کۆنترۆڵکردنی ئاو لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دواجاردا کۆنترۆڵکردنی نەوتیشە
هەموو ئەو داتاو نیشاندەرو ئامارانەی سەبارەت بە مەترسیەکانی دەگمەن بوون و قەیرانی ئاوەوە هەن ئاماژەی نیگەرانی و جێگای مەترسین، هەر لەبەردەستبوون و پاشەکشەی بەشی تاك لە بەدەستهێنانی ئاوی خواردنەوەوه تاوەکو سادەترین بەکارهێنانەکانی.
رێژەی ئاو لە جیهاندا بە 1.385 ملیار کم3 دەخەملێنرێت، لەم رێژەیە 97٪ لە زەریاو دەریاکاندایە، تەنها 3٪ی دەمێنێتەوە کە دەشێت بۆ بەکارهێنان و خواردنەوە.
ژمارەی دانیشتوانی جیهان ئێستا 7.8 ملیار کەسە، لەم رێژەیە 2.2 ملیار کەس تاوەکو ئێستا ناتوانن ئاوی خواردنەوەی پارێزراو دەستەبەر بکەن، تەنانەت توێژینەوەکان ئەوە دەردەخەن کە ئێستا لە جیهاندا لە هەر دەکەس یەکێكیان بەدەست گرفتی کەمبوونی ئاوەوە هەراسان بوونە. تەنها بۆ ساڵی 2020 رێژەی مردن بەهۆی نەخۆشییەکانی ئاوەوە گەیشتۆتە زیاتر لە 200 هەزار کەس، هەروەها ساڵانە نزیکەی 340 هەزار منداڵ بەهۆی نەخۆشییەکانی ئیسهال گیانیان لەدەست دەدەن کە هۆکاری سەرەکی بەکارهێنانی ئاوی پیس و ناتەندروستە.
ئاماژەکان ئەوە دەردەخەن کە لەگەڵ هاتنی ساڵی 2040 داخوازی بەدەستهێنانی ئاو بەرێژەی لە 50٪ زیاد بکات، هەربۆیە واپێشبینی دەکرێت لەگەڵ هاتنی ساڵی 2050 نزیکەی 6 ملیار کەس بەهۆی دەگمەن بوونی ئاوەوە Scarcity ژیان بەسەر ببەن. کە زەنگی مەترسی سەرهەڵدانی قەیرانی ئاوە لە جیهاندا.
عێراق بەدەست دیاردەی ماندووبوونی ئاو (الاجهاد المائي) Water stress دەناڵێنی، کە رێژەکەی دەگاتە 5،3 پلە لەبنەڕەتی5 پلەی پێوەری ماندووبوونی ئاو لە جیهاندا، بۆیە بە یەکێك لەو وڵاتانە پۆلین دەکرێت کە مەترسییەکی گەورەی لەسەردا هەیە سەبارەت بە دەگمەنبوونی ئاوەوە کە بۆ هەرتاکێك رێژەی ساڵانەی 500 تا 1000م3 دانراوە، بۆیە واپێشبینی دەکرێت کە لەگەڵ هاتنی ساڵی 2040 هەردوو رووباری دیجلەو فورات بە تەواوی وشك بن کە ئێستا رۆژ لە دوای رۆژ سەرجەم پێشبینییەکان دەبنە راستی.
خاڵی هەرە گرنگ لەم هاوکێشە ئاویەدا بابەتی داخوازی و خستنەڕووی ئاوە، کە ئەمەی یەکەمیان داخوازیەکەی رۆژ لەدوای رۆژ لە زیادبووندایە ئەویش بەهۆی زۆری بەکارهێنانی ئاوە لە چالاکیە جۆراوجۆرەکانی وەك پڕۆژەی ئاودێری، پیشەسازی، کشتوکاڵی، ووزە و هتد...
سێکتەری کشتوکاڵ نزیکەی 84٪ و بەکارهێنانی ئیش وکاری ناوماڵ رێژەی 9٪و چالاکیە پیشەسازی وبازرگانیەکان بەرێژەی 7٪ بەکارهێنانی ئاو لەخۆ دەگرێت.
دیارە پڕۆژە ئاویەکانی هەردوو وڵاتی تورکیاو ئێران کاریگەری راستەوخۆی لەسەر رێژەی دەستەبەربوونی ئاوەوە دەبێت، بەتایبەتی لە وەرزی گەرمادا، بۆیە هەرێمی کوردستان کە لە 60٪ی ئاوی رووباری دیجلەی پیادا تێپەڕدەبێت دەبێتە سەرچاوەیەکی گرنگی پاراستنی ئاسایشی ئاو لە ناوچەکەدا کەرێژەی ساڵانەی دەگاتە نزیکەی 20 ملیار م3.
هەروەها بەو رێژەیەی کە لە ئاوی زێی بچووك لە وڵاتی ئێرانیشەوە دێتە ناو هەرێمی کوردستانەوە بە هەمان شێوە سەرچاوەی گرنگی ئاوە بۆ هەرێم.
یەکێك لەو مەترسیانەی کە هەرەشەیە بۆ سەر سەرچاوەو بوونی ئاو کەم بوونی رێژەی ئاوی ژێر زەویە، کۆی رێژەی ئاوی ژێر زەوی لە هەرێمی کوردستان بە 1/2ملیار م3 مەزەندە دەکرێت. لە کۆی 3.4 ملیار م3ی سەرجەم ئاوی ژێر زەوی عێراق، بەڵام ئەم سەرچاوەیە بەهۆی زۆری بەکارهێنان و بەفیڕۆدانی رۆژ لە دوای رۆژ لە زۆنی مەترسیدایەو بەرەو کەمبوونەوە دەچێت، دیارە یەکێك لە هۆکارەکانی ئەم کەمبوونە بوونی ژمارەی زۆری ئەو بیرانەیە کە لەکوردستاندا هەن کە خۆیان زیاتر لە 23هەزار بیری فەرمی دەدەن، ئەوە وێرای بە سەدان بیری نافەرمی تر كه به شێوه‌ی سه‌رپێی هه‌ڵكه‌نراوون و نه‌توانراوه رووپێوی و وردبینی ته‌واویان بۆ بكرێت، كه‌وا مه‌زنده ده‌كرێت ژماره‌یان بگاته نزیكه‌ی زیاتر لە 80 هەزار بیر .
ئاژانسی NASAی نێودەوڵەتی ئەوەی دەرخستووە کەلە داهاتوویەکی زۆر نزیکدا جیهان بەهۆی بەکارهێنانی ئاوەوە نزیکەی 1/3 ئاوی ژێر زەوی لەدەست دەدات و ئێستا لە کۆی 37 چینی ئاوی ژێر زەوی 13 چین بە تەواوی وشك هەڵاتوون.
دیاردەی بەفیرۆدانی ئاو یەکێکە لەو هۆکارانەی کە رێژەی ئاو بەرەو کەمبوونەوە دەبات، بەپێی زانیاریەکانی وەزارەتی شارەوانی و گەشت وگوزار، ئێستا هەرێمی کوردستان رۆژانە 2.1 ملیۆن م3 ئاوی سازگاری خواردنەوە بەرهەم دێنێت، کە بڕی تێچووی رۆژانەی دەکاتە 840 ملیۆن دینار، لەم رێژەیە نزیکەی 850 هەزار م3 ئاو ساڵانە بەفیڕۆ دەچێت کە تێچوەکەی دەکاتە نزیکەی 124 ملیار دینارو بەهەدەردانی نزیکەی 40 مێگاوات لە ووزەی کارەبا.
بۆ پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو رێکای خێراو زانستی پێویستە، لەوانەش چارەسەرکردنی ئاوو دووبارە بەکارهێنانەوەی Water Treatment، هەروەها دەستپێکردنی پڕۆسەی دروێنەی ئاوو دروستکردنی پۆندو بەنداوی ستراتیژی ودانانی نرخ و تاریفەی پێویست لەسەر ئاو ، لە هەمووشی گرنگتر بوونی یاسایەکی تۆکمەیە بۆ پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو لەهەرێمی کوردستاندا.
ئێمە لە زۆنێکی زۆر مەترسیدار دەژین سەبارەت بە داهاتووی ئاو لە جیهاندا، ئەویش رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، کە بە یەکێك لە هەژارترین ناوچە دەژمێردرێت لەرووی سەرچاوەکانی ئاوەوە، ریژەی دانیشتوانی تەواوی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 5٪ کۆی دانیشتوانی جیهان پێك دێنێت لە کاتێکدا بوونی تەنها 1٪ رێژەی ئاوی یەدەگی جیهان تیایدا ئاماژەیەکی مەترسیدارە لەم بارەیەوە. بۆیە زۆربەی پسپۆرو شارەزایانی بواری ئاو وای دەبینن کە شەڕی داهاتوو شەڕی ئاو دەبێت و چەقی روودانی ئەم شەڕەش رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت بۆیە هەر لایەنێك کۆنترۆڵی سەرچاوەکانی ئاو بکات دواجار کۆنترۆڵی نەوتیش دەکات لە ناوچەکەدا.
د. ئەیوب سابیر گەڵاڵی، شارەزا لە بواری ئاسايشى ئاو