بۆچی كوردستانی گەورە لە زمانمان نەگات؟
ئەمە بەشێكە لە وتارێكی پیرەمێردی بیرمەند و شاعیری كورد، كە لە بەرواری ١٩٤٢/٨/١٣، ژمارە (٦٧٩)ی ڕۆژنامەی ژین بڵاویكردۆتەوە.
پیرەمێرد لەم نووسینەدا، باس لە خەمی زمانی كوردیی و هەوڵدان بۆ یەكگرتوویی زمان دەكات، نووسینەكەی پیرەمێرد بەمشێوەیە:
(ساڵی ١٣٢٩ی ڕۆمی كە لەئەستەمبۆڵ غەزەتەی كوردیی دەردەچوو، من لە جۆلەمێرگەوە، مەقالێكم بۆ ناردبوون و تەكلیفم لە جەمعیەتی كورد كردبوو، لەهەر دیارییەكی كوردستانەوە زمانزانێك بانگبكەنە پایتەخت و زمانێك بۆ عمومی كورد هەڵبژێرن و بیكەنە فەرهەنگ و دەستوور…. كەس گوێی نەدایە، ئێستا هەركەسە بە هەوەسی خۆی شێوەیەك دێنێتە كارەوە وایان شێواندوە بووە بە ….. بەم بەستە زبانی و بێ ژیانییەوە چ لافێك لێبدەین؟ بۆچی كوردستان تەنها هۆمەرە كوێرە؟ بۆچی كوردستانی گەورە لە زمانمان نەگات؟!).
ئەم پرسیارانەی كە پیرەمێردی گەورە دەیكات، دەرئەنجامی خواستێكی قوڵی ئەوە بۆ ڕاڤەكردنی بابەتەكان، بەختیار عەلی لە وتارێكدا بەناوی (نرخی پرسیارە سادەكان) گرنگی پرسیاركردنمان بۆ ڕووندەكاتەوە و دەڵێت: عەقڵی زانستی بەر لەوەی بەرەنجامی وەڵامەكان بێت، گرێدراوی پرسیارەكانە.
كولتووری گەورە هەمیشە لە وەڵامی پرسیاری سادە و بچووكەوە دەست پێدەكات. ئێستا ئەو سەردەمەیە كە پرسیاری سادە بكەین و وەڵامی قووڵیان بدەینەوە، نەوەك پرسیاری ئاڵۆزبكەین و وەڵامی ئامادە و سادەیان پێ ببەخشین. فیكر ئەمڕۆ لەوەوە دەست پێدەكات بپرسین شتە سادەكان چین؟.
خەون و خولیای گەورەی پیرەمێرد، یەكگرتووی زمان و ڕێنووسی نووسینی كوردی-بوو، وەك لەوەی كە لە وەسێتنامەكەشیدا ئاماژەی پێدەدات و دەڵێت: خەون و خولیام ئەوەیە ببینم، میللەتەكەم پلەیەك لەمە بەرزتر و خوێندەوارتر و پێگەیشتووتربن، بەڵام بوو بە گرێ لەدڵمدا و نەمدی!.
ئەم گرێیەی پیرەمێرد تاوەكو ئێستاش ماوە و بۆمان چارەسەرنەكراوە.
حاجی تۆفیق (پیرەمێرد) دیسانەوە پاش ساڵێك و لە بەرواری ١٩٤٣/٩/١٦ وتارێكی دیكەی لە ژمارە (٧٢٣)ی ڕۆژنامەی ژین، لەبارەی خەمی زمان و ڕێنووسی نووسینی نووسیوە.
نووسینەكەی بەم وشانە دەستپێدەكات:
(زمانی كوردیی بەڕەنگێ شێواوە، من كوردم، كەچی لە ڕۆحی (وان و هەكاری) تەرجەمانم بۆ كوردیی ئەوێ ڕادەگرت! لەم بندەستەوە لە هەورامی لە زمانی جاف ناگات! باوەڕم وایە تا زمانمان یەكنەكەوێت یەكناكەوین! ئەو هەموو موحیتی كوردستانە، ئەمەندە هونەرمەندی زمانزان و قەواعید شوناسی تیا هەڵكەوت، هیچ ئەهمیەتێكیان بە زمان نەدا!).
(ضياء شيت خطاب) سەرۆكی پێشووتری دادگای پێداچوونەوەی (محكمة التمييز) عێراق، لە كتێبەكەیدا بەناوی (فن القضاء) دەڵێت: دادوەر دەبێت زانا و ڕۆشنبیربێت، تێگەیشتنێكی قوڵ و فراوانی هەبێت بۆ یاسا و ڕێساكان، دەبێت شارەزایی باشی لەم بابەتانە هەبێت: فقە و فەلسەفە، پزیشكی دادوەری، زانستی دەروونناسی، زانستی كۆمەڵناسی، ئابووری و مێژوو، لۆژیك، شێوازەكانی گەڕان و دیبەیت كردن، زمانی عەرەبی، ئەدەبی عەرەبی، زانینی زمانێكی بیانی بەلایەنی كەمەوە. ئەو دادوەرەی چوارچێوەی زانینی خۆی تەنها لە یاسادا كورتبكاتەوە مەحكومە بە شكستهێنان، چونكە هونەری دادوەری پەیوەستە بە گشت كایەكانی ژیانەوە بە ڕووداو و كەسەكانی ناویەوە.
عەبدولقەهار جورجانی لە كتێبی (أسرار البلاغة)دا دەڵێت: زمان ئەو شتەیە كە بەها دەدات بە زانستەكان و پێگەیان دیاریدەكات.
ژاك لاكان دەروونشیكاری بەناوبانگی فەڕەنسی دیدی بۆ زمان ئەوەیە: كە ناسینەوەی جیهان، ئەوانیتر و خود، لەڕێگای زمانەوە ڕوودەدات. زمان پێشمەرجی بەدەستهێنانی ئاگایی مرۆڤە لەمەڕ خۆی. لاكان پێداگیری لەسەر ئەوە دەكات، كە هەموومان لەناو زمانی ڕۆژانەدا نغرۆبووین وناتوانین لێی بێینە دەرەوە. دونیایەك بەناوی دونیای سەروو_زمان بوونی نیە. هەموومان ناچارین لە چوارچێوەی زماندا خۆمان بنوێنین. ڕاستی ئەوەیە تاقە ڕێگەی دەستڕاگەیشتن بە ئەوانیتر، تەنها ڕێگای زمانە. بە وتەی لاكان، تاكێكی دەروونشێواو، كە نازانێت چۆن پەیوەندییەكانی خۆی لەگەڵ ئەوانیتردا ڕێكبخات، تاكێكە هێشتا بەجوانی زمان فێرنەبووە و نازانێت زمان چیە.
بۆچوونی د.سامان فەوزی لەسەر زمان: زمان یەكێكە لەڕەگەزە سەرەكییەكانی پێكهێنەری هەر نەتەوەیەك، گرنگییەكی زۆری لەسەر مانەوە و پێشخستنی ئەو نەتەوەیەش هەیە. بەجۆرێك ئەگەر زمانی لاتینی پێش نەخرایە، نە شارستانیەتی یۆنان و نە یاسای ڕۆمانیشمان دەبوو. هەروەها ئەگەر كاردیناڵ ڕیچللۆ و هاوڕێكانی زمانی فەرەنسییان پێش نەخستایە، ئەوا ئەو زمانە بەو چەشنە بڵاو نەدەبووەوە و یاسای شارستانیی فەڕەنسیش ١٨٠٤ نەدەبوو بە هەوێنی یاسا شارستانییەكانی دەیان وڵات. خۆ ئەگەر زمانی (فصحى) ی عەرەبیش نەبووایە ئێستا میللەتی عەرەب ئەدەب و بەرهەمەكانیان لە ئاست و بارودۆخێكی دیكەدا بوو، بۆیە دەوترێت زمان یەكسانە بەنەتەوە، چونكە مرۆڤەكان جیاواز لە بوونەوەرەكانی دیكە قسەكەر و هۆشمەندن و زمان دەنگی عەقڵیانە.
نەبوونی زمانێكی ستاندارد و یەكگرتووی كوردی، هۆكارێكی بەهێزبووە بۆ تەگەرە خستنەبەر بۆ بەرهەم نەهێنانی مەعریفەی زانستی و فكری لەناو كوردا، یاساش لەناو كوردا وەكو هەر بابەتێكی دیكە لەم ڕووەدا زیانی زۆری بەركەوتووە، لەساڵی ١٩٨٦دا، یەكەم كۆلێژی یاسا لە كوردستان لە زانكۆی سەڵاحەدین كرایەوە، پاش تێپەڕینی دەیان ساڵ بەسەر كردنەوەی یەكەم كۆلێژی یاسا لە كوردستاندا، تاوەكو ئێستا نەتوانراوە زمانێكی یاسایی دەوڵەمەندمان هەبێت بۆ خوێندنی یاسا و هەروەها بتوانرێ كە لە دادگاكانی هەرێمیشدا كاری پێبكرێت. پرسی زمانی خوێندن لە كۆلێژەكانی یاسا لە هەرێمی كوردستان گرفتێكی دیار و كاریگەرە بەسەر فێرخوازانەوە، چونكە تاوەكو ئێستا زۆربەی ئەو كتێبانەی مامۆستاكان پشتی پێ دەبەستن، بە زمانی عەرەبییە، بەڵام زۆربەی زۆری فێرخوازەكان لەبەر لاوازیان لە زمانی عەرەبییدا، پشت بە وەرگێڕانە كوردییەكانی ئەو كتێبانە دەبەستن كە زۆربەیان لە لایەن دەرچوویەكی كەمئەزموونی یاساوە وەرگێڕانی بۆ كراوە، لە وەرگێڕانەكەشدا پشت بە شێوازی وەرگێڕانی وشەیی بەستراوە كە ئەوەندەی دیكە بابەتەكانی وشك و قورس و ئاڵۆز كردووە، كە تەنانەت مامۆستای وانەكەش ئەگەر بەراوردی نەكات لەگەڵ عەرەبییەكەی بەردەستی لێی تێناگات.
بۆچوونی د.سامان فەوزی لەسەر پەیوەندی نێوان یاسا و ڕۆمان ئەوەیە كە یاسا ئەو زانستە وشك و ئەبستراكتە نییە كە لە تاقیگەدا بەرهەم بهێنرێت و پێش بخرێت، پاشان ببێت بە موڵكی چەند كەسێكی كەم و دیاریكراو و كەسانێكی دیكە نەتوانن قسەی لەسەر بكەن و ڕۆڵیان لە پێشخستنیدا نەبێت، بەڵكو ئەو زانستە كۆمەڵایەتییەیە كە جگە لەوەی پەیوەستە بە هەموو تاكێكەوە لەهەمان كاتدا بابەتی گفتوگۆی هەموو كەسێكیشە، بەتایبەت ئەوانەی لە خەمی بارودۆخێكی باشتردان بۆ مرۆڤەكان و نایانەوێت وەكو مەڕ و مێگەل بژین، بەڵكو لایان وایە دەكرێت ڕۆڵیان لە گۆڕانكاری شێوەی ژیان هەبێت. بۆیە بیرمەندان و ڕووناكبیران ڕووبەرێكی زۆری نوسینەكانیان تەرخان كردووە بۆ ماهیەتی یاسا و ڕۆڵی لە بەدیهێنانی دادپەروەری و خۆشبەختی مرۆڤایەتیدا.
لەم ڕووەوە ئەدیبان بە ڕەخنەگرتنیان لە لایەنە لاوازەكانی یاسا بە شێوازی شیعر، چیرۆك، ڕۆمان و….هتد، كاریگەری زۆریان لەسەر گۆڕین باشكردنی یاساكان بینیوە، وەك شانۆنامەی ویلیام شەكسپیر.
كاتێكیش بووم بە مامۆستای زانكۆ، زۆرجار لە وانەكانمدا بۆ ڕاڤەی بابەتە یاساییەكان نموونەی بەرهەمە ئەدەبییەكانی نووسەرە گەورەكانی دنیام هێناوەتەوە و زۆر جاریش خوێندنەوەیانم كردووە بە ئەركی خوێندكارەكان كە دەبوایە دواتر ڕاپۆرتم لە بارەیانەوە بۆ ئامادە بكەن.
بێگومان پێشكەوتنی یاسا لەسەردەمی ئەمڕۆدا قەرزاری چەندین كەسە، لەوانەش چەند ئەدیب و ڕۆماننوسێكی گەورە، كە وەك ڕۆشنبیر و حەكیمی سەردەمی خۆیان كاریان بۆ باشتركردنی ژیانی مرۆڤایەتی كردووە.
بۆ نموونە ڕۆمانی (یاداشتەكانی پیاوێكی حوكمدراو بە لەسێدارەدان)ی ڕۆماننووسی گەورەی فەڕەنسی، ڤیكتۆر هۆگۆ، بووە هۆی هەمواركردن و گۆڕینی یاساكان، نەك لەسەر ئاستی فەڕەنسا، بەڵكو لەسەر ئاستی ئەوروپا و جیهانیش، بەئاڕاستەی حاڵەتەكانی بەرتەسككردنەوەی جێبەجێكردنی سزای لەسێدارەدان و پاشان نەهێشتنی. ڕۆمانی (بێنەوایان)یش كە شاكاری هەمان ڕۆماننووسە، بووە هۆی گۆڕینی چۆنیەتی ڕوانین لە تاوانبار لە مرۆڤێكی مەترسیدارەوە بۆ مرۆڤێكی ئاسایی و هەندێك جار چاكەخوازیش، كە ڕەنگە بەڕێكەوت تووشی تاوانكردن هاتبێ، نەك تاوان و شەڕانگێزی لە خوێنیدا هەبێت، هەروەها ئەم ڕۆمانە بووە هۆی گۆڕانكاری لە ئامانجی سزادان و دووبارە داڕشتنەوەی یاسا سزاییەكان بە ئاڕاستەی وردكردنەوەی زیاتری ماددەكان و پێدانی دەسەڵاتی زیاتر بە دادوەر بۆ بەدیهێنانی دادپەروەری، ئاخر چۆن دەبێت تاوانی دزینی كولێرەیەك بۆ تێركردنی منداڵێك وەك هەر تاوانێكی دیكەی دزینی ماڵ و موڵك، مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت؟!.