‎داینامیکا ناوچەیی و پێگەهێ هەرێما کوردستانێ د گوهرینا هەڤسەنگیا هێزێ ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا - بەشێ دوویێ

بهێتەکرن، ب تایبەتی پشتی شورەشا ئیسلامیا ئیرانێ یا سالا 1979ێ. ئەڤ شورەشە کو بویە ئەگەرێ لادانا شاهێ ئیرانێ و دامەزراندنا کومارا ئیسلامیا ئیرانێ ل ژێر سەرکردایەتیا ئایەتوڵا خۆمەینی، گورانکاریێن مەزن د سیاسەتا ناڤخوو و دەرڤەیا ئیرانێ دروستکرن. ئیران ژ پاشایەتیەکا لایەنگرێ روژئاڤا  هاتەگوهارتن ژ بو کوماڕەکا تیوکراتیک کو 180 پلەیان هاتەگوهارتن و ئەولەویەتا کارێ ڤێ کوماڕێ بو دژایەتیا سیاسەتا روژئاڤایی بتایبەتی سیاسەتێن ئەمریکا ل دەڤەرێ.

پەرەپێدانا هێزا سەربازی و کاریگەریێن لسەر دەڤەرێ ل پشتی شورەشا ئیسلامی جهەکێ بەرفرە د سیاسەتا سەربازی و ئێمناهیا ئیرانێدا گرت، ب تایبەتی د پێشڤەبرنا تەکنۆلۆژیا موشەکی کو بویە ئەگەرێ دروستبوونا هاوکێشەیێن ناجێگیر ل دەڤەرێ. ئەڤ چەندا هەنێ ڤەدگەریتەڤە بو پەرەپێدانا هەردوو جورێن موشەکێن بالیستیکی یێن کورت و درێژمەودا، کو ژ لایێ سیاسەتا ئیرانی ڤە وەکە بەشەکێ ستراتیژیا بەرگیریا ئیرانی دهێتە تەماشەکرن. سوپایێ قۆدسێ ئیرانێ کو فیرقەیەکا گرنگا سوپایێ ئینقلابا ئیسلامیە، ب پشتیڤانیکرنا رژێم و هەڤپەیمان و ئەکتەریێن نادەولەتی وەکە میلیشیاتێن شیعی هەولا بەرفرەهکرنا نفوزا ئیرانێ ل دەڤەرا ڕوژهەلاتا ناڤەراستدا دکەت.

ستراتیژیا ئیرانێ ژ بو دامەزراندنا هەڤپەیمانی و پاراستنا هەڤپەیمانیێ دگەل گروپێن شیعی ل تەڤایا ڕوژهەلاتا ناڤەراست گرنگ بوویە و کاریگەریەکا بەرچاڤ لسەر گەلەک هاوکێشەیێن ڤێ دەڤەرێ پەیدا کرینە. ئیران ب پالپشتیکرنا میلیشیاتێن شیعە و بزوتنەوەیێن سیاسی ل وەلاتێن مینا عیراقێ، سوریا، لوبنان و یەمەنێ هەولا دروستکرنا "هیلالا شیعی" ددەت کو ژ سنورێن ڤی وەلاتی دەستپێدکەت و درێژ دبیت تاکو سنورێن دەریا ناڤەراستدا. ئەڤ سیاسەتا ناڤهاتی نەک بتنێ نفوزا ئیرانێ زێدەکریە بەلکو بوویە ئەگەڕێ دروستبوونا گڕژیێن توند دگەل وەلاتێن مینا سعودیا کو بەرفرەهبوونا هێزا ئیرانی و شیعی مینا مەترسیەکا جددی لسەر ستراتیژیەتێن خو ل دەڤەرێ تەماشەدکەت.

بەرنامێ ئەتومیێ ئیرانێ لایەکێ دیێ ناڤەندا سیاسەتا ئەولەهیا ئیرانێ بوویە کو بوویە ئەگەرێ دروستکرنا گڕژی و گەماڕویێن نیڤدەوولەتی لسەر ڤی وەلاتی. هەرچەندە ئیران پێداگریێ لسەر وێ چەندێ دکەت کو بەرنامێ ۆزەیا ناوەکیا ڤی وەلاتی ژ بو مەبەستێن ئاشتیێنە لێ د لێکدانەوەیێن سیاسەتا ئەولەهیا ئیرانێ چ راستی بو ڤێ چەندا ناڤهاتی نینە و بتنێ ژ بو بدەستڤەئینانا چەکێ ناوەکی و بکارئینانا ڤێ پرسێ د دانوستاندنێن دگەل روژئاڤانە. نها ئیران هەم لبەر تەحەددیاتانە و هەم لبەر دەرفەتانە، لایەکێ ڤی وەلاتی دگەل گەلیێت ناڤخوویی، پرسگرێکێن ئابووری ژ بەر سزایێن نیڤدەوولەتی و رکابەرێن ناوچەیی مینا سعودیا و ئیسرائیلێ توشی گەلەک بەربەستان و داروخانێ بوویە و ژ لایەکێ دیڤە هێزا ئیرانێ ژ بو پروژەکرنا دەسهەلات و کاریگەریا چو لسەر سیاسەتا دەڤەڕێ ب شێوەیەکێ دیفاکتو ڕولەکێ سەرەکی د داینامیکا ئەولەهیا ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا دگێریت.

"نەزما نویا دەسهەلات و داینامیکا ناوچەیی ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراستێ پشتی لەشکەرکێشیا روسیا بو سەر ئوکرانیا و شەڕێ دناڤبەرا ئیسرائیل و حەماسێ"

کاریگەریا لەشکەرکێشیا روسیا بو سەر ئوکرانیا: ئەڤ شەرێ ناڤهاتی کو ل 24ێ مەها دوویا سالا 2022ێ دەستپێکر بو ئەگەرێ دابەشبوونا دیدا دەسهەلاتا جیهانی و کاریگەریێن جیاواز ل ناوچەیێن دیێن جیهانێ مینا ڕوژهەلاتا ناڤەراست. ئەڤ شەڕێ ناڤهاتی وەکریە کو ڕوسیا کو ئێکە ژ کارئەکتەرێن گرنگێن بیانی ل ڕوژهەلاتا ناڤەراستدا فۆکوس و سەرچاوەیا سەربازی و ئێمناهیێ بەرەڤ ئوکرانیا و ئێکەتیا ئەوروپا بهێتە گوهارتن. هەرچەندە کو ڕوسیا وەکە زڵهێزەکا جیهانی هەلگرێ سیاسەتەکا جیهانیا بەرفرەهە لێ ئەڤ شەڕێ ناڤهاتی کو ناتو پشتەڤانیا ئوکرانیا دکەت وەکریە کو ڕوسیا وەکە شەرەکێ ئێکلاکەر تەماشە و مامەلەیێ دگەل ڤی شەرێ ناڤهاتی بکەت نەک شەرەکێ دەمکی و لوکالی و هەر ئەڤ گورانکاریا ناڤهاتی وەکریە کو ڤالاتیەک بو زلهێزێن ناوچەیی مینا ئیرانێ دروست ببیت کو باندوورێن خو ل دەڤەرێ زێدەتر و بەرفرهتر بکەن ب تایبەتی وان دەڤەرێن بەری نها ڕوسیا تێدا بالادەست و ئامادەیا سەربازی هەبوویە وەکە سوریا. هەروەسا بوشاییەکا پۆتانسیێلی دروست بوویە کو دبیتە ئەگەرێ هندێ کو زلهێزین دەڤەرێ هەولا پڕکرنا رولێ روسیا بدەن کو نها ب شەرێ ئوکرانیا ڤە موژیلە لەورا ڤان جموجولان هەڤسەنگیا دەڤەرێ پتر ئالووز کریە.

شەڕ و ململانێیا دناڤبەرا ئیسرائیل و حەماسێ:

ئەڤ شەڕ و ململانێیا هەنێ ژ مێژە بەشەکێ سەرەکیێ سیاسەتا ئەولەهیا ڕۆژهەلاتا ناڤەراست بوویە، پشتیوانیا ئیرانێ ل حەماسێ و هندەک ژ تاقمێن دیێن فلستینی بەشەکێ گرنگێ ستراتیژیەتا ئیرانێیە بو تەحەددایا ئیسرائیلێ و بەشەکە ژ میتودا بەرفرەهکرنا نفوزا خو ل دەڤەڕا  ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا. ئەڤ ململانێیا ناڤهاتی یا بوویە ئەگەرێ بەردەوامبوونا ناسەقامگیریێ و سەرچاوەیێ گڕژیان دناڤبەرا ئیران و ئیسرائیلێ و پتر باندوور لسەر هەڤسەنگیا هێزا دەڤەرێ دروستکریە.

د ناڤا دەڤەرا ڕوژهەلاتا ناڤەراستدا هەڤپەیمانی و رکابەریێن هەرێمی یێن سعودیە و ئیرانێ ژی بەردەوامن لسەر بالا دەستبوونێ و ڕولێ ئێکلاکەرەوە ل دەڤەرێ. زور جار ئایدلۆژیا ئایینی و سیاسیا دژ ب ئێک ژ ئەنجامێ پشتەڤانی ژ لایەنێن دژبەرێن ئێکدوو د ململانێ و شەرێن سیاسیێن وەلاتێن مینا یەمەنێ، سوریایێ و لوبنانێ دهێتە دیتن. ئەڤ ڕکابەریە تا ڕادەیەکێ زور ناڤەروکا دیمەنێ سیاسی و ئەولەهیا دەڤەرێ نیشانددەت، ل بەرامبەر ئەڤ چەندا ناڤهای وەلاتێن مینا قەتەر و تورکیا ژی چالاکیێن خو د سیاسەتا دەرڤەیا دەڤەرێ زێدەتر کریە کو ئەڤ چەندا هەنێ هەڤسەنگیا هێزی پتر ئالووز دکەت و دبیتە ئەگەرێ دروستبوونا ئالنگاریێن زێدەتر ژ بو پروسەیا ئیرانێ ژ بو بەرفرەهکرنا دەسهەلاتا خو ل دەڤەرێ، چونکە قەتەر د بوارێ ئابووریدا وەلاتەکێ گرنگێ دەڤەرێیە و تورکیا هەم د بوارێ ئابووری و هەم سەربازی کو جموجولێن ڤان هەردوو وەلاتان بێ باندوور و مەترسی نابن.

ڕۆل و کاریگەریا ئەمریکا:

سیاسەتا ئەمریکا ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراست گورانکاریێن مەزن بسەردا هاتینە ب تایبەتی ل ڤان سالێن داویێ کو پتر فۆکۆسا ئەمریکا کەفتیە سەر مەترسیێن ژ لایێ چینێ دروست دبن کو هەولا کونترولکرنا ئابووریا جیهانی ددەت. هەروەسا هەولێن ئەمریکا بو کێمکرنا ئامادەیا سەربازی ل دەڤەرێ بویە جهێ دروستبوونا نادلنیایێ ل دەف هەڤپەیمانێن ئەمریکا د پلانێن ستراتیژیێن ڤی وەلاتی ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا. ئەڤ چەندا هەنێ بوویە دەلیڤەیەکا باش بو زیدەتر کارا بوونا جموجولێن ئیرانێ ل دەڤەرێ چونکە ئەو وەلاتێن هەولا پرکرنا وێ ڤالاتیا ئەمریکا ل دویف خودا هێلایی روسیا و چینن کو ڤان هەردوو وەلاتان تا رادەیەکێ پەیوەندیێن باش دگەل ئیرانێ هەنە کو وەکە رکابەرەکێ سەرسەختێ سیاسەتا ئەمریکا ل دڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤەراست دهێتە تەماشەکرن. ل دیدەکا بەرفرەهتر وەها دهێتە دیتن کو پاشەروژا ڕۆژهەلاتا ناڤەراست د سەردەمەکێ پری گورانکاریدایە کو رەنگە هەڤسەنگیا تەقلیدیا هێز و هەڤپەیمانان جارەک دی سەر ژ نوی بهێتە دارێژتن. ئیران ب بەرەڤپێشبرنا هێزا سەربازی و کاریگەریا خو لسەر نەخشە رێیێن سیاسیێن دەڤەرێ پێگەهەکێ گرنگ لێ دهەماندەمدا پڕ ژ سەرگێژیێ هەیە کو ئەڤ چەندا هەنێ بو ئیرانێ وەکە دەرفەتەکە لێ بو ئەو وەلات و لایەنێن نە د رێرەوا هەڤپەیمانیا دگەل ڤی وەلاتیدا تەحەددی و کێشەیێن مەزنن. لێ یا گرنگە بینیە سەر زمان کو دەڤەرا ڕوژهەلاتا ناڤەراست جارێ دێ یا بەردەوام بیت د پێگەهێ خو یا جهێ یاریێن جیۆپولەتیکیا جیهانی کو زلهێزین مەزنێن جیهانی مینا ئەمریکا، روسیا و چین و هەروەسا زلهێزین دیێن دەڤەرێ مینا تورکیا و سعودیە دی د بەردەوامبن د کاریگەریا سیاسی و داینامیکا ئەولەهیا دەڤەرێ.

ڕۆل و ستراتیژیەتا هەرێما کوردستانێ د گورانکاریێن هەڤسەنگیا هێزێ ل روژهەلاتا ناڤەرستدا:

هەلویست و تەحەددیاتێن ستراتیژی، هەرێما کوردستانێ د پێگەهەکێ ناوازە و ستراتیژیێ ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدایە ب تایبەتی د بەرچاڤوەرگرتنا هەلکەفتەیا جوگرافی و باردوخێ وێ یێ سیاسی. د هەماندەما هەرێما کوردستانێ رووبروویی تەحەددایێن مەزن بوویە د دەربازبوون د واقعیەتەکا جیۆپولیتیکیا ئالووزا دەڤەرێ کو ب ململانیێن دەسهەلاتا ناوچەیی و گڕژیێن ناڤخوویی و کاریگەریا دەرەکی یا زلهێزان تایبەتمەندە. ئەڤ کردەوەیە هەڤسەنگیێ ل ژێر وان کردار و پەرەسەندنا باندوورا ئیرانێ و ب تایبەت تێوەگلان د سیاسەتا ناڤخوویا عیراقێ و میلیشیاتێن شیعی مینا حەشدا شەعبی وێنەیێ ئەڤ چەندا هەنێ ئالووزتر کریە.

ستراتیژیا بەرگیری و ئاسایێشا هەرێما کوردستانێ بو دویر کەفتن ژ تەلەیێن ئیرانێ و پێشێلکرنا سەروەریا وێ ژ لایێ ئیرانێ ڤە پێویستە هەرێما کوردستانێ پتڕ هەولا بەرەڤپێشڤەبرنا سیستەمێ خویێ بەرگیریێ و ئێمناهیێ ب فۆکۆس لسەر وان هەرەشەیێن ئەگەری کو ژ لایێ ئیرانێ دروست دبن بدەت. چونکە د سیاسەتەکا پراگماتیکیدا چ وەلاتەک نابیت پاراستنا ئەولەهیا خو بهێلیتە ب هیڤا وەلاتەک یان هەڤپەیمانەکێ چونکە هەمی دەما مەترسیا گوهرینا هەڤپەیمانان و بەرژەوەندیان هەیە لەورا ئەڤ چەندا هەنێ د پتر مودەرنیزەکرن و راهینانا هێزا بەرگیریا هەرێمێ کو هێزا پێشمەرگەیە  ڤیابیت بهێتە پیادەکرن ژ بو گارەنتیکرن و پاراستنا سنورێن خو ژ هەر هەرەشەیەکا دەرەکی. ئەڤە لایەنێ سەربازی لێ د هەماندەمدا ڤیابیت هەرێما کوردستانێ بەردەوامبیت د دیالۆگ و دیپلوماسیەتێ دگەل ئیرانێ و عیراقا نها کو ب شێوەیەکێ دیفاکتو ژ لایێ ئیرانێ ڤە دهێتە برێڤەبرن چونکە نها ئیران هەولددەت ب هەمی رێیان هەر گورزەکێ دڤێت ب رێیا دامودەزگەهێن عیراقێ ئاراستەیی هەرێما کوردستانێ دکەت و باشترین نمونە دادگەها بناڤ فیدرالیا عیراقێ یە کو هەر بریارەکا ستراتیژیا ئیرانێ ژ لایێ ڤێ دادگەهێ ڤە لژێر سیبەرا بناڤ یاسایێ دژی هەرێمێ دهێتە دەرکرن.

لەورا ژ بو دەربازبوونا ژ ڤێ رەوشێ ڤیابیت هەرێما کوردستانێ هەولا بەرفرەهکرنا پەیوەندی و هەڤپەیمانیێن دیپلوماسیێن خو بیت داکو باندوورا هەرەشەیێن دەرەکی د قادا نیڤدەولەتیدا کێمتر بکەت. ئەڤ پەیوەندیە دشێن هەم دگەل زلهێزێن جیهانی و هەم دگەل زلهێز دەڤەرێ بن. بهێزکرنا هەڤپەیمانیێ دگەل وەلاتێن مینا ئەمریکا و ئاکتەرەکێ مینا ئەوروپا دشێت تا رادەیەکێ پالپشتیێن دارایی و پاراستنا ئێمناهیا هەرێمێ بکەت ب تایبەتی د هەڤسەنگکرنا بالانسا هێزێ دناڤبەرا هەرێما کوردستانێ و حکومەتا ناڤەندیا عیراقێ. لەورا ڤیابیت کو هەرێما کوردستانێ پتر هەولا هەمەرەنگکرنا داهاتێ خو بدەت تاکو کێمتر بکەڤیتە ژێر گڤاشێن بەغدا د پرسێن فروتنا نەفتێ هەر چەندە ئەڤ چەندا هەنێ دەم دڤێت تاکو باندوورێن وێ یێن ئەرینی د پارسەنگا ئابووری و بودجیا گشتی دیار دبیت لێ حکومەتا هەرێما کوردستانێ ب تایبەتی کابینەیا 9ێ هەولەکا زور دایە و شیایە ستراتیژیەتەکا باش د ڤێ پرسا ناڤهاتی دا پیادەبکەت کو هەر ئەڤ چەندە وەکریە کو هەرێم خوراگرتر بیت د شوکێن دەرەکی کو ژ لایێ ئیرانێ ب رێیا حکومەتا عیراقی دهێنە ئاراستەکرن.

ب لبەرچاڤگرتنا داینامیکا نها یا دەڤەرێ و گورانکاریێن هەڤسەنگیێن هێزێ پێویستە هەرێما کوردستانێ خو وەکە هێزەکا سەقامگیرکەر و هەڤپەیمانەکێ باورەرپێکری ل دەڤەرێ جێگیر بکەت. ب تەرکیزکرنێ لسەر ڕولێ خو وەکە ئاکتەرەکێ نێوەندگیر و هەڤسەنگ د بالانسا هێزاندا، هەرێم دشێت مفایی ژ گورانکاریێن دەڤەرێ وەربگریت بو موکۆمکرنا پێگەهێ خو ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤەرستدا د گوهرینا نەزما نها و ئەو گورانکاریێن د جیوپولیتیکا دەڤەرێ دهێنە دیتن. ل داویێ ستراتیژیەتا هەرێما کوردستانێ ڤیابیت لسەر بهێزکرنا ناڤخوویا وەلاتی بیت د ئێکدەنگکرن و ئێکرەنگکرنا گورەپانا سیاسی چونکە رەوشا نها یا دەڤەرێ گەلەکا ئالووزە، هەروەسا چالاکانە بەشداری جموجولێن دیپلوماسیێن دەڤەرێ و قادا نیڤدەولەتی بیت. هەرێما کوردستانێ ب پەرەپێدانا ئابووریا خو و بهێزکرنا پێکهاتەیا ئەمنی و پاراستنا پەیوەندیێن هەڤسەنگ دگەل هەردوو ئەکتەرێن ناوچەیی و جیهانی، دێ شێت د ڤی سات و دەمێن هەستیاردا دەربازبیت و پێگەهێ خو مینا ئاکتەرەکێ سەقامگیرکەر ل دەڤەرا ڕوژهەلاتا ناڤەراستدا باشتر و جێگیر بکەت.