تورکیا و ئه‌لیف و بێیا سه‌ربازی
تورکیا وه‌که وه‌لاته‌کێ زڵهێزێ سه‌ربازی، ئابووری و زه‌نگین ب رێژا دانیشتوانان ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست پێگه‌یه‌کێ مۆکم و ئاخفتنه‌کا ب باندوور لسه‌ر پرسێن گرێدایی ب رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راستدا هه‌یه. تورکیا ب وێ چه‌ندێ دهێته نیاسین کو مامه‌له‌یه‌کا پراگماتیکی د پرسێن هه‌ستیارێن سه‌ربازیدا دکه‌ت. ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بو زاڵبوونا بیرۆکه‌یا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی کو ناوچه‌یه‌کا جوگرافی یا مه‌زن ل هه‌رسێ کیشوه‌رێن ئاسیا، ئه‌ورووپا و ئه‌فریقا ژێر ده‌سهه‌لاتا وێ بووینه و حوکم و بریارێن راسته‌وخۆ ژ لایێ قوسته‌نته‌نیێ، یا ئه‌ڤرۆ ب ئیسته‌مبول دهێته نیاسین، وه‌ردگرت. لێ به‌لێ ئه‌و چه‌نده ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بو هندێ کو هێزێن سه‌ربازیێن مه‌زنتر یان هه‌ڤسه‌نگ لگه‌ل هێزا ئیمپراتوریه‌تا عوسمانی بتنێ بنه‌ماله‌یا شاهانه‌یا ئیسپانی و تایبه‌ت بنه‌ماله‌یا هاپسبورگ یا حوکمدارێن نه‌مساوی بووینه کو ل وی ده‌می به‌شه‌کێ مه‌زنێ جوگرافیا ئه‌ورووپا لژێر ده‌سهه‌لاتا واندا بوویه و ل جیهانا عه‌ره‌بی و ئیسلامی بتنێ سه‌فه‌وی بووینه کو د هێزا سوپایی و جوگرافیایی گه‌له‌ک ژ عوسمانیا بچووکتر بوون. لێ نها تورکیا کو جوگرافیایه‌کا بچووکتر و رکابه‌رێن مه‌زنتر دناڤا جیهانا ئیسلامی دا وه‌که ئیران، میسر و سعودیێ هه‌نه، ژ بلی زلهێزێن جیهانی کو 9 ژوان وه‌لاتان خودانێ چه‌کێ ئه‌تومی نه وێ راستیێ دئینیته به‌رچاڤ کو نه‌خشه‌یا بریاردانا جیهانی د ده‌ستێن هنده‌ک که‌س و لایه‌نێن دی دا دهێته کێشان نه‌ک تورکیا میراتگرێ عه‌رشێ عوسمانیان. ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ لده‌ف تورکیا و دارێژه‌رێن سیاسه‌تا ده‌رڤه‌یا تورکیا باش هاتیه زانین لێ ب هیچ شێوه‌یه‌کێ د گوتارێن خۆ دا به‌رپرسێن تورکیا وێ چه‌ندێ نیشان ناده‌ن کو هێز و سه‌نگا تورکیا ئێدی هێز و سه‌نگا سه‌ده‌یێ 16ێ و 17ێ نینه، هه‌تا د گوتاره‌کا خۆیا چه‌ند سالێن به‌ڕی نها دا، ئه‌ردوغان وێ په‌یامێ دگه‌هینیته به‌رپرسێن ئه‌وروپی کو شه‌قا عوسمانی چو جاران ژبیر نه‌که‌ن. هه‌رچه‌نده ئه‌ڤ گۆتارا هه‌نێ لگه‌ل ئه‌تیکێت و دیپلوماسیه‌تا جیهانی ناگونجیت لێ ئه‌ڤ جوره ئاخفتنه بتنێ ژ بو لڤین و به‌رزکرنا هه‌ستێ نه‌ته‌وه‌یی یه ل تورکیا.
ئاماده‌بوونا هێزێن سه‌ربازیێن ئه‌مریکا ل رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست لڤینێن تورکیا ل ده‌رڤه‌یی سنورێن ڤی وه‌لاتی سنۆردار دکه‌ت. ئه‌ڤ چه‌ندە ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بۆ ترسا به‌رپرسێن سه‌ربازیێن تورکیا کو ئه‌مریکا وه‌که گڤاشێن سیاسی ڤان لڤینان ل ئه‌نجومه‌نێ ئاسایێشێ یان قادا نێڤده‌وله‌تی ب گشتی ل دژی تورکیایێ بکار بینیت. هاتنه سه‌رخه‌تا روسیا ب شێوه‌یه‌کێ ئاشکه‌را د گرژیێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست ب تایبه‌تی ل سالا 2015ێ کو ب شێوه‌یه‌کێ فه‌رمی کرێملین هاته سه‌ر خه‌ت و هێزێن سه‌ربازی و ئاسمانی هنارتنه د شه‌رێ ناڤخۆیی یێ سوریا و هاوکێشه‌یا شه‌ڕی هاته گوهارتن د به‌رژه‌وه‌ندیا سوریا یا نه‌یارا ئه‌مریکا و تورکیا. هه‌بوونا هه‌ردوو جه‌مسه‌رێن زلهێزێن سه‌ربازیێن جیهانی روسیا و ئه‌مریکا بۆ سوریایێ 2 خالێن گرنگ و هه‌ستیار ئینانه لسه‌ر مێزا بریاردانا تورکی. خالا ئێکێ کو تورکیا هه‌می هه‌وله‌کێ دده‌ت کو ژ پێخه‌مه‌ت دروستکرنا گڤاشان بو لایه‌نێ به‌رامبه‌ر لایه‌نه‌کێ دی ناچار بکه‌ت کو د به‌رژه‌وه‌ندیا تورکیادا بریارێ بده‌ن. بو نمونه ئه‌مریکا ب هیچ شێوه‌یه‌کێ نه‌ڤێت تورکیا یا دووه‌م مه‌زنترین هێزا ناتوو زێده‌تڕ نێزیکی روسیا یا مه‌زنترین هه‌ڤرکێ ئه‌مریکا و هه‌ڤپه‌یمانێن وێ بیت د هه‌مانده‌مدا روسیا هه‌می هه‌وله‌کێ دده‌ت کو مفا ژ گرژیێن دناڤبه‌را تورکیا و ئه‌مریکا ببینت و پتڕ بۆ لایێ خۆڤه ڤه‌کێشیت ب تایبه‌تی پشتی ل رێکه‌فتی 24ێ نیسانا 2021ێ و تێپه‌ربوونا 106 سالان لسه‌ر جینوسایدا ئه‌رمه‌نیان ژ لایێ ده‌وله‌تا عوسمانیان کو ئێکه‌م جاره سه‌روکه‌کێ ئه‌مریکا د مێژوویا ڤی وه‌لاتیدا بریاره‌کا هوسا بدده‌ت دهێتیه پێشبینیکرن کو په‌یوه‌ندیێن وان پتڕ به‌ره‌ڤ ساریێڤە بچن و ئه‌ڤ هه‌ردوو هه‌ڤپه‌یمانێن که‌ڤن پتڕ ژ هه‌ڤدوو دویر ببن و بێگومان روسیا ڤێ ده‌لیڤه‌یا زێرین ژ ده‌ست خۆ ناده‌ت.
تورکیا وه‌لاته‌که کو گه‌له‌ک جاران د پرسێن سیاسی و گرێدایی ب قادا نێڤده‌ووله‌تیدا توشی پرسگرێکان دبیت ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ ژی ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بۆ هندێ کو بریارێن چاره‌نڤیسساز زور جاران ژ لایێ ئێک که‌س ئه‌و ژی سه‌روککوماری ڤه دهێته دان بێ کو بیر ل باندوور و کارڤه‌دانێن نیڤده‌وولتی بهێته‌کرن ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بو سیسته‌مێ سیاسی و ئابووریێ وه‌لاتێن جیهانی ب تایبه‌تی ئێکه‌تیا ئه‌وروپا کو هێرش ب "زه‌ڤله‌کێن" سه‌ربازی مفایێ خۆ نینه و خواندن و سه‌ره‌ده‌ریا سیسته‌ماتیک و واقعی پتڕ باندوور هه‌یه. لێ جیاوازتر دگه‌ل وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست تورکیا جوره سیاسه‌ته‌کا دی ب کار دئینیت و ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه بو 2 خالان خالا ئێکێ ئه‌وه کو زوربه‌ی وه‌لاتێن رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست خودان سه‌روه‌ریه‌کا سیاسی و ئاسمانی نینن له‌ورا ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ دبیته ئه‌گه‌رێ دروستبوونا خالا دوویێ کو ئه‌و ژی هه‌می ده‌مه‌کێ زمانێ چه‌ک دبیته زمانێ دارێشتنا پلان و بریاران د رۆژهه‌لاتا ناڤه‌راست. بو نمونه پشتی شه‌رێ ناڤخۆیێ سوریا ئاخا ڤی وه‌لاتی بو گوره‌پانا ته‌سفیه حیسابان و تورکیا د ڤێ چه‌ندا هه‌نێ بێ به‌ش و بێ مفا نه‌بوویه. ل لیبیا و پشتی سه‌رکارلادانا قه‌زافیێ سه‌رۆکی وی وه‌لاتی تورکیا ئێک ژ وان وه‌لاتا بوویه کو راسته‌وخوو به‌شداری شه‌رێ ڤی وه‌لاتی کریه و ب توندی دژی خه‌لیفه حه‌فته‌ری راوه‌ستیا کو دڤیا حکومه‌تا نیشتیمانی یا کو ژ لایێ تورکیاڤه دهێته پشته‌ڤانیکرن ژ ناڤ ببه‌ت. و ژ هه‌میا مه‌زنتر و ئالووزتر گرێ کوێره‌یا هه‌ڕه مه‌زنا سه‌ربازی و ئێمناهیا تورکیایێ هێزێن چه‌کدارێن په‌که‌کێ یه کو ل زۆربه‌یی ناوچه‌یێن سنوریێن دناڤبه‌را باشورێ کوردستانێ و باکورێ کوردستانێ جێگیرن. تورکیا ل ڤێرێ و به‌رامبه‌ر په‌که‌کێ هه‌می ده‌مه‌کێ سیاسه‌ته‌کا سه‌ربازیا پراگماتیکی بکار دئینیت کو یا ئێکێ ڤێ چه‌ندێ نیشا هێزێن په‌که‌کێ بدده‌ت کو چ سنوره‌کێ نیڤده‌ووله‌تی نه‌شێت هێرشێن تورکیا بو سه‌ر هێزێن وان راگریت و سنوردار بکه‌ت و دهه‌مانده‌ما وه‌که هوشداریه‌کا دی یه بۆ هێزێن دیێن دژبه‌رێن حکومه‌تا تورکیا کو حکومه‌تا وان ل هه‌ر جوگرافیایه‌کێ بیت هێزا ده‌ست وه‌شاندنێ هه‌یه. دناڤا ڤێ یه‌کێ دا زه‌ڕه‌رمه‌ندێن ئێکێ خه‌لکێ سڤیلێن ڤان ناوچه‌یانه کو بووینه قوربانیێ هێرشێن تورکیا بو ڤان ناوچه‌ییان و سه‌ڕه‌قیا هێزێن په‌که‌کێ کو ناوچه‌یێن سڤیل کرینه باره‌گا و ل جهه‌کێ وه‌که کانی ماسێ هه‌ولا رزگارکرنا ئامه‌دا باکورێ کوردستانێ دده‌ن. له‌ورا مانا هێزێن په‌که‌کێ کو بووینه ئامرازێ ناسه‌قامگیریێ و مه‌ترسی بو هاوولاتیێن سیڤیل دویره ژ هه‌می پره‌نسیپێن مروڤی و سیاسی و گوره‌پان و جهێ خه‌باتا وان دیاره کو ئه‌و ژی باکوورێ کوردستانێ یه. هه‌روه‌سا ڤیا بیت تورکیا ژی هێرشێن خو بو سه‌ر ناوچه‌یێن باشورێ کوردستانێ ب گشتی و ناوچه‌ییێن سیڤیل ب تایبه‌تی راوه‌ستینیت و راکێشانا باشورێ کوردستانێ بو ناڤا گرژیه‌کا ناوخۆی یا تورکیا د به‌رژه‌وه‌ندیا چ لایه‌نه‌کێ نابیت. له‌ورا گه‌ر تێگه‌هشتن و شروڤه‌کرن و سه‌ره‌ده‌ریکرن ل دویف ئه‌لیف و بێیا سه‌ربازیا تورکی ل ناوچێ نه‌بیت ئه‌ڤ هێرشێن تورکیا بو سه‌ر ناوچه‌ییێن سنوریێن باشورێ کوردستانێ دشێت فورم و ئارمانجێن ڤێ هێرشێ بگوهریت و ئه‌تموسفه‌ره‌کێ نوی ل ناوچێ و په‌یوه‌ندیێن دناڤبه‌را هێزێن سیاسی دروست بکه‌ت.
شروڤه‌کارێ سیاسی و شاره‌زا د بوارێ په‌یوه‌ندیێن نێڤده‌ووله‌تی و ئاسایشا نیشتیمانی