونیادنانی هاوبەشی و دیموکراسیەت، بۆ سەقامگیری و پەرەپێدان.
گەلی كوردستان، لەو خاڵانەی پەیوەستن بە ناکۆکی هزری و باوەڕ، فەلسەفەی زمانی دیالۆگی بابەتی هەڵبژاردووە و توندوتیژی و خۆسەپاندن و کینە ڕەت دەکاتەوە.
پێویستە لە ئەزموونی گەلان فێربین، تا بتوانین وڵات لەسەر بنەمای هاوبەشی واقعی و ڕێزلێگرتنی ئازادانەی ماددەکانی دەستور و یاساکان دامەزرێنین، بێ ئەوەی یەکتر بسڕینەوە.
بێ ڕێزی کردن بە بنەماکانی دیموکراسی دەبێتە لەمپەر لە بەردەم دامەزراندنی دەوڵەتێکی پێشکەوتوو. دیموکراسیەت بەرز ڕاگرتنی بەها مرۆییەکانە، دیموکراسیەت سەیران و گەمەی هزری نیە، بەڵکو پێداویستی و زەروورەتە.
پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان و دیبلۆماسیەت