عەبادی و كۆتایی عێراق
ململانێكانی ئەم دواییە لە بەغدا لە كوردستانیش ڕەنگی داوەتەوە. بە شێوەیەك كە دیسان دوو جەمسەری سەریهەڵداوەتەوە. جەمسەرێك كە رێگای دەربازبوون لە بەغدای مەبەستە و جەمسەرێك كە ئەمجارە وەك دەرفەتێكی نوێی دەبینێ. بەڵام پرسیاری سەرەكی ئەوەیە كە ئاخۆ دەكرێ عەبادی وەك كۆتا حەڵقەی زنجیرێك ببینین كە ناوی عێراقە؟
گۆڕانی سیستەم لە عێراق واتای ئەوەی نەبوو كە دەسەڵاتێك لە بەغدا بێتە كایەوە كە دەسەڵاتەكانی لە سنووری ئایین و حەشیمەتێكی دیاریكراو دەرباز نەبێ. بەڵام ئەوەی لە ئێستادا دەیبینین، دەسەڵاتی بەغدا پەیوەستە بە شێعە و ئەو ناوچانەی كە شێعەی تێدا جێگیرە. لەهەمانكاتدا رووخانی دەسەڵات لە بەغدا مانای ئەوە نەبوو كە سیستەمی سیاسی لەو وڵاتە لە سەروەری دابماڵێت و بیكات بە پاشكۆی هێزە ناوچەییەكان. بەپێچەوانە واتای ئەوەی دەگەیاند كە ببێت بە دەسەڵاتێكی لیبراڵ كە نمونەكەی شۆڕ ببێتەوە بۆ ناوچەكە. لە لایەكیترەوە لە ناوبردنی سەدام بەو مانایە نەبوو كە كیانی سیاسی لە عێراق كەسایەتییەكی دەسەڵاتخوازیتر بەخۆیەوە ببینێ. بەپێچەوانە واتای ئەوەی دەگەیاند كە كەسایەتییە مەدەنییەكان سوكانی سیاسەت لەم وڵاتە بەدەستەوە بگرن. بەهەرحاڵ وەك ئەوەی هەموو شتێك لە عێراق واتای پێچەوانەی بە خۆیەوە گرتبێ.
ئەگەر بمانه وێ وەك بۆچوونێكی سەرەتایی باسی ئەم بابەتە بكەین، دەتوانین ئاوا ئاماژەی پێ بكەین كە عێراق لە لێواری دابڕاندایە. دابڕانێك كە هەموو حەڵقەكانی ئەو زنجیرەی كە ئەم وڵاتەی بەیەكەوە گرێدەدا لەیەك دابڕاون و پێدەچێ تەنها حەلقەیەك مابێتەوە كە بتوانێ سەرچاوەی هیوا بێ بۆ ئەو هێزانەی كە دەیانهەوێ ئەم وڵاتە بەیەكەوە گرێ بدەن. لەم نێوەدا عەبادی نوێنەرایەتی پیاوە مەدەنییەكە دەكات و ئەمریكاش بەدوای سیاسەتێكی مەدەنیدا دەگەرێ كە بتوانێ دەسەڵاتداری لە بەغدا بگوازێتەوە بۆ هەموو عێراق.
عەبادی كۆتایی خەون یان دەسپێكێكی نوێ
پێدەچێ سەرەڕای هەموو ئەو كێشانەی كە كورد و بەغدا هەیانە، لەو خاڵەدا یەك بن كە عەبادی سیمایەكی میانڕەو و مەدەنیترە بەنیسبەت ئەوانەی كە لە پاش رووخانی دەسەڵاتی بەعسەوە سوكانی ئەم وڵاتەیان بەدەستەوە بووە. عەبادی سیمایەكی مەدەنی لە سیاسەت لە لایان شێعەكانەوە نوێنەرایەتی دەكات كە دواجار كەمتر ئایینیە بەمانای شێعەكەی و كەمتر ڕدیكاڵە بەمانا مالكییەكەی. لە بەر ئەوە دەتوانین لادانی عەبادی وەك كۆتايی خەونی عێراق چاو لێ بكەین كە هێزە نەیار و ڕەكابرەكانی كە سوكانی ڕاستەقینەوەی هێزیان لە بەغدا بەدەستەوەیە كەسانی ئایینی تۆخ و لەهەمانكاتدا ڕادیكاڵن. تۆخن لە ئایینیبووندا چونكە هێزی خۆیان لە حەشدی شەعبی وەردەگرن و ڕادیكاڵ لە سیاسەتدا چونكە ناسنامەی خۆیان لە عیراقی یەكگرتوو و ناوەندگەرادا دەبینن. لە لایەكیترەوە عەبادی دەتوانین وەك دەسپێك ناوی ببەین، بەو مانایە كە بەهێزبوونی واتای لاوازكردنی ئایینیە تۆخەكان و پەراوێزخستنی رادیكاڵەكان دەگەیەنێ.
لە سێناریۆی شكستهێنانی عەبادی خەونێك بە ناوی عێراق كۆتايی پێدێ و لە ئەگەری سەركەوتنی قۆناغێكی نوێ لە سیاسەت لەم وڵاتە سەرهەڵدەدات كە دەتوانێ سەرەتای عێراقێكی نوێ بێ.
ئەمریكا و عەبادی
هەرچەن ئەمریكا بەرەورووی كۆمەڵە كێشەیەكی گەورەیە لە ناوچەكە. بەڵام جارێ لە سەر بابەتێك سوورە، ئەویش مانەوەی عێراقە وەك وڵاتێك. مانەوەی عێراق وەك وڵاتێك لە مانفیستی كۆمارییەكاندا بوونی هەبوو و دواجار لای دیموكراتەكانیش هەمان واتای پەیدا كرد. هەرچەن ئەم مانەوەی لە جۆری دابەزینیدا دەتوانێ جیاواز بێ. بۆ نمونە لە بواری دابەشكاری دەسەڵات و هەروەەها جۆرێ رێكخستنەوەی سیستەمی سیاسی. بەو مانایە كە هەنگاویەكیتر لە كەمكردنەوەی دەسەڵاتی بەغدا نزیك ببنەوە و بیبەخشن بە هەرێمەكان.
ئەگەر بەم گریمانە سەیری بابەتە بكەین، دەتوانین بڵێین كە عەبادی تاكە كارتە كە بەدەستی ئەمریكاوە ماوە.
یەكەم: لە بواری مەدەنیبوونەوە، ئەمریكا وا بیر دەكاتەوە كە عەبادی ئەو كەسە مێانڕەوەیە كە دەتوانێ فرەی دەسەڵات قەبوڵ بكات
دووەم: عەبادی لە بواری كاریگەری ئێرانەوە تاكو ئێستا پێشانیداوە كە سەروەری عێراقی تاڕدەیەك بەلاوە گرینگە. بۆیە جۆرێك لە ململانێ لەم بوارەدا بوونی هەیە.
سێیەم: لە بواری سەرچاوەكانی هێز لە ئاستی شەقامی شێعە، پێدەچێ عەبادی خاوەنی كەمترین هێز و توانا بێ. بۆ نموونە توانا و كاریگەری عەبادی لە سەر حەشدی شەعبی. ئەمە وا دەكات كە پاڵ بداتە هێزە مەدەنییەكانەوە.
بە لەبەرچاوگرتنی ئەم سێ بوارە سەرەكییە، دتوانین بڵێن كە عەبادی بۆ ئەمریكا كارتێكە كە دەتوانێ داهاتوو و چارەنووسی ئەوەی لە عێراق دێتە كاییەوە دیاری بكات. هەر بۆیە لە ململانێی پانتای سیاسی عێراق، ئەمریكا ڕاستەخۆ هاتووتە ناو گەمەكەوە تاكو ببێت بە پاڵپشتی عەبادی و رێگری بكات لە رووخانی و سەركەوتنی ڕەكابرەكانی كە مەودایەكی زۆرتر دەبەخشنە هێزی ڕادیكاڵی سوننە و بەئەنجام گەیاندنی وێنایەك كە ئێران بۆ عێراقی شێعە هەیەتی.
عەبادی، ئەمریكا و باشووری كوردستان
بەشێكی زۆر لەو هێزەی باشوری كوردستان لە بوارە جیاوازەكاندا هەیەتی، دەرەنجامی بێهێزی بەغدایە لە دابەزینی دەسەڵاتی خۆی لە ئاستی هەموو عێراق. ئەم لاوازییەی بەغدا ئەوەمان پێدەڵی كە هێزی سیاسەت لە كوردستان بە بەغدایەكی بەهێزەوە بەئەنجام ناگات. واتا یەكێكە لەو بنەما سەرەكییانەی كە تاكو ئەمرۆ لای بەشێك لە سیاسییەكانی كورد وەك ئەساسێك قەبوڵ كراوە، ئەوەیە كە نابێ دەسەڵاتێكی بەهێز لە بەغدا سەرهەڵبداتەوە. هۆكارەكانی ئەم سەهەڵنەدانەوە دەتوانێ ڕەهەندی جیاوازی هەبێ.
یەكەم: هێزگرتنی بەغدا دەتوانێ دیسانەوە خەیاڵی پاكتاوی كورد بخاتەوە ئەجندای خۆیەوە.
دووەم: بەغدایەكی بەهێز رێگاكانی ڕاڤەی سەربەخۆیانەی سیاسەت و ئابوری لە كوردستان تەسك دەكاتەوە
سێیەم: بەغدایەك بە توانای زۆرەوە دەتوانێ ناسنامەیەكی بچووكی ئیداری بۆ كوردستان بهێڵێتەوە و رێگری بكات لەوەی تەماحی بونیادنانی سیستەمێكی هەبێ.
چوارەم: بازنەی سیاسەتی ناوخۆی لە كوردستان گیرۆدەی خۆی بكات و سەرچاوەی هێز لە كوردستانەوە بگوازێتەوە بۆ بەغدا.
بە لە بەرچاوگرتنی ئەم خاڵانە، پرسیاری ئەوە دێتە ئاراوە كە ئاخۆ كە ئەمریكا عەبادی دەوێ و ئێمەش بەشێكی زۆر لە هێزمان لە پاڵپشتی ئەمریكا وەردەگرین، كوردستان دەبێ چۆن لەگەڵ پرسی بەهێزی و بێهێزی عەبادیدا مامەڵە بكات؟
گەمەیەكی رووتی سیاسی كە كورد دەیتوانی لەگەڵ مالكی بیكات، لەگەڵ عەبادی لۆجیكی نیە. جەمسەربەندییەك كە لەگەڵ مالكی دەكرا لەگەڵ عەبادی پێویست ناكات. هەروەها گوێنەدان بە ئەمریكا لە كاتی مالكی لەم كاتەدا بەرانبەر بە عەبادی سەر ناگرێ. چونكە، خودی شێعەكان خەریكی گەمەی رووتی سیاسی لەگەڵ یەكترن. سوننە و داعش جەمسەری بەهێزن لەگەڵ بەغدا كە بەشێك لە بارگرانی كورد كەم دەكەنەوە. لە كۆتایدا كورد ناچارە گوێ لە ئەمریكا بگرێت، چونكە ئەزموونی عەبادی بریتییە لە چاككردنەوەی میراتی مالكی. بۆیە كوردستان لە بەردەم ڕاستییەكدایە كە بریتییە لە هاودەنگبوون لەگەڵ ئەم هەلومەرجە یان سیاسەتكردن لەگەڵی؟
بەهەرحاڵ ئەم پرسە لای كورد وەك خۆیەتی كە چی لە عەبادی بكات. بۆیە ئەوەی لە كۆتایيدا دەتوانم بڵێم، ئەوەیە كە پێناچی كورد وا پێشان بدات كە نەیاری بەهێزبوونی بەغدایە. واتا لە مەنتقی سەردەمی مالكیییەوە سیاسەتی كوردی پێناسە نەكات. بەپێچەوانە دەبێ لە مەنتقی كەمكردنەوەی دەسەڵاتی سیاسی لە بەغداوە سەیری بابەتەكە بكات كە دواجار ئەمە دەبێتە هۆی كێشە لە ناو بازنەی خودی شێعەكان. بەو مانایە كە كەمكردنەوەی دەسەڵاتی بەغدا هاوكێشە سیاسییەكانی خودی شێعە تووشی لێكترازان دەكات. لەلایەكیترەوە پێداگری كورد لە گەمە لەگەڵ ئەمریكا دەبێ لە خانەی بەرجەستەكردنی پرسی ئاسایشیەوە بێ. بەو مانایە كە خۆی نەیاری پرۆژەی سیاسی ئەمریكا لە عێراق پێشان نەدا. بەڵكوو لە خانەی مەترسی داعش و ئیسلامی توندڕەوەوە ئەمریكا بەخۆیەوە خەریك بكات. تاكوو دواجار لە پانتای جوغرافیای و ئەمنییەتی ئەمریكا رازی بكات كە دواجار دەبێتە سەرچاوەی كێشە لە ناو شێعەكان. بە گشتی لە كاییەی مانەوەی عەبادی كورد نابێ گەمەیەكی ڕاستەخۆ بكات، بەڵكوو دەبێ بیر لەوە بكاتەوە كە لە گەمەیەكی ناڕاستەخۆ دواجار چۆن دەتوانێ كێشە بۆ لایانی ئەمریكا و بەغدا ساز بكات. تاكو بەو ئامانجە بگات كە عەبادی كۆتا حەڵقەی زنجیرێك بێ كە ناوی عێراقە.