پرسی پێکهاتەکان له نێوان كۆنتێكستی یاسایی و گۆشه‌نیگای سیاسییه‌وه
لە سەرەتاكانی پەیدابوونەوە، بوونی فره‌نه‌ژادیی و فرەئایینی فره‌نه‌ته‌وه‌یی لە نێو مرۆڤایەتیدا یەكێك بووە لە پێویستییەكانی كۆمەڵگەی مرۆڤ بۆ هەستی نه‌ژادیی و ئایینییان و ئاڵوگۆڕکردنی بیروباوەڕ و پێبه‌ندییه‌كان لە نێوانیاندا، پاشان بە تێپەڕبوونی كات ئایینەكان و نه‌ژاده‌كان هەندێكیان گەشەیان كردووە و هەندێكی دیكەیان كەم بوونەتەوە، هەندێكیشیان بە رادەیەك نە زۆر زیادیان كردووە، نە زۆر كەمیان كردووە، لە بارەی ڕاستی و دروستیی هەر یەكێكیشیان كە پەیڕەوانیان بانگەشەی بۆ دەكەن، بابەتێكی دیكەیە و لێرەدا شوێنی لێوردبوونەوە و بەدواداچوونی نابێتەوە.
كەمینە نه‌ژادیی و ئایینییەكان لە سەردەمی ئێستەدا لە هەموو وڵاتانی جیهان بەربڵاون و بە هەر دوو باری ئەرێنی و نەرێنی رووبەڕووی چەندان بارودۆخی جیا جیا دەبنەوە، ئەمەیش پێوەستە بە چۆنیەتی مامەڵەی وڵاتان و حكومه‌ته‌كان لەگەڵ كەمینەكان. بزاوتی توانه‌وه‌ی نه‌ژادی و بزاوتی فره‌تیی دوو جۆرن له جۆره‌كانی كه‌مینه به گوێره‌ی به بزاوت. هه‌ر چی بزاوتی توانه‌وه‌ی نه‌ژادییه بەوە جیا دەكرێتەوە، كە هەست دەكات یان تێبینی دەكات بەهۆی تایبەتمەندی و خەسڵەتە تایبەتییەكانی لە رووی ستراكچەرەوە بەرپرسیاریەتی لە ئەستۆدایە، ئەویش بریتییە لەو بەرپرسیاریەتییەی كە ڕەگەزپەرستی یان جیاكاری بەرانبەر ئەنجام دەدرێت، كە لە ئەنجامدا نایەكسانی روودەدات و لە لایەن بەرانبەرەكەیەوە، كە زۆرینەیە رەت دەكرێتەوە.
لەمەیشدا ئامانجێكی دووسەرە لە لایەن هەردوولاوە هەیە، یەكەم؛ زۆرینە كار دەكات بۆ ئەوەی تاكەكانی ئەم كەمینەیە ناچار بكات دەستبەرداری لە پێبەندی، خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانیان بن. دووەم؛ كەمینەی بزاوتی نه‌ژادی هەوڵی بەدەستهێنانی تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵەكەی دەدات، كە پێی وایە لەم رێگەدا سەركەوتوو دەبێت و پێگەی خۆی بەهێز دەكات بە تایبەت بە هاندانی تاكەكانی دەیەوێ ڕیزەكانی نێوانیان فرەوان بكات و لە نێو یەكدیدا بتوێنەوە و ئەو كات زۆرینە ناچار بكات دانی پێدا بنێ، بەڵام روودانی ئەمە ئاسان نییە، چونكە زۆرینە رێگەیان پێ نادات بەشدارییەكی تەواوەتی بكەن لە ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی، كە لە لایەن زۆرینەوە نوێنەرایەتی دەكرێت. به‌ڵام ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به بزاوتی فره‌ییه‌وه هه‌یه، ئەم جۆرە بزاوتانە ئامانجیانە لە كۆمەڵگەدا بە شێوەیەکی ئاشتییانە لەگەڵ زۆرینە یان لەگەڵ كەمینەكانی دیكە بژین و پارێزگاری لە خەسڵەت و تایبەتمەندییەكانی خۆیان و ئەوانی دیكە بكەن، هاوكات لەگەڵ داوای بەدەستهێنانی مافی یەكسانی لە مافەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی، لە پێناو پاراستنی یەكێتی سیاسی و ئابووریدا، كە تێیدا ژینگەی لێبووردنی ئایینی، زمان و كولتوور پەرە بگرێ.
كاتێك یاسا سەروەر دەبێ، كەمینەكان دەتوانن هەموو ماف و داواكارییەكانیان دەستەبەر بكەن، بەهۆی ئەوەی ئەوان لە نێو یاسادا خودان پێگەی تایبەتیی خۆیانن و رێگەیان پێ دەدرێ بە ئازادییەوە پیادەی بكەن و هیچ ترس و بەربەستێكیان لە لایەن زۆرینەوە بۆ دروست نەبێ.
لە ماددەی (21)ـی جاڕنامەی مافەكانی مرۆڤدا هاتووە "هەموو كەسێك مافی بەشداریكردنی لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی وڵاتدا هەیە، بەشداریكردنەكە ڕاستەوخۆ بێ یان لە رێگەی نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانەوە بێ".
هەروەها لە ماددەی (25)ـی پەیماننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكاندا پێداگری لەسەر ئەو مافانە كردووەتەوە و تێیدا هاتووە "بۆ هەر هاووڵاتییەك رەوایە، بەبێ هیچ جۆرە جیاكارییەك بواری پیادەكردنی ئەو مافانەی پێ بدرێ و سوودیان لێ وەربگرێ بەبێ هیچ كۆتوبەندێكی ناشیاو، بۆ ئەوەی بتوانێ لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی گشتی بەشدار بێ، چ راستەوخۆ بێ یان ناڕاستەوخۆ".
لە دنیای نوێدا و لە بەشێك لە وڵاتانی پێشكەوتوودا كە بنەماكانی مافی مرۆڤ لە كارگێڕیی دەوڵەتدا پەیڕەو دەكەن و پابەندن بە بەهاكانی دیموكراتی، بە گوێرەی ژمارە، جێی نوێنەری كەمینەكان لە پێگە و پۆستەكانی ستراكچەری دەوڵەتدا، دەكەنەوە.
لە زۆربەی بەڵگەنامە نێودەوڵەتییەكان و دەستووری نیشتمانیی وڵاتان بە تایبەت وڵاتانی پێشكەوتوو، جەخت لەسەر ماف و ئازادییە بنەڕەتییە دانپێدانراوەکانی مرۆڤ كراوەتەوە، ئەوانیش بریتین لە مافی گشتگیری تەواوی تاكەكانی كۆمەڵگە، لە ناویشیاندا دەستەبەركردنی مافی كەمینەكان بەبێ جیاكاری لەگەڵ ئەوانی دیكە بە تایبەت لەگەڵ زۆرینە.
هەموو جاڕنامە، رێككەوتننامە و راگەیەندراوە نێودەوڵەتییەكان بۆ رێگریكردن لە هەموو ئەو كردانەی بە درێژایی مێژوو رووبەڕووی كەمینەكان بووەتەوە بۆ لە ناوبردن و پاكتاوكردنیان، پێداگرییان لەسەر مافی بوونی كەمینەكان كردووە، وەك لە ماددەی (2)ـی پەیماننامەی تایبەت بە رێگریكردن لە تاوانی جینۆسایددا، هاتووە "هەر جۆرە كردەوەیەك لە كردەوەكانی جینۆساید، كە بە مەبەستی لە ناوبردنی هەمۆكی یان هەندەكی لە دژی كۆمەڵەیەكی نەتەوەیی، نه‌ژادی و ئایینی ئەنجام دەدرێ، دەچێتە نێو چوارچێوەی ئەنجامدانی تاوانی جینۆساید".
رێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە گەلانی رەسەن لە وڵاتانی سەربەخۆ، هەوڵی داوە پارێزگاری لە مافی بوونی كەمینەكان بكات لە رەواندنەوەی مەترسییەكانی سەریان و بەدەرنانیان لەو خاكەی لە سەریدان".
وەك پێشتریش ئاماژەمان بۆ كرد، كەمینە بە كۆمەڵێك خەسڵەت و تایبەتمەندییەوە لە تەواوی دانیشتووانی وڵاتێك جیا دەكرێتەوە، هەموو ئەو خەسڵەت و تایبەتمەندییانەیش خود و ناسنامەكەی دیاری دەكەن، ناسنامەیش بە دەست نایەت، ئەگەر كەمینە نەتوانێ سوود لە ئایین، كولتوور و زمانەكەی نەكات و لە ژیانی تایبەتی و گشتیدا پیادەی نەكات.
لە ماددەی (27)ـی رێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی تایبەت بە مافە مەدەنی و سیاسییەكاندا، هاتووە: "ئەو كەسانەی پێبەندییان بۆ كەمینەیەكی نەتەوەیی، ئایینی، زمان و رەگەزی هەیە، مافی ئەوەیان هەیە سوود لە كولتووری تایبەتی خۆیان ببینن و بە ئاشكرا و نهێنی دەریان ببڕێ و پیادەیان بكات، بەبێ بوونی هیچ دەستوەردان یان جۆرێك لە جۆرەكانی جیاكاری".
پرسی په‌یوەندیی نێوان كەمینەكان و سیستمی سیاسیی وڵات بووەتە جێی بایەخپێدانی زۆرێك لە زانایان و پسپۆڕانی تایبەت بە بواری سیاسی و یاسایی، هەوڵی ئەوەیان داوە ڕوونی بكەنەوە، بوونی پێوەندییەكی ئەرێنی لە نێوان كۆمەڵە و گرووپە جیاوازەكانی نێو دەوڵەت لەگەڵ سیستمی سیاسی تا چەند دەتوانێ ببێتە هۆی بەدیهێنانی سەقامگیری و ئاسایشی نێوخۆیی؟ بە پێچەوانەوە لە نەبوونی ئەم په‌یوەندییەدا، ناسەقامگیری چۆن لە وڵات دروست دەبێت؟
هەندێك پێیان وایە گرینگترین مەترسی كە رووبەڕووی دەوڵەت دەبێتەوە، بریتییە لە نەبوونی چوارچێوەی سیستمێکی سیاسیی دامەزراوەیی، كە بە هۆیەوە بتوانێ رەزامەندی و كۆدەنگیی كەمینەكان و كۆمەڵە و گرووپە جیاوازەكان بە دەست بهێنێ، ئەمەیش دەبێتە هۆكاری دروستبوونی لاوازیی په‌وەندیی كۆمەڵایەتی و سیاسی، لە كۆتاییشدا ئەگەری قووڵبوونەوەی جیاوازی و ململانێی لێ دەكەوێتەوە. هەندێكی دیكە بۆچوونیان وایە ئەم پێوەندییە لە كۆمەڵگەیەكەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە دەگۆڕێ و شێوەی جیاجیا وەردەگرێ، بەڵام بە شێوەیەکی گشتیی سروشتێكی ئاڵۆز و بەربەرەكانێ و پێكدادانی نێوان تاكەكانی كۆمەڵە و گرووپێك لەگەڵ كۆمەڵە و گرووپەكانی دیكە، یان لەگەڵ دەوڵەت دەهێنێتە ئاراوە.
پرسی كەمینەكان بە تەنیا په‌یوەست نییە بە باری نێوخۆیی هەر وڵاتێك، كە كەمینەی تێدایە، بەڵكوو ئەم پرسە سەر دەكێشێ بۆ دەرەوەی سنووری وڵات و كاریگەرییەكانی بۆ سەر سنووری وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتی درێژ دەبنەوە، بەمەیش ئەگەری تێكچوونی هاوسەنگیی هەرێمی و نێودەوڵەتی لێ دەكرێت، رەنگە ململانێ و بەریەکكەوتنی توندی سیاسی و سەربازیشی لێ بكەوێتەوە.
ئەم پرسە بە شێوەیەکی گەرموگوڕتر لە دەورانی دابەشبوونی نەتەوەیی و ململانێ رەگەزییەكانی نێو یەكێتیی سۆڤییەتی پێشوو و كۆماری یوگسلافیا و پاشان بۆ چەندان شوێنی دیكەی جیهان، دەركەوت. راپۆرتی پەیمانگەی ئاشتی لە ستۆكهۆڵم كۆتاییەكانی ساڵانی هەشتا و سەرەتای ساڵانی نەوەدی سەدەی بیستەم و سەروبەندی لەباریەكهەڵوەشانەوەی یەكێتیی سۆڤییەتی بە ساڵانی بێسەروبەری و ئاڵۆزییە نه‌ژادی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ناوزەد كردووە. ململانێكانی ئەو سەردەمە لە نێوان نه‌ژاد و نەتەوە جیاوازەكان لە سی ململانێی توندی جیهانی تێپەڕیان كرد. پرس یان كێشەی نەتەوەیی لە یەكێتیی سۆڤیەت لە گۆڕەپانی وڵاتانی بەڵتیكدا (ئەستۆنیا، لاتیڤیا و لیتوانیا –پێشتریش فینلەندا) چەكەرەی كرد، كاتێك داوای جیابوونەوەیان لە یەكێتیی سۆڤییەت كرد، پاشان ئەمە بووە چاولێكەری و ژمارەیەك لە هەرێمەكان سەربەخۆییان راگەیاند، لە هەندێك لە هەرێمەكانی دیكەیش لەوانە بۆسنە و هەرسك، كشمیر، هیندستان و سریلانكا، ململانێی توند سەری هەڵدا.
تەنانەت بە گەڕانەوە بۆ مێژووی نزیك، روون دەبێتەوە یەكێك لە هۆكارەكانی هەڵگیرسانی یەكەمین جەنگی جیهانی بابەتی ململانێی نه‌ژادی بوو، كاتێك گاڤریلۆ پرێنسیپ (Gavrilo Princip) هاووڵاتییەكی بۆسنی نه‌ژادسڕبی فرانز فێردیناند (Franz Ferdinand) پادشای نەمسای لە 28ـی كانوونی دووه‌می 1914 لە سەراییڤۆ، كوشت. لەو بارەیەوە پییەر جۆرج (Pierre Georges) پێی وا بووە، كەمینەكان لە سەدەی بیستەمدا لە نێو جەرگەی دوو خوێناویترین ململانێدا بوون، هەرچەندە ئەوان سەرچاوە و هۆكاری سەرەكی نەبوون، بەڵام بەشێك بوون لە پاساوەكان.
پرسی كۆمەڵە كەمینە و نەتەوەییەكانی لە ساڵانی حەفتای سەدەی بیستەمدا تا ئێستا، لە هەموو كات و سەردەمەكانی پێشوودا، زیاتر پەرەی سەندووە، هۆكارەكەیشی گەشه‌ی هۆشیاری كەمینەكان بوو بەرانبەر بە مافەكانیان، ئەمەیش وای كرد بەرەبەركانێكان بتەقنەوە، وەك ئەنتۆنی هێربەر (Anthony B. Herbert) ئاماژەی بۆ كردووە، كە بارودۆخی ساڵانی حەفتا و هەشتای سەدەی بیستەم، بزاوتەكانی كەمینە نەتەوەییەكان بەراورد بە درێژایی سەرەتای سەدە تا بە نێوەڕاستی هەمان سەدەدا دەگات، بە لای خەڵكی جیهان بە گشتی و ڕایگشتی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە تایبەتی، سەرنجڕاكێشتر بوو.
پارێزبەندیی نێودەوڵەتیی تایبەت بە كەمینەكان بە سێ قۆناغدا تێپەڕ بووە و چەندان میكانیزم لەسەر ئاستی وڵاتان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و یەكێتی و هاوبەندییە هەرێمییەكان گیراونەتە بەر بۆ مامەڵه‌كردن لەگەڵ كەمینەكان و ڕەوایەتیپێدانی مافەكانیان، كە بەم شێوەیەیە:
یەكەم: قۆناغی پێش یەكەمین جەنگی جیهانی. بە هۆی ئەو ستەم و چەوساندنەوە ئایینییانەی كە كەمینەكان لە چاخەكانی ناوەڕاستدا و پێشتریش لە ژێر سایەی ئیمپڕاتۆری ڕۆمانی ڕووبەڕووی بووبوونەوە و بیروباوەڕی ئایینی پێوەست كرابوو بە ناسنامەی سیاسی، بۆیە خستنەڕوو و پێشكەشكردنی كەیسی پاراستنی كەمینەكان لەسەر بنەمای ئایینی، پێویستییەكی زۆری ئەو سەردەم و قۆناغە بوو، بە تایبەت كە سەدەی سێزدەیەمی زایینی بووە سەرەتای دەركەوتنی تایبەتمەندیی ئەم پارێزبەندییە، پاشان لە سەدەی شازدەدا بە هۆی دەركەوتنی بزاوتی چاكسازی ئایینی لە ئەورووپادا كە لە ئەنجامی گەندەڵی كڵێساوە سەری هەڵدا و ململانێی نێوان هەر دوو مەزهەبی كاسۆلیك و پڕۆتستانتی لێ كەوتەوە، زیاتر پەرەی سەند، نەخاسمە كە چەندان كۆمەڵە و دەستە لە بەشێك لە كۆمەڵگەكانی ئەورووپی داوای پاراستنیان كرد، هاوشانی ئەمەیش وڵاتانی ئەورووپا لە میانی رێككەوتنی نێوانیاندا، سازشیان لە هەرێمگەلێكی وڵاتەكانیان كرد وەك مەرجێك بەرانبەر بە دەستەبەركردنی مافی كەمینە ئایینییەكان لەو هەرێمانەدا، هەر لەم پێناوەدا، چەندان ڕێككەوتن واژۆ كران.
دووەم: قۆناغی كۆمەڵەی گه‌لان (League of Nations). گیانلەدەستدانی ملیۆنان كەس و هەموو ئەو كاولكارییانەی لە ئەنجامی یەكەمین جەنگی جیهانی ڕوویان دا، ڕێگەی بۆ وڵاتانی براوەی ئەم جەنگە (ئەڵمانیا و هاوپەیمانەكانی توركیا، نەمسا، مەجەڕ و بولگاریا)ـی كردەوە، رێكخراوی كۆمەڵەی گەلان دابمەزرێنن. ئەم رێكخراوه هیچ دەقێكی یاسایی تایبەت بە دیاریكردنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەكانی تێدا نه‌بوو، تەنانەت پێشنیازەكەی وۆدرۆ ویڵسۆن (Woodrow Wilson)، سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا (1913 – 1921) كە پێی وا بوو دەبێ ئەم رێكخراوه دەقێكی تایبەت بە بنەمای یەكسانیی ئایینی لە خۆ بگرێ، رووبەڕووی شكست بووەوە. لە پاشاندا هەوڵەكانی چین و ژاپۆن لە كۆنگرەی ئاشتەوایی كە لە دوای كۆتاییهاتنی یەكەمین جەنگی جیهانییەوە بەسترا و ئامانجی بوو رێكخراوی كۆمەڵەی گەلان دەقێكی تێدا جێگیر بكرێ بۆ پابەندكردنی وڵاتانی ئەندام لە چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ بیانییەكان بە شێوەیەکی یەكسان و بەبێ بوونی هیچ جۆرە جیاوازییەك لەسەر بنەمای زمان، ڕەگەز و ئایین، بەڵام ئەم هەوڵانەیش هیچ بەرهەمێكیان نەبوو.
پەیماننامەی كۆمەڵەی گەلان باسی لە بنەمای پاراستنی كەمینەكان لە وڵاتانی براوەی یەكەمین جەنگی جیهانییەوە نەكردووە، بەڵكوو ئەم باسەی بە تەنیا خستووەتە گۆڕەپانی وڵاتانی دۆڕاو، بۆیە سیستمی پاراستنی كەمینەكان لەم ماوەیەدا تێكەڵەیەك بوو لەو پەیماننامانەی لە بارەی كەمینەكانەوە وەك دەق بۆ وڵاتانی دۆڕاو نووسران و بنەمایەكی گشتییان لە یاسای نێودەوڵەتی نەبوو، بەڵكوو تەنیا بریتیی بوو لە، رێکخستنەوەیەكی هەندەكی لە كۆنتێكستی پەیماننامەكانی ئاشتەوایی ئاماژەی بۆ كرابوو و مافی پاراستنی هەموو كەمینەكانی لە خۆ نەگرتبوو، تەنانەت ئەستەمیش بوو چەمكی كەمینەكانی تێدا جێ بكرێتەوە، بەم جۆرە دەكرێ بگوترێ كۆمەڵەی گەلان لە چەسپاندنی دەقێكی تۆكمە و راشكاودا بۆ پاراستنی كەمینەكان شكستی هێنا.
سێیەم: قۆناغی نەتەوە یەكگرتووەكان. لە نیوەی دووەمی سەدەی بیستەمدا، پرسی كەمینە نێوخۆییەكان پێگەیەكی گەورەتر و ئاستێكی بەرزتری جیهانی وەرگرت، بە تایبەت بەهۆی شكست و نەمانی كۆمەڵەی گەلان و زیادبوونی ململانێ و توندوتیژییە نێوخۆییەكانی نێوان خودی كەمینەكان، هەندێكیان لەگەڵ هەندێكی دیكە یان لە نێوان زۆرینە و كۆمەڵەكانی كەمینە، بەم شێوەیە لەگەڵ هەڵكشانی ئاستی ئەم دۆخەدا، پرسی كەمینەكان گۆڕەپانە سیاسی، یاسایی و میدیاییەکانی گرتەوە و پێویست بەوە كرا، لە پێناو پاراستنینان و مانەوەی ناسنامەكانیان میكانیزمی یاسایی بۆ دابنرێ، بۆ ئەم مەبەستەیش نەتەوە یەكگرتووەكان وەك ڕێكخراو و دامەزراوەیەكی نێودەوڵەتیی نوێ دەستی بە كارە یاسایییەكانی كرد و روونکردنەوەی پێویستی دا، كە دواتر ئەو روونكردنەوانە وەك بنەمای یاسایی جێگیربوون، كە بۆ پاراستنی كەمینەكان پشتیان پێ دەبەسترێ و بوونەتە میكانیزمی جێبەجێكردنیان. كه‌مینه‌كان بۆ به‌رگریكردن له مافه‌كانیان و رێگه گرتن له ده‌ستبه‌سه‌ردارگرتنی هه‌ر مافێكی یاسایی، سیاسی، كۆمه‌ڵایه‌تی و كولتووری ده‌توانن په‌نا ببه‌نه به‌ر هه‌ر یه‌كێك له‌م رێككه‌وتننامه، په‌یماننامه، جاڕنامه و پڕۆژه هه‌رێمی، ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تییانه.
1- پاراستنی كەمینەكان بە گوێرەی رێككەوتننامەیی ئاشتی ساڵی 1947
2- ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان بۆ رێگریكردن لە تاوانی جینۆساید و سزاكانی سەری
3- جاڕنامەی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤ 1948
4- ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتی بۆ لەناوبردنی سەرجەم جۆرەکانی جیاكاریی ئیتنیكی
5- پەیماننامەی نێودەوڵەتی بۆ مافە مەدەنی و سیاسییەكان
6- پەیمانی نێودەوڵەتی بۆ مافە ئابووری، كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەکان
7- پاراستنی كەمینەكان لە چوارچێوەی رێکخراوی یونسكۆ
8- پاراستنی كەمینەكان لە چوارچێوەی رێکخراوی كاری نێودەوڵەتی
9- رێككەوتننامەی ئەورووپی بۆ پاراستنی مافەكانی مرۆڤ
10- پەیماننامەی ئەفریقی بۆ مافەكانی مرۆڤ و گەلان
11- رێككەوتننامەی ئەمریكی بۆ مافەكانی مرۆڤ
12- پڕۆژەی پەیمانی عەرەبی بۆ مافەكانی مرۆڤ