حه‌وت ئامۆژگاریی گرنگ بۆ نه‌هێشتنی بۆنی ده‌م
K24- هەولێر
به‌پێی ئه‌و نووسینه هه‌ڵکۆڵراوانه‌ی که مێژوویان ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 1550ی پێش زایین، هیپۆکرات، که پزیشکێکی ئۆنانییه به باوکی پزیشکیی ناوزه‌ند ده‌کرێت، چۆنێیتی گرتنه‌وه‌ی پێکهاته‌یه‌کی ئاماده‌کردبوو بۆ به‌خشینی بۆنیکی خۆشی ده‌م: تێوه‌رده‌رێکی دروستکردبوو‌له شه‌راب و ئه‌نایس و دل. مێژووی هه‌ویری ددانیش بۆ زۆر کۆنتریش ده‌گه‌ڕێته‌وه، که‌له ده‌قی پزیشکیی میسر دا باسکراوه، پێی ده‌وترێت به‌ردی ئێبرس شێوازی دروستکردنی هه‌ویری ددانی تێدا باسکراوه، که مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 6000 ساڵ له‌مه‌وبه‌ر، له‌کاتێکدا مێژووی فڵچه‌ی ددان له‌لایه‌ن چینییه‌کان دروستکراوه مێژووه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ 500 سال له‌مه‌وبه‌ر، به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ی که دکتۆر هارۆڵد کاتز که به‌ڕێوه‌به‌ری کلینکه‌کانی هه‌ناسه‌دانی کالیفۆرنیایه و نووسه‌ری کتێبی کتێبی پیرۆزی هه‌ناسه‌ی خراپه.
ئه‌مڕۆ نزیکه‌ی 93 ملیۆن ئه‌مریکیی ده‌ناڵێنن به‌ده‌ست بۆن-ناخۆشیی هه‌ناسه‌یان یان هالیتۆسس، که هه‌ندێ له‌ئه‌م بۆنانه نیشانه‌ی نه‌خۆشیی ترن. ئه‌گه‌ر تۆ یه‌کێکی له‌ئه‌وانه‌ی که ئه‌م بۆنه بێزاری کردوویت، ئه‌م تاکتیکانه‌ی لای خواره‌وه په‌یڕه‌و بکه و بۆنی خۆشی ده‌مت ده‌بوژێنێته‌وه، به‌پێی مارگرێت میشێل و شاره‌زایانی تر.
1. زمانت پاک بکه‌ره‌وه. له‌گه‌ڵ به‌کارهێنانی فڵجه و هه‌ویری ددان و ده‌زووی ددان، کڕێنه‌ری زمان یان زمان-پاککاره‌وه به‌کاربهێنه، که‌له زۆربه‌ی کۆگا و ده‌رمانخانه‌کاندا ده‌ست ده‌که‌ون، یان ده‌توانیت فڵجه‌ی ددانیش به‌کاربهێنیت بۆ خاوێنکردنی زمانت. ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زمان ملیۆنه‌ها ڕیشاڵی پێوه‌یه، که خواردن و به‌کتریا له‌ناو ڕیشاله‌کان گیرده‌که‌ن یان ده‌ته‌پێن و بۆنی ناخۆش دروست ده‌که‌ن.
2. بنێشتی بێشه‌کر بجو. وه‌ک ده‌رده‌که‌وێت، لیک به‌رگریکارێکی زۆر به‌هێزه دژی بۆن-ناخۆشیی ده‌م. یه‌کێک له‌هۆکاره‌کانی بۆنی ده‌م، ده‌م-وشکییه، ئه‌مه‌ش به‌هۆی هه‌ندێ جۆری ده‌رمان و نه‌خۆشیی زیاد ده‌کات.ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت بزانیت بۆچی به‌یانیان بۆنی ده‌مت ناخۆشه، هۆکاره‌که‌ی ئه‌وه‌یه که شه‌و له‌کاتی نووستندا، لیکی ده‌م که‌م ده‌بێته‌وه. بنێشتی بێ شه‌کر ڕووبه‌ڕووی ئه‌م گرفتانه ده‌بێته‌وه، به‌هۆی ئه‌وه‌ی که لیکه ڕژێنه‌کان ده‌وروژێنێت بۆ ده‌ردانی لیکی زۆر. زیاتر له‌ئه‌وه‌ش، ئه‌م جۆره بنێشتانه شه‌کری کحولیی زایلیتۆڵیان تێدایه، ئه‌م جۆره شه‌کرانه‌ش به‌پێی هه‌ندێ توێژینه‌وه یارمه‌تی که‌مبوونه‌وه‌ی کلۆریی ددان ده‌ده‌ن.
3. بۆنی ده‌مت خۆشبکه به سینامۆن. به‌پێچه‌وانه‌ی بۆنخۆشکاره‌کانی تر، وه‌ک نه‌عنا، که ته‌نها بۆنه‌که داده‌پۆشن، سینامۆن پێکهاته‌ی ئه‌وتۆیان تێدایه ده‌توانن بۆنی ده‌م که‌مبکه‌نه‌وه، به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌ک له کۆنگره‌ی ساڵانه‌ی ڕێکخراوی نێونه‌ته‌وه‌یی بۆ توێژینه‌وه‌ی ددان، ده‌ریخستووه که بنێشتی به‌تامکراوی سینامۆن ده‌توانێت به‌کتریای دروستکاری بۆنی ناخۆش له‌ده‌م که‌مبکاته‌وه. ئه‌و که‌سانه‌ی ئه‌م جۆره بنێشته‌یان به‌کارهێناوه، ڕێژه‌ی به‌کتریای دروستکاری بۆن به ئاستی 50% که‌میان کردبووه‌وه.
4ده‌مت به ته‌ڕیی بهێڵه‌ره‌وه. به‌ئاو خواردنه‌وه‌ی زۆر، به‌کتریای زیاتر له‌ناو ده‌مت لاده‌بات. توێژینه‌وه‌یه‌کی تر هه‌یه ده‌ریده‌خات که چا زۆر یارمه‌تیده‌ره، چونکه چا پۆلیفینۆڵیان تێدایه، ئه‌م پێکهاتانه ناهێڵن به‌کتریا زۆر گه‌شه بکات واته ئاستێکیان بۆ داده‌نێت.
5. ئاگات له سیسته‌می خواردنه‌که‌ت بێت. یه‌کێک له لایه‌نه خراپه‌کانی سیسته‌می خواردنی که‌م-کاربۆهایدراتی، به‌پێی پلانی ئارتکین، له‌وانه‌یه بۆنێکی ئه‌ژدیهایی دروست بکات به‌هۆی بۆنی کیتۆنه‌وه. ئه‌م سیسته‌مه کار له‌سه‌ر سوتانی چه‌وری ده‌کات. تاکه چاره ته‌نها زیادکردنی کاربۆهایدراته، جونکه که‌ره‌وز و نه‌عنا ته‌نها به‌شێوه‌یه‌کی کاتیی ده‌توانن بۆنه‌که داپۆشن. ده‌بێت ئاگات له خواردن و خواردنه‌وه‌کانی تریش بێت که ده‌بنه هۆی بۆن-ناخۆشیی وه‌ک قاوه، کحول و هه‌ندی خواردنی تری وه‌ک پیاز و سیر.
6. ده‌م-تێوه‌رده‌ری باش هه‌ڵبژێره: تێوه‌رده‌رێکیی دژه به‌کتریایی باش ده‌بێته هۆی که‌مبوونه‌وه‌ی به‌کتریای ناوده‌م.
7.چاره‌سه‌ری گرفته ته‌ندروستییه‌کانت بکه: له سه‌دا 90 بۆنی ده‌م هۆکاره‌که‌ی به‌کتریای ناوده‌مه. هه‌ندێ گرفتی ددانی باوی وه‌ک کلۆریی ددان و هه‌وکردنی پووک، له‌وانه‌یه هیچ گرفتێک دروست نه‌که‌ن جگه له‌بۆنی ناخۆش، هه‌روه‌ها پڕکراوه‌ی خراپیش ده‌بێته مۆڵگه‌ی کۆبونه‌وه‌ی به‌کتریا و خواردن. به‌ڵام ئه‌گه‌ر ته‌ندروستیی ده‌مت باش بێت و بۆنی ده‌مت هه‌بێت، ئه‌وا سه‌ردانی پزیشکی گشتییه‌که‌ت بکه چونکه له‌وانه‌یه هۆکاره‌که‌ی بگه‌ڕێته‌وه بۆ نه‌خۆشیی کۆئه‌ندامی هه‌ناسه و شه‌کره و هه‌ڵهێنانه‌وه‌ی خواردن و نه‌خۆشیی جگه‌ر و ته‌نانه‌ت له‌هه‌ندێ باری زۆر ده‌گمه‌ندا شێرپه‌نجه‌ش ده‌بێته هۆی بۆنی ده‌م. یه‌کێک له رێگرتنه‌به‌ره باشه‌کان بۆ هێشتنه‌وه‌ی ته‌ندروستیی ده‌م به‌باشی دوورکه‌وتنه‌وه‌یه له جگه‌ره‌کێشان چونکه مه‌ترسییه‌کی زۆر گه‌وره‌یه بۆ نه‌خۆشیی پووک و شێرپه‌نجه.