"ترەمپ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست: بازرگانی و یاری دەسەڵات و واقیعێکی دیپلۆماسی نوێ"

خولی دووەمی دۆناڵد ترەمپ وەک سەرۆک کۆماری ئەمریکا بە گەشتێکی بەرفراوان و مشتومڕاوی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەستیپێکرد، کە سعودیە، ئیماراتی یەکگرتووی عەرەبی (ئیمارات) و قەتەر لە ناوەندەکەیدایە. ئەم گەشتە بە رێکەوتنی زەبەلاح و مانۆڕی ئەمنی و دیدارێکی مێژوویی لەگەڵ ئەحمەد ئەلشەرع سەرۆکی کاتی سوریا بەڕێوەچووە. ئەم تاکتیکانە ستراتیژێکی ڕوون ئاشکرا دەکەن، ئەویش چەسپاندنی باڵادەستی ئابووری و تەکنەلۆژی ئەمریکا لە ناوچەکەدا، لە هەمان کاتدا چین پەراوێزخستن و پێکهێنانی هاوپەیمانی ئەمنی نوێ. بەڵام لە پشت ڕێوڕەسمە خۆبەزلزانەکانی واژۆکردنەوە، تەحەدای ئاڵۆزی دیپلۆماسی و ئابووری و ئەمنی هەیە.

"دیپلۆماسی: ئاساییکردنەوە و شەرعیەتدان بە دەوڵەتانی "خوشگوزەران" 

سەردانەکەی ترەمپ بۆ سعودیە خاڵی وەرچەرخانێکی ڕەمزی بوو. ترەمپ بە هەڵگرتنی سزاکانی سەر سەرکردایەتی سوریا و کۆبوونەوە لەگەڵ ئەحمەد ئەلشەرع– سەرکردەی تەحریر الشام کە پێشتر گروپەکەی وەک تیرۆریست دەستنیشانکرابوو، ترەمپ نەک هەر دەستبەسەرداگرتنی ڕژێمی نوێی سوریای قبوڵکردووە بەڵکو ئاماژەیە بۆ ڕیالپۆلیتیکێکی پراگماتیک دەکرێت. ئەلشەرع کە لەلایەن ترەمپەوە بە "سەرکردەیەکی توند و گەنج" وەسف دەکرێت، نوێنەرایەتی سەردەمێکی نوێ دەکات کە ئەمریکا سەقامگیری لە پێشینەی ئایدۆلۆژیا دادەنێت. ئەمەش پارادۆکسێک دروست دەکات: لە لایەک سوریایەکی سەقامگیر دەتوانێت کاریگەری ئێران کەم بکاتەوە، لە لایەکی ترەوە ئەمریکا مەترسی شەرعیەتدان بە ڕژێمێکی خاوەن ڕابردوێکی خوێناوی هەیە. 

پەیوەستبوونی ئەگەری سعودیە بە ڕێککەوتنەکانی ئەبراهام، کە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی دەکاتەوە، مەتەڵێکی دیکەی دیپلۆماسییە. ترەمپ بە فشارخستنە سەر شازادەی جێنشین محەمەد بن سەلمان بۆ شوێنکەوتنی نموونەی ئیمارات و بەحرەین، هەوڵدەدات ئێران گۆشەگیر بکات و بلۆکی سوننە بەهێز بکات. هاوکات لەگەڵ ڕیاز دانوستاندن لەسەر ڕێککەوتنێکی ئەتۆمی مەدەنی دەکرێت کە توانای تەکنەلۆژی بە سعودیە دەبەخشێت بەبێ ئەوەی ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە بەرنامەی چەکەوە هەبێت. بەڵام ڕەخنەگران هۆشداری دەدەن لەوەی کە پەرەسەندنێکی لەم شێوەیە دەتوانێت ناوچەکە زیاتر ناسەقامگیر بکات، بەتایبەتی ئەگەر گەرەنتی توندی ئەمنی لەگەڵدا نەبێت.

"ئابووری: وەبەرهێنانی کەنداو و پێشبڕکێی تەکنەلۆژیا لەگەڵ چین" 

بەرجەستەترین بەش لە سەردانەکەی ترەمپ، گەورە گرێبەستە ئابوورییەکانن. سعودیە بەڵێنی داوە 600 ملیار دۆلار وەبەرهێنان بکات، قەتەر گرێبەستێکی 96 ملیار دۆلاری بۆینگ واژۆ کردووە، کۆمپانیای AI ی ئیماراتی G42 سەدان هەزار چیپی پێشکەوتووی نیمچە هێڵکاری لە ئەمریکاوە هاوردە دەکات. ئەم گرێبەستانە تەنها سەرکەوتنی ئابووری نین بەڵکو ئامرازێکی ستراتیژین لە ململانێی دەسەڵاتی جیهانی لەگەڵ چین. 

ترەمپ بە هەڵگرتنی سنووردارکردنی ئیدارەی بایدن بۆ هەناردەکردنی چیپ بۆ وڵاتانی کەنداو، نیشان دەدات کە ئامادەیە مەترسی بڵاوبوونەوەی تەکنەلۆژی بکات بۆ دەستەبەرکردنی هاوپەیمانییەکان. سعودیە و ئیمارات کە پێشتر کۆمپانیای AI یان هەیە وەک *Humain* و *G42*، ئێستا وەک هاوبەشی تەکنەلۆژیای ئەمریکی لە ناوچەیەکدا دەردەکەون کە چین لە مێژە وەک هاوردەکاری نەوت زاڵ بووە. بەم شێوەیە ترەمپ هەوڵدەدات وابەستەیی چین بە وزە بگۆڕێت بە وابەستەیی تەکنەلۆژیای ئەمریکی. 

بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە ئایا ئەمە بەردەوام دەبێت؟ ئاواتەکانی دەوڵەتانی کەنداو بۆ بوون بە ناوەندی جیهانی AI نەک تەنها پێویستی بە تەکنەلۆژیا بەڵکو شارەزایی و شەفافیەت هەیە، شتێک کە ڕەنگە ڕژێمە تاکڕەوەکان کەمییان هەبێت. جگە لەوەش، ئەمریکا مەترسی بەهێزکردنی ناڕاستەوخۆی پێگەی چین لەسەرە، چونکە کەنداو بەردەوامە لە پشتبەستن بە بازاڕەکانی چین بۆ هەناردەکردنی نەوت.

"ئاسایش: فرۆشتنی چەک، ئێران، و یاری کۆنی نوێ"

ڕێککەوتنی چەک بە بڕی ١٤٢ ملیار دۆلار لەگەڵ سعودیە جەخت لەوە دەکاتەوە کە پەیوەندی ئەمنی وەک بەردی بناغەی ستراتیژی ئەمریکا دەمێنێتەوە. بەڵام هەناردەکردنی چەک مشتومڕی لەسەرە، کەمترینیان بەهۆی ڕۆڵی سعودیە لە شەڕی یەمەن و کوشتنی ڕۆژنامەنووس جەمال خاشقچی نییە. ترامپ بازرگانی لە پێشینەی مافەکانی مرۆڤ دادەنێت، ئەمەش دەتوانێت دەسەڵاتی ئەخلاقی ئەمریکا لە درێژخایەندا تێکبدات. 

لە هەمان کاتدا لە دەوروبەری ئێراندا کردەوەیەکی هاوسەنگکردن بەڕێوەدەچێت. داواکانی ترەمپ بۆ "خێراکردنی" دانوستانە ئەتۆمییەکانی تاران، ئامادەیی خۆی بۆ بەشداریکردن نیشان دەدات، بەڵام کشانەوەی پێشتری لە ڕێککەوتنی ئێران لە ساڵی ٢٠١٨دا، بێمتمانەیی دروستکردووە. ئەگەر بیەوێت ڕێککەوتنێکی نوێ بەردەوام بێت، دەبێت هەم کەمکردنی سزاکان و هەم کەمکردنی پشکنینی توند لەخۆبگرێت، شتێک کە بە نزیکبوونەوەی ئێرانێک لە بەربەستی چەکی ئەتۆمیدا بەدیهاتنی ئەستەمە. 

دیدارەکەی لەگەڵ ئەلشەرع لە سعودیە دەکرێ وەک مانۆڕێکی سیاسەتی ئەمنیش سەیر بکرێت. ترەمپ بە یەکخستنی سوریا لە هاوپەیمانییەکی سوننە دژی ئێران و بەهێزکردنی ڕۆڵی ڕیاز وەک زلهێزێکی ناوچەیی، هیوادارە ناوچەیەکی پارێزراو لە دژی فراوانخوازی تاران دروست بکات. بەڵام داهاتووی سوریا زۆر دوورە لە دڵنیابوون؛ وڵاتەکە بەهۆی ململانێ ناوخۆییەکان و کاریگەرییەکانی ڕووسیا دابەش بووە، ئەمەش وایکردووە ڕژێمی ئەلشەرع لاواز بێت و وابەستەی پشتیوانی دەرەکی بێت.

"دەرەنجام: قازانجی کورتخایەن، مەترسی درێژخایەن"

ستراتیژییەتی ترەمپ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا تایبەتە بە شێوازی مامەڵەکردنی: گرێبەستی خێرا، کەسایەتییە هێمادارەکان و قسەیەکی ڕوونی دژە چین. بە بەستنەوەی دەوڵەتانی کەنداو لە ڕووی ئابووری و تەکنەلۆژییەوە لە ئەمریکاوە، هاوسەنگییەکی بەرپەرچدانەوەی لەگەڵ چین دروست کردووە، هاوکات ڕێککەوتنی چەک و هەڵگرتنی گەمارۆکان پەیوەندییە ئەمنییەکان بەهێزتر دەکەن. 

بەڵام ئەم نزیکبوونەوەیە باجێکی هەیە. شەرعیەتدان بە ڕژێمە تاکڕەوەکان، لە سعودیەوە تا سوریا، مەترسی لەناوبردنی بەها دیموکراسیەکان لە سیاسەتی دەرەوەدا هەیە. جگە لەوەش هاوبەشییە تەکنەلۆژییەکان ناجێگیرن؛ هەوڵەکانی وڵاتانی کەنداو بۆ ژێری دەستکرد بە ئاسانی دەتوانێت وابەستەی بودجەی چین یان زانیاری لەسەر کشانەوەی ئەمریکا بێت. تەنانەت ڕەخنەی کەسیش وەک ئەوەی کە قەتەر فڕۆکەیەکی تایبەت بە بڕی ٤٠٠ ملیۆن دۆلار پێشکێشی ترامپ کردووە پرسیاری زور بەرژەوەندییەکان دەوروژێنێت. 

بە کورتی گەشتەکەی ترەمپ سەرکەوتنی ڕیاڵپۆلیتیکە: دەستکەوتی ئابووری دەستبەجێ و هاوپەیمانی تاکتیکی. بەڵام بەبێ دیدگایەکی درێژخایەن بۆ دیموکراسی و مافی مرۆڤ و سەقامگیری ناوچەیی، ئەم سەرکەوتنانە مەترسی زوو تێپەڕبوونیان لەسەرە. لە بەدواداچوون بۆ "ئۆتفۆکسکردنی چین"، ڕەنگە ئەمریکا لەبیری بکات کە کاریگەری ڕاستەقینە زیاتر لە دەمانچە و چیپ دەوێت، هەروەها پێویستی بە متمانەپێکردن هەیە کە ئەمەش جەوهەری کارکردنی هاوبەشە لە نێوان وەلاتاندا.