به‌رنامه‌ی له‌سه‌رووی ناكۆكییه‌كانه‌وه ئه‌زموونی به‌رنامه‌ی كورد له روانینی هاوچه‌رخدا ده‌خاته‌ڕوو
یه‌كێك له به‌رنامه‌كانی وه‌رزی نوێی كه‌ناڵی كوردستان24 به‌رنامه‌ی "كورد له روانینی هاوچه‌رخدا" بوو، كه له ماوه‌ی رابردوودا له‌گه‌ڵ ژماره‌یه‌ك ده‌سته‌بژێر و كه‌سایه‌تی دیاری عه‌ره‌بی له بیرمه‌ندان و هونه‌رمه‌ندان و ئه‌دیبان گفتوگۆی قووڵی له‌باره‌ی هه‌ڵوێست و بۆچوونه‌كانیان سه‌باره‌ت به كورد ئه‌نجام دا. پێشكه‌شكاری ئه‌م به‌رنامه‌یه عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی له به‌رنامه‌یه‌كی تایبه‌تی "له‌سه‌رووی ناكۆییه‌كانه‌وه" كه له‌لایه‌ن رۆژنامه‌نووس ئه‌حمه‌د زاوێته‌ییه‌وه له كوردستان24 پێشكه‌ش ده‌كرێت، میوانداری كرا و باسی گه‌شته‌كه‌ی ده‌كات له سه‌ردانكردن و به‌سه‌ركردنه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سته‌بژێره عه‌ره‌بییه و ئه‌زموونی گه‌شته‌كه‌ی له چه‌ند وێستگه‌یه‌كی جیاواز، ده‌خاته‌ڕوو.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: دوای تۆمارکردنی ئەم هەموو ئەڵقەیەی کە لەگەڵ ده‌سته‌بژێری عەرەبه کاریگەرەکانی جیهانی عەرەبی تۆمارت کردووە، چیت بۆ به دیاركه‌وت؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: سەرەتا سوپاس بۆ كوردستان 24 بۆ كردنەوەی دەرگا قوفڵدراوەكان و پەنجەرە داخراوەكان لە ناساندنی دۆزی كورد، هەروەها رێگەم بدە بە پێشکەشكردنی سوپاسگوزاری بۆ ئەو كەسانەی بەشداربوون لەگەڵم لە سەرخەستنی وەرزی یەكەمی ئەم بەرنامەیە، كه هەموویان لەو سەرخستنەدا بەشداربوون واته هه‌ر یه‌ك له دكتۆر تاریق سوێدان، وەزاح خەنفەر، دكتۆر بورهان غەلیول، هونەرمەند سەمیح شقێر، مامۆستا فەهمی هوێدی و ئەوانی دیكە، هەروەها جارێكی دیكە سوپاسی كەناڵی كوردستان24 دەكەم، كە كارێكی بێهاوتای ئەنجامداوە، وەكو كەناڵێكی كوردی لە نێوان پایتەختەكانی وڵاتانی ئەورووپی و پایتەختە رۆژهەڵاتییەكاندا دەگەڕێت، چووینە ئیستانبوڵ لەوێوە بەرەو پاریس و دواتریش بۆ ئەڵمانیا و پاشان روومان لە میسر كرد، سەردانی ژمارەیەك پایتەختمان كرد، بۆ ئەوەی گوێبیستی را و تێڕوانینی دەستەبژێران بین، دیدگای من بەرامبەر ئەو نوخبە و دەستەبژێرانە کە ئەمەیە چەقی پرسیارەكە، ئەوەیە كە لێرەدا حەقیقەتێك هەیە، سەبارەت بە نوخبەكان باس لە دۆزی كورد دەكات کە زۆر لە سێگۆشەی بەرمۆدا دەچێت، وەك ناوچەیەكی نەناسراو و چۆڵەوانی و مەترسیدار دێتە ناو هزر و خەڵكێكی زۆر لەبارەیەوە نازانن، هەروەها تێبینییەكی دیكەشم تۆماركردووە، ئەویش ئەوەیە: كە بەداخەوە نوخبەكان بەدەست دیكتاتۆرییەتی واقیع و فشارەكانییانەوە دەناڵێنن و نەیانتوانیوە خۆیان لە لایەنگیری خودی بەرەو تێگەیشتن لە پێكهاتەكانی كۆمەڵگە رزگار بكەن، واتا ئەوان لە ژێر فشاری پرسی كۆمەڵگە گەورەكاندان، بۆیە نەیانتوانیوە بە تەواوی دیراسەی پێكهاتە بنچینەییەكان بكەن، ئەمەش بەشێكی زۆری لە دۆزی كورد پەردەپۆش كردووە، بە تەواوی لە پرسی كورد بێئاگان، هەروەها پێناسەی تۆ بۆ من سەرنجی منی راكێشا، بەوەی كە من كوردی (شامم)، دەمەوێت بۆ هەموو جەماوەری گشتی لە بینەرە عەرەبەكان خۆم بناسێنم، كە من یەكێكم لە بەشی نەهامەتییەكانی ئەو سیستەمە سیاسییە یەك لەدوا یەكانەی لەو وڵاتەدا فەرماڕەوایی ئێمەیان كردووە، وێڕای ئەوەی دیمەشق پایتەختێكی هۆگرانە و دێرین و شارستانییە، بەڵام رێگەم پێنەدرا مومارەسەی زمانی خۆم بكەم و فێری زمانی خۆم بم كە زمانی كوردییە و لێی نازانم، ئەمەش بەهۆی ئەوە نییە كە من شانازی بە كوردبوونی خۆمەوە ناكەم، بەڵكو لە دەرەنجامی ئەو دەسەڵاتەیە كە بەسەرمدا سەپێندراوە، كە دووەم گەورە نەتەوەیە لە سووریا لە مومارەسەكردنی مافەكان و جەژنەكانی و قسەكردن بە زمانەكەی بێبەش كردووە، وێڕای ئەوەی لە دیمەشق گۆڕستانێكی تایبەت بە خۆمان بە خانەوادەی (ئال رەشی) هەیە و بە ناوی ئال رەشی ناسراوە، بەڵام نەمانتوانیوە بە زمانی دایكی خۆمان بدوێین، ئەمە رەنگدانەوەی لەسەر ئەو بینەرانە هەیە و بەشێكی زۆریان نازانن كە كورد لە سادەترین مافەكانی بێبەش كراوە، لە چوارچێوەی كۆمەڵگە سەركوتكارەكاندا، كە دەوەستنە سەر بنەمای سێكوچكەی (وافق، نافق، فارق) واتا (هاوڕا، دووڕوو، جیاواز).
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: لە رێگەی ئەزموونی خۆت و تۆمارکردنی کۆمەڵێک ئەڵقە لەگەڵ ئەم ده‌سته‌بژێره کاریگەرانەی جیهانی عەرەبی، ئایا پێشبینی دەکەیت کە بتواندرێت کاریگەری لەسەر هەڵوێستی كه‌سایه‌تییه عەرەبه‌كان دروست بكرێت بەرامبەر بە پرسی کورد، هەروەها كاربكرێت بۆ گۆڕینی هه‌ڵوێستیان له حاڵەتێکی نەرێنیەوە بۆ حاڵەتێکی ئەرێنی؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: هەڵبەتە ئەمە كارێكی كەڵەكەییە و كارێك نییە لە ئان و ساتێكدا رووبدات یانیش بە بەركەوتەیەكی جادوویی، ئەمە كارێكی كەڵەكەییە. بەشێك لە نوخبەكان سوپاسگوزاری راستەوخۆیان هەبوو، سوپاسی كەناڵەكە و بەرنامەكەیان كرد، بەوەی كە لەدەرگای ئەوانماندا بۆ ئەوەی بەوپەڕی خواستیان قسەمان بۆ بكەن وێنای كورد بكەن كە چۆن لە دۆزەكەیان دەڕوانن، بەڵێ ئەم نوخبانەی وێڕای هەژموونی سیاسی بەسەریانەوە، بەڵام لە پێكهێنانی هۆشیاریدا بەشدار دەبن، چونكە گۆڕانكاری لە رێگەی هۆشیارییەوە دەبێت، ئەمانەش ئەو نوخبانەن كە پێویستە جەماوەر لە حاڵەتی پشێوی و نەزانینەوە بگوازنەوە بۆ حاڵەتی رێكخستن و مامەڵەكردن بە عەقلانییەت لەگەڵ پێكهاتەكانی ناو كۆمەڵگە، دەستەبژێرەكان رۆڵیان هەیە، بەڵام ئەو رۆڵە هێدی هێدی كار لەسەر كەڵەكەبوون دەكات، ئەمڕۆ ئێمە دەرچەیەكمان كردووەتەوە، سبەی شەقامێك دەكەینەوە، پاشان ئاوەدانییەك دەكەینەوە، بۆ ئەوەی كورد بناسن و ئاشنایەتی لەگەڵ كولتوور و مێژووی كورد پەیدا بكەن، من بەڕاشكاوانە پێت دەڵێم، كە زۆرێك لە عەرەب و پێكهاتەكانی دیكە، خۆشەویستییان بۆ شێخ سەعیدی نورسی هەیانە، بەڵام نازانن كە رەچەڵەكی شێخ سەعیدی نورسی كوردە، هێماگەلێكی كورد هەن، كە رۆڵەی كۆمەڵگە خاوەن سرووشتە یەك نەتەوەییەكان لەبارەیانەوە نازانن، لە دیمەشق گەڕەكێكمان هەیە بە ناوی گەڕەكی قێمەرییە و لەسەر دەستی كورد دروستكراوە و هەموو خەڵكی شام شانازیی پێوە دەكەن، دەڵێن: خەڵكی قێمەرییە رەچەڵەكی شامن، كەواتە زۆرێك هەن لەبارەی رەچەڵەك و ناسینی كوردەوە نازانن، پێویستە گرنگی زیاتر و زیاتر بەو لایەنە بدەین بۆ كردنەوەی ئەو دەروازانەی بەهۆی بێئاگاكردنی سیاسی و كۆچپێكردنی بەمەبەست بە داخراوی ماونەتەوە، كە هەمووانی لە هەمووان ترساندووە
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: لە كاتی چاوپێکەوتنت لەگەڵ ئەو كه‌سایه‌تیانه‌دا تووشی هیچ ئاستەنگێك بوویت، ئایا هیچ رێگریێكیان به‌رامبه‌ر پرسیاره‌كان نه‌بوو، ئایا هه‌ستت به خۆپارێزییان كرد کە چاوپێکەوتن لەگەڵ کەناڵێکی کوردی لەسەر بابەتێکی کوردی نەکەن، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە زۆرێک له‌و كه‌سایه‌تییانه رەنگە بەرژەوەندی و ژیانیان لە وڵاتانێك بێت كه خۆیان له پرسی کورد به دوور ده‌گرن، ده‌ربڕینی هەڵوێستی هاوسۆزییان بۆ پرسی کورد تا ئەو رادەیەی پشتگیری لە مافی چارەی خۆنووسین بکەن، وەک لە لایەن د. تاریق ئه‌لسوێدان، ئایا هیچ ئاستەنگ و دوودڵییەکت لە لایەن ئەوانەوە نه‌بینی له باره‌ی رازیبوون بەم چاوپێکەوتنانە؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: هەڵبەتە ئەمەم بینی، بەداخەوەم كە پێت دەڵێم: واتا لە سەرەتا جارێكی دیكە سوپاسی هەموو ئەوانە دەكەم كە لەگەڵم لەو بەرنامەیەدا بەشدار بوون، بەڵام ترسێكی زۆریشم لێیان بینی، بەشێك لە نوخبەكان رۆشنبیری خۆیان كردووەتە دووكان و لە پشتییەوە رزقێكی بازرگانی لە رێگەی پیتەكانەوە بەدەستدەهێنن، ئەمانە زۆر بە پارێز قسە دەكەن، ئەویش بەهۆی دوو شت، یەكەمیان: لەبەر ئەوەی پاڵپشتی دارایی سیاسی لەدەست دەدەن، دووەمیش: دەكەونە ساتی راشكاوییەتی و ئاشكراكردنی ئەو راستیانەی كە نایانەوێت بیخەنە بەردەمی خەڵك، ئەمانە، بەڵێ من تێبینی راڕایی و نائارامی و ترس و نیگەرانیم لێیان كرد بە پاساوی بێ بنەما، لە هەمان كاتدا هەندێكیان پێشوازییان لێكردین، واتا بۆ ئەوەی دادپەروەر بین، نابێت تەنیا حوكمێك بەسەر هەموویاندا بدەین، چونكە هەندێكیان پێشوازییان لێكردین و كارلێكی خۆی نیشانداین و لەگەڵمان بەشداربوون، هەروەها هەندێكیش هەبوون بەڵێنیان پێداین كە لەوانەیە لە هەندێك ئەڵقەی داهاتوودا لەگەڵمان بەشدار بن، دۆخی گشتی بە راشكاوانە هەندێك لە نوخبەكان لە راستی هۆشیاری عەرەبی تێگەیشتوون لە بارەی فەرامۆشكردن و پەراوێزخستنی كورد و نەزانین لەبارەیانەوە و باوەڕنەبوونیان پێیان، ئەمەش بەشێكە لە كاری سیاسی.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: لەو ده‌سته‌بژێرانه‌ی تاکو ئێستا چاوپێکەوتنت لەگەڵدا کردوون، هەندێکیان ئاراستەی ئیسلامییان هەیە و هەندێکیان ئاراستەی چەپیان هەیە، واتە بیرۆکەی جیاوازیان هەیە، هەندێکجار دژ بە یەکترن، تۆ چۆن جیاوازی ئەم ئاراستانه‌ت بینی سەبارەت بە پرسی کورد؟ مەبەستم ئەوەیە بەشێوەیەکی تر بپرسم، ئایا مانای هەڵگری ئایدۆلۆژیایێكی دیاریكراو واده‌كات كه بووچونێكی دیاریكراوی هه‌بێت به‌رامبه‌ر به پرسی كورد، یاخود بیرو بۆچوونیان كاریگه‌ری له‌سه‌ر هه‌ڵوێستیان ناكات؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: سەرەتا بەشێك لەوانەی دیمانەم لەگەڵیان كرد، پێیان گووتم: دەمەوێت باسی چی لەگەڵیاندا بكەم!! ئەگەر دەتەوێت قسە لە بارەی كورد بكەین و ستایشییان بكەین، پێمگووتن: لە سیاسەتی ئێمەدا ستایشكردنی رەها و زەمكردنی رەهابوونی نییە، بەڵكو دەمەوێت بە زمانێكی دادپەروەرانە قسە لە بارەی كوردەوە بكەین، لە راستیدا ئەوان بە پاراوی و بابەتیانە قسەیانكرد، هەرچی ئەو بابەتەیە كە جەنابت ئاماژەت پێدا، بابەتی هەڵوەستەكردنە لەسەر.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: واتا ئەرێنی لەگەڵ پرسی کورد یان نەرێنی لەگەڵ پرسی کورد؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: ئەرێنی یانیش نەرێنی، ناكرێت ئەو هەڵانە پەردەپۆش بكەین، كە هەندێكجار ئەنجامیان دەدەین، ئەوانیش حوكمە گشتگیرەكانن، تۆ ناتوانیت بڵێیت: هەموو ئیسلامییەك دادپەروەری بۆ كورد رەت دەكاتەوە، هەروەها نەك لەبەر ئەوەی كە ئەوان ئیسلامین، ئەوا بەلای داعشدان و بەرامبەر نەتەوەكان تووندڕەو دەبن، هەروەك هەموو چەپڕەوێكیش بەوە رازی نابێت كە دادپەروەربێت لەگەڵ كورد، بەڵام ئەوەش مەرج نییە كە بۆ ئەوەی لەگەڵ كورد دادپەروەر بێت، پێویستە ئەو چەپڕەو بێت، كەواتە حوكمدانی گشتی و سەرپێیی ناڕەوان، لە راستیدا من دادپەروەریم لە هەندێك كەسایەتی بینی، داوای مافی كورد لە ریفراندۆم و مافی چارەی خۆنووسینی كوردیان كرد و ئەمەشمان لە بەرنامەكاندا بینی، هەروەها هەندێك كەسایەتیش باسی شكۆمەندی و شەرمەزاری و ئابڕوویان كرد، لە كاتێكدا هەندێك كەسایەتیش كە خۆیان بە نزیك لە مافەكانی مرۆڤ و كۆمەڵگەی مەدەنی دەزانن، رەتیانكردەوە بەشداری بكەن، كەواتە تۆ ناتوانیت هەموویان بخەیتە ناو سەبەتەیەك.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئەمەش بەو مانایەیە کە رەنگە ئیسلامییەک هەبێت هاوسۆز بێت بەرامبەر بە پرسی کورد و رەنگە لە هەمانکاتدا ئیسلامییەک هەبێت پێچەوانە بێت، واتە داواکارییەکانی کورد رەت بكاته‌وه، بە هەمان شێوە رەنگە کەسێک کە بیری چەپ یان ئاراستەی چەپ بێت هاوسۆزی بێت و كەسایه‌تیێكی تری چەپ پێچەوانە بێت و دژی پرسی كورد بێت، واته مه‌رج نییه په‌یوه‌ندی به بیروبۆچوون یان ئایدۆلۆژیاوه هه‌بێت.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: دەوەستێتە سەر ئاگاداربوون و دادپەروەری و خوێندنەوەیەكی ورد لە بارەی ئەوەی روویداوە و هەروەها لە بارەی مێژوو و واقعەوە، ژمارەیەكی زۆری نوخبەكان تەنانەت تەواوی كۆمەڵگەش ناناسن.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئەگەر كه‌موكوڕیەك هه‌بێت له خاڵێکی دیاریکراودا، پرسیارەکە ئەوەیە ئەم تێنەگەیشتنە کە لەلایەن زۆرێک لە ده‌سته‌بژێره عەرەبه‌كان و رەنگە بتوانین بڵێین زۆرینەی کۆمەڵگه‌ی عەرەبی و هەموو دەسەڵاتە عەرەبییەکانەوە هه‌یه، بۆ چی ده‌گه‌ڕێته‌وه ئایا بۆ تێنەگەیشتن لە پرسی کورد دەگەڕێتەوە یان کەمتەرخەمی لە لایەنی کوردییەوە، واتە لایەنی کوردی نەیتوانیوه بگاتە مێشکی كه‌سایه‌تی و كۆمه‌ڵگه و ده‌سه‌ڵاته عه‌ره‌بییه‌كان و هه‌ڵوێسته‌كان راستبكاته‌وه له‌سه‌ر پرسی كورد، یاخود هۆکارەکەی دەگەڕێتەوە بۆ جیهانی عەرەبی، بۆ ده‌سته‌بژێری عەرەب، بۆ دەسەڵاتە عەرەبییەکان کە هەوڵیان نەداوه به دروستی له پرسی کوردی بگه‌ن؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: بە بڕوای من هۆكارەكەی، پێویستە جیاوازی لە نێوان گەلان و سیاسەتدا بكەین، گەلان یەكتر ناناسن، واتا لێرەدا هیچ ئامرازێكی پێناسەكردنی تەواو نییە، بۆ ئەوەی پێكهاتەیەك بەبێ ترس پێی بناسرێتەوە، واتا دەسەڵاتی سیاسی مومارەسەی رێسایەكی داگیركاریی كردووە و هەمووانی لە دژی هەمووان هانداوە، بۆ ئەوەی جڵەوی هەموویان بكات و هیچ مافێك بۆ هیچ كامێكیان لەوانە نەهێشتووەتەوە، واتا هیچ مافێكی فەراهەم نەكردووە، كورد و عەرەب لە نێوان خۆیاندا هاوبەشن، وەكو گەل لە نەزانینی ئاڵوگۆڕكراودا و بەباشی یەكتر ناناسن، هەروەها لە بارەی پێكهاتەكانیان و ناسنامە هاوبەشەكانیانەوە نازانن، تەنانەت مێژووی هاوبەشیش رەت دەكەنەوە، هەندێكیان مێژووی هاوبەش رەت دەكەنەوە، ئەوەی ئەمڕۆ ئێمە دەیبینین، بارگرانی دەسەڵاتە یەك لەدوا یەكەكانی تەواو سیاسی لە ئەستۆ دەگرێت لە نەزانكردنی تەواوی كۆمەڵگە، دواتر بە نەتەوەكردنی ئەو كۆمەڵگەیە، دەزانین كە هێما و درووشمە مێژووییە جیهانییەكانی كۆمەڵگە عەرەبییەكان دروشمێكی نامۆی دەركردووە، گوتوویەتی (أمة عربیة واحدة ذاە رسالة خالدة)، واتا "یەك نەتەوەی عەرەبی خاوەن پەیامێكی نەمر" ئەمە لەلایەن كوردەوە دەرنەكراوە، بەڵكو رژێمە گشتگیرەكان دەریانكردووە و توانیویانە لە رێگەیەوە كۆمەڵگەی ناوخۆیی بكاتە سەربازگە و گۆڕیویەتی بۆ فەرماندەییەكی سەپێندراو و چەكێكی بەكرێگیراو، بۆ ئەوەی گوللـە بە پێكهاتەكانی دیكەوە بنێت، لە كاتێكدا پێكهاتەی دیكە لە ستەمكاریدا دەژیت، جا بۆ ئەوەی ئەویش قەرەبووی ئەو ستەمكارییە بكاتەوە و لێی رزگاری بێت، پەیڕەوی عەقڵییەتی گلەیی و ماتەمینی كردووە، لە هەندێك باریشدا مومارەسەی ستەمكاریی كردووە لە دژی ئەو ستەمكارییەی بەرامبەری دەكرێت، كەواتە ئەگەر بمانەوێت خاڵ لەسەر پیتەكان دابنێین، كە وابزانم مەبەستی تۆ ئەمەیە، ئەوا پێویستە لە ژێر هەژموونی سیاسی بێینە دەرەوە و هاوبەشییەكانمان لەناو كۆمەڵگەدا قووڵتر بكەینەوە و هەوڵ بدەین پێكهاتەكان لە میانەی ئەتەكێت و مەرجەعییەت و مێژووەكەیانەوە بناسین، نەك لە رێگەی ئەو لایەنە سیاسییەی دراوسێ، كە پاڵپشتی دارایی دەكات و یاری بە ویژدانی ناوخۆیی دەكات لە نێوان ئەو پێكهاتانەدا، كە دووبەرەكی لە نێوانیاندا دروست دەكات.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: هەموو ئەو کەسانەی کە دیدارت له‌گه‌ڵ ئه‌نجامدان هەڵوێستی ئەرێنییان هەبوو لە باره‌ی پرسی کورد و هاوسۆزی خواستەکانی گه‌لی کورد بوون، رەنگە هۆکارەکەش پەیوەندی بە ئێمەوە هه‌بێت، چونکە ئێمە ئەو کەسانەمان هەڵبژارد کە پێشتر دەمانزانی هەڵوێستەکانیان ئەرێنین، ئێمە ویستمان رای گشتی کورد لە هەڵوێستی ئەو كه‌سایه‌تییه.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: واتا لە راستیدا كەسی رووناكبیر ئەو كەسەیە كە دەتوانێت ئیدارەی گۆشە هەستیارەكان بدات، هەروەها كەسی رۆشنبیر وەكو عەبدی جابری پێناسەی دەكات، بریتییە لە كەسی مووژدەبەخش و بەرهەڵستكار و خاوەن پرۆژە، گرنگە كەسی رۆشنبیر وەكو تۆ ئاماژەت پێدا، نابێت چاوەڕێ بكات كەسێك لە دەرگای بدات، بەڵكو دەبێت خۆی باسی تەواوی كۆمەڵگە بكات، بەڵام لە راساتیدا بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی گەورە لۆمەی رۆشنبیرانی عەرەبی نەكەین، پێویستە بیر لە فشارەكانی واقعی سیاسیش بكەینەوە، كە وای لەو رۆشنبیرانە كردووە نەتوانێت بیر لە هەموو شتەكان بكه‌نەوە، تەنیا ئەوە نەبێت كە یەك رەهەندیان هەیە، بۆ نموونە تۆ دەزانیت كە هەندێك ناوچەی زۆرینەی كوردنشین لە سەدا سەد بە بۆردوومان و كۆچپێكردنی زۆرەملێ و گۆڕینی دیمۆگرافی دەكرێنە ئامانج، لە بەرامبەردا فەڵەستینیش هەیە كە دەكرێتە ئامانج، بەڵام رێژەی لەسەدا 99%ی عەقڵییەتی عەرەبی تەركیزیان خستووەتە سەر دۆزی فەڵەستین، بەڵام ناتوانێت بە هەمان عەقڵییەت مامەڵە لەگەڵ ئەو بە ئامانجكردنەی ناوچە كوردییەكان بكەی، هەروەها ناشتوانێت هەندێك كات تەرخان بكات، بۆ بیركردنەوە لە فشارەكانی كۆمەڵگە، دووەم شت: ئەگەر بمانەوێت شرۆڤەی بكەین كە بۆچی رۆشنبیرانی عەرەبی دەستپێشخەری فشاری سیاسی ناكەن، هەروەها لێرەدا پشكەكانی رۆشنبیران بوونەتە بەشێك لە دەسەڵات، دەسەڵاتیش نایەوێت بە دادپەروەرانە قسە لەسەر پێكهاتەكانی بكات، ئەو هەموو پێكهاتەكانی لە دژی یەك هان دەدات و ترس و تۆقاندن لەناویان بڵاودەكاتەوە و مافەكانیان دەخوات، كەواتە ئه‌مه لایەنێكییانه، لایەنی سێیەم ئەوەیە، كە لێرەدا پەراوێزخستن بەرامبەر هەموو پێكهاتەكان هەیە، با بە ویژدانەوە قسە بكەین، بەرامبەر پێکهاتەی عەرەبیش كوشتن، بڕین، لێدان و چەوساندنەوە و لە پیرۆزییەكانیان دراوە، پێكهاتەی كوردیش بە هەمان شێوە، هەروەها پێكهاتەكانی دیكەش، ئێمە لە دیمەشق وەكو كورد كاتێك ویستمان فێری زمانی كوردی بین، لە بری ئەوەی رژێم بێت و كۆمەڵەیەكمان بۆ دابمەزرێنێت بۆ فێربوونی زمانی كوردی، كۆمەڵەیەكی شەركەسی لەناو كۆمەڵگەدا دروستكرد، هەموو پێكهاتەكان سەر و سەرچاو، من بەرهەڵستی پێكهاتەی شەركەسی ناكەم، بەڵام ئایا لۆژیكییە كاتێك تۆ بتەوێت رۆڵەی نەتەوەیەك فێری زمانەكەیان بكەیت، تۆ هەستیت كۆمەڵەیەكی شەركەسی لەناویاندا بچێنیت، كە مومارەسەی سرووت و دابونەریتی شەركەسی بكات، هەموو پێكهاتەكان سەر سەر و سەرچاوم، بەڵام دەمەوێت پێت بڵێم: كە رژێم چۆن بیردەكاتەوە، رۆشنبیران بەو شێوەیە خووڵقێندراون، كە دەسەڵات دەیەوێت، نەك بەو شێوەیەی كۆمەڵگە دەیەوێت، ئەوانەی له به‌رنامه‌كه‌ماندا بەشدارییان كرد، رێزێكی گەورەیان هەیە لە خۆداماڵین لە ئینتیما و پاشكۆیەتی سیاسی.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: پێت وایە، دوای ئەم ئەزموونەی کە لە ده‌ره‌نجامی تۆمارکردنی ئه‌م به‌رنامه‌یه له‌گه‌ڵ ئەم كه‌سایه‌تییانه‌دا ئه‌نجامتدا، پێتوایە کاریگەری لەسەر هەڵوێستی ده‌سته‌بژێره عەرەبییە کاریگەرەکان هەبێت کە بە شێوەیەک یارمەتی پرسی کورد بدات؟ مەبەستم ئەوەیە ئایا ئەم ده‌سته‌بژێرانه دەتوانن کاریگەرییان هەبێت لەسەر ژینگەی عەرەبی و به هه‌مان شێوه دەسەڵاتداره عەرەبه‌کان به جۆرێك هەڵوێستیان لەسەر پرسی کورد بگۆڕن؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: پێموایە هەڵبەتە كاریگەری هەیە، نەك تەنیا لە بەرژەوەندی كورد، بەڵكو لە بەرژەوەندی خودی عەرەبیش، بوونی حاڵەتی گرژی لە نێوان ئەو دوو نەتەوە گەورەیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتا كورد و عەرەب، ئەمە هەڕەشە لە بەرژەوەندی خودی عەرەبەكانیش دەكات، پێویستە عەرەب بیربكاتەوە، كە بەرژەوەندییان لە دروستكردنی گرژیدا نییە، هەروەها لە هەندێك ناوچەدا نییە كە لە هەر ساتێكدا بێت قابیلی گڕگرتنە، ئەمانە مافن و نابێت دوابخرێن، هەروەها ناشكرێت پشتگوێ بخرێن، هەروەها مافەكان بە كۆن بوون لەناوناچن، پێویستە بیر بكەینەوە، كە ئەم گەلە خاوەن دیرۆك و مێژوو و زمانی خۆیەتی و مافی ئەوەی هەیە ئەوە بڵێت كە دەیەوێت و بەو شێوەیە بیربكاتەوە، كە دەكرێت بڵێین: هەمووان لە رێگەیەوە سوودمەند دەبن.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: بۆ گۆڕینی یان راستکردنەوەی هەڵوێستی عەرەب لەسەر پرسی کورد پێویستە چی بکرێت، ئەم هەڵوێستە چ هەڵوێستی كه‌سایه‌تییه‌كان بێت، یاخود هەڵوێستی کۆمەڵگە، یان هەڵوێستی دەسەڵاتداران، پێویستە چی بکرێت بە تایبەت لە لایەنی کوردەوە؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: پێموایە پێویستە لایەنی كوردی چاوەڕێی هەنگاونانی لایەنی عەرەبی نەكات، بەڵكو پێویستە بیر لەوە بكاتەوە كە ئەو چی دەوێت و ئەو بەهایانە چین كە بڕیار لەسەر بنەماكەیان دەدات و چۆن بەوە دەگات كە دەیەوێت، ئەمە یەكەم شتە رێكخستنی كارتەكانی ماڵی كوردی، کە لە بیرمەندێكی گەورەی وەكو دكتۆر تاریق سوێدان دەبیستیت، کە گووتی: لەم بەرنامەیەدا لە دەرگای ئێمەتاندا و ئەمە یەكەمجارە كە دەروازەیەكمان لە كەناڵێكی كوردی هەبێت، كە بە تێگەیشتنی خۆمان بۆ دۆزی كورد قسەیان لەگەڵدا بكەین، كەواتە یەكەم شت ئەوەیە، پێویستە كورد بیر لەوە بكاتەوە، چۆن پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنی بەرامبەر ئیدارە بدات، بۆ نموونە كاتێك دەخوێنیتەوە، كە كورد لە دەركردنی فەرهەنگێكی زمانەوانی دواكەوتووە، تا ئەو كاتەی رووسەكان هاتن و فەرهەنگێكیان بۆ زمانی كوردی دانا، رووسەكان بوون ئەو كارەیان كرد، نە كورد و نەعەرەب و نە توورد و نە هیچێكی دیكە ئەو كارەیان نەكرد، بە هۆشیاری و چاودێری رووسیا بوو، هەروەها تێبینی دەكەین كە هەندێك كەمتەرخەمی لە خودی خۆشمان هەیە لە ئێمەی وەكو كورد، كاتێك دەبینیت كە كوردەکان ناتوانن كولتوور و ئەدەبیاتەكەیان بگوازنەوە، تەنیا دوو بەرهەمی هەتیو نەبێت، ئەوانیش: مەم و زین و خەج و سیامەندن، كە دكتۆر محەمەد سەعید رەمەزان بۆتانی گواستوویەتییەوە لە زمانی كوردییەوە بۆ زمانی عەرەبی وەریگێڕاون و قاڵبێكی عەرەبییان وەرگرتووە، تەنانەت لە بیریشیان چووەتەوە كە ئەم چیرۆكانە دەقی ئەدەبی كوردین، كەواتە لەسەر كورد پێویستە بیر لە وەرگێڕان و گواستنەوەی دۆزەكەیان بە شێوەیەكی بابەتی، راستەقینە و ویژدانی بكەنەوە، لەسەر عەربیش پێویستە، پیادەی بیری راسپاردەیی لەسەر كورد نەكەن، یاخود بیرۆكەی براگەورەیی، بەڵكو بیرۆكەی ئەوەی بۆ نموونە من پێت دەڵێم: ئێمە وەكو موسڵمان، نەتەوایەتی لە نێوانمان بەلاوە دەنێین، بەڵام لە واقعدا تەنیا داوا لە كورد دەكات بۆ ئەوەی دەستبەرداری نەتەوەیی خۆی بێت، لە كاتێكدا بۆخۆت دەست بە نەتەوەی خۆتەوە دەگریت و دەستبەرداری نابیت، لێرەدا ئیسلامی تورك و ئیسلامی ئێرانی و ئیسلامی عەرەبی هەیە، لە كاتێكدا نەتەوەی كورد ئەو مافەی پێنەدراوە و مافەكەی تەنیا وەك (خوێی چێشتە) و نابێت زیاتر بێت، من لەو باوەڕەدام ئەركەكان ئاڵوگۆڕكراون.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئەم خاڵە زۆر هەستیارە، زۆرێک لە ده‌سته‌بژێری کورد و رەخنەگرانی کورد گله‌یی لەلایەنی کوردی ده‌كه‌ن، بە تایبەت لایەنی ئیسلامی، كه نەیانتوانیوه لە خزمەتکردنی دۆزی كوردیدا سوود لە ئیسلام وەربگرێت، وەک چۆن تورکەکان ئه‌وه‌یان كرد، كه توانیویه‌تی ئینتیمای ئیسلامی به‌كاربهێنێت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی پرسی نه‌ته‌وه‌یی، بە هەمان شێوە عەرەبەکان سوودێکی زۆریان بینی لە لكاندنی موسڵمانێتی و دۆزی نەتەوەیی خۆیان و تەنانەت لایەنی فارسیش به هه‌مان شێوه سوودمەند بوون توانیان ئەو کارە بکات، بەڵام لایەنی کوردی کاری لەسەر پەیوەستبوونی بە ئایینی ئیسلامی نەکرد بۆ خزمەتی پرسی كورد، مەرج نییە ئەمە هەڵوێستی من بێت، بەڵام زۆرێك له كه‌سایه‌تی کورد هەن کە ئاماژە به‌م خاڵه ده‌كه‌ن.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: لە راستیدا مامۆستا ئەحمەد، واتا بە ویژدانەوە، بابەتی مامەڵەكردنی نەتەوەیی كورد لەگەڵ ئایین، بابەتێكە پێویستی بە خوێندنەوەیەكی نوێ هەیە، هەندێك لە نەتەوەی كورد، ئاینییان بە تۆقێنەر نیشانداوە، واتا واتێگەیشتوون، هەر باوەڕدارێك لەناو پرۆژەی داعشدان، ئەمە هەڵەیەكی گەورەیە، كاتێك تۆ نەتەوەی خۆت لە ئایینەكانی دادەماڵیت، جا چ ئایینی ئیسلامی، ئێزدی یانیش هەر ئایینێكی دیكە، ئەوا تۆ ئەو نەتەوەیە لاواز دەكەیت و حیسابی ئەوە ناكەیت كە پاڵنەرێكی كۆمەڵایەتی جیهانییە نەك ناوخۆیی، ئەمە لەلایەك، لەلایەكی دیكەوە هەندێك لەو باوەڕەدان كە لە پێناو باوەڕبوونییان بە ئایینەكەیان، دەبێت دەست لە نەتەوایەتی خۆی هەڵگرێت، نەشمانزانیوە نە لە ئیسلام نە لە ئایینەكانی دیكەش، كە بۆ ئەوەی بچیتە پاڵ هەر ئایینێك، دەبێت دەست لە نەتەوەكەت هەڵگریت، لێرەدا سەلمانی فارسی، بیلالی حەبەشی و سوهەیبی رۆمی هەن، كە لە دەوری پێغەمبەر بوون دروودی خودای لێبێت.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: هەروەها گابان (جابان)ـی كوردی.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: بەڵێ، گابانی كوردی، لە دەوری پێغەمبەر بوو دروودی خودای لێبێت و هیچ مەرجێكیان لەسەر نەبوو بۆ ئەوەی دەست لە رەگەزنامەكانیان هەڵگرن تاوەكو بچنە ریزی هاوەڵانی پێغەمبەر، بۆیە من دەستەواژەیەكم نەخشاندووە، كە دەڵێت: ئیسلام ئایینی بەهاكانە، نەك سڕینەوەی نەتەوەكان، واتا ئایین هیچ پەیوەندییەكی بە ئایینەكەتەوە نییە، دانانی نەتەوایەتی بەرامبەر بە ئایین، یارییەكی سیاسیی زۆر خەجاڵەتبارە، ئایین لەسەر عەقڵ بوونیات دەندرێت، بەڵام نەتەوەكان لەسەر بنەمای كولتوور و نەریت، ئایین لەسەر هەڵبژاردنە، نەتەوە لەسەر میراتە، واتا لە نەتەوەدا خۆت هەڵینابژێری و ناتوانیت دەستبەرداری بیت، بەڵام دەتوانیت دەست لە ئایینەكەت هەڵگریت، ئەگەر من رەگەزنامەیەكی ئەڵمانی، یان فەڕەنسی یانیش ئیتاڵی بەدەستبهێنم، بەڵام نەتەوەكەم هەر كوردە، بەڵام دەتوانم ئایینەكەم بگۆڕم، كەواتە ناتوانیت ئایین و نەتەوە بخەیتە بەرامبەر یەكتر، ئەمە یاریكردنە بە عەقڵی موسڵمانان، ئەزموونی مەلا مستەفا بارزانی، ئەو كەسێكی زۆر زیرەك بووە، واتا كاتێك ئەزموونەكەی و هەندێك دەستنووسەكانی دەخوێنیتەوە، بۆ نموونە بەیانی ئەمڕۆ هەندێك شتم لە بارەی خوێندەوە، وەبەرهێنانی لەو كارتانەدا دەكرد، كە لەبەردەستیدا بوون، لە ناویشیان ئایین، ئەم خێزانە خاوەنی رەسەنایەتی و مێژووە لە پەیوەندییان بە ئایینەوە، ئێستا ئەوەی لێمان داواكراوە ئەوەیە، كە گرێ ئاڵۆزەكانی نێوان ئایین و نەتەوەكان بكەینەوە، هەروەها لە نێوان خودی نەتەوەكانیشدا، تەنانەت شازادە حەسەن گووتەیەكی زۆر جوانی بۆ ئەمە هەیە، دەڵێت: ئەم رۆژهەڵاتەی ناوەڕاست ناتوانێت بەبێ نەتەوە گەورەكانی بەردەوام بێت، نەتەوەی عەرەبی، كوردی، توركی و ئێرانی لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون، لەسەر ئەو بنەمایەی كە تۆ مافی خۆتە و منیش مافی خۆمە، نەك لەسەر بنەمای ئەوەی هی خۆم بۆ خۆم و هی تۆش دەخۆم.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: نه‌ك له‌سه‌ر بنەمای برا بچووک و برا گەورە؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: نەخێر، هەروەها ئەمەش مامۆستا ئەحمەد، من رقم لەوەیە هەر كوردێك ببینم لەسەر بنەمای مەزڵوومییەت تۆمەتباركردن سڕینەوە مامەڵە لەگەڵ هەر پێكهاتەیەكدا بكات، كەس لە كەس باشتر نییە، ئەمانەش چەند قسەیەكن پێویستە كورد و عەرەب و تورك و ئێرانی و هەمووان لێی تێبگەن، هیچ نەتەوەیەك لە نەتەوەیەكی دیكە رەسەنتر نییە، نەتەوەكان لە نێوان خۆیان باوەش بۆ یەكتر دەكەنەوە، بەڵام دەسەڵاتی سیاسی ئەو نەتەوانەی لە شیرازە كۆمەڵایەتییەكەی و رەهەندە مێژووییەكەی داماڵیوە و گۆڕیویەتی بۆ ناكۆكییەكی یەكتركوژ لە نێوان خۆیان، ئەمڕۆ بەهۆی هەندێك سیاسەت، كە چوونەتە ناو قووڵایی كۆمەڵگەكان، ناكۆكییەكان لە ناكۆكی ئاساییەوە گۆڕاون بۆ ناكۆكی لە هەستی ویژدانیدا، تەنانەت تۆ تێبینیت كرد لە رووداوەكانی ئەم دواییە، كە لە سووریا روویاندا و دەیانگووت: نامانەوێت كوردێك فەرمانڕەواییمان بكات، كەواتە بۆچی ئەوەی دیكەی سەر بە ریش فەرمانڕەواییت بكات! یانیش كورد ئەو مافەی نییە!؟ ئەم ناكۆكیانە دەرهاویشتەی ژینگەكە یانیش ناوچەكە نین، بەڵكو دەرەنجامی یارییەكی سیاسین لە پشت سنوورەكانەوە و لێرە و لەوێ یاری دەكات، نەك لەبەر ئەوەی خۆشەویستی بۆ ئەو نەتەوەیە هەیە، بەڵكو بۆ لەناوبردنی هەردوو نەتەوەكە بە دەستی یەكتریان، بۆ ئەوەی ئەو نەتەوەیە بەسەر كەللـەسەری بێتاواناندا بەرزببنەوە.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: پێتوایە ئێمە لەم هەرێمەدا پێویستمان بە دیالۆگ لە نێوان کورد و عەرەبدا هەیە، ئایا دیالۆگ دەتوانێت بەشێک لەم کێشە گەورەیە چارەسەر بکات کە کاریگەری لەسەر کورد و عەرەب هەیە؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: پێویستە ئەوە هەبێت، چونكە ئەگەر دیالۆگ نەبێت، ئەوا شەڕ شوێنی دیالۆگ دەگرێتەوە، كاتێكیش تۆ پشت بە بنەمای دیالۆگ دەبەستیت، بنەمای تێگەیشتنیش جێبەجێ دەكەیت، دواتر لێكتێگەیشتن لە پێناو گەیشتن بە شێوازێكی هاوبەش، كەواتە هەڵبەتە دەبێت دیالۆگ هەبێت، هەروەها من بە راشكاوانە پێت دەڵێم: وەك چۆن لە سەرەتا باسم كرد، بەهای بەرنامەكە لەوەدا بوو، كە بۆ یەكەمجار بوو دەروازەیەك بە رووی رۆڵەكانی نەتەوەی عەرەبی نوخبەدا بكەیتەوە، كە كەسانی ئەكادیمیا و خاوەن پێشینەیەكی مێژوویی و میدیاكاران، بۆ ئەوەی بەبێ هیچ هێڵێكی سوور قسە بكەن و بەوپەڕی خواستی خۆیان بدوێن، ئەوەی لەسەرمانە كە بە سوپاسەوە كەناڵەكە ئەنجامیداوە، ئەوەیە كە پێشوازی لە زمانی رێككەوتن بكەین، پێشوازی لە زمانی كەسانی ژیر بكەین، هەروەها پردەكان لەبەردەم یەكتردا بكەینەوە و گوێ بۆ یەكتر بگرین، بەر لەوەی بڕیار بدەیت، تێبگە ئەمە لە یەكێك لە ئەڵقەكان دكتۆر تاریق سوێدان گووتی: بەرلەوەی حوكم بدەیت، سەرەتا تێبگە، هەروەها مامۆستا وەزاح خەنفەریش ئەو شتەی گووت، ئەمانە چەند ئەڵقەیەكی پێشكەوتوو بوون، واتا لەمانەی بەرتەسكی و نەبوونی دەنگی ژیر، ئەوان بیرۆكەی بوێرانەیان پێشنیاز كرد.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئەو ئاستەنگانە چین لە بەردەم ئەنجامدانی ئەم جۆرە دیالۆگانە کە ئەنجامێکی بەرهەمداریان لێدەکەوێتەوە، بەتایبەتی کە ئاگادارین کە لە راستیدا مەکۆی دیالۆگ یان رەنگە کۆنفرانسی دیالۆگ لە نێوان لایەنی کوردی و لایەنی عەرەبیدا هەبووە، بەڵام کەمن و رەنگە بێکاریگەربن، یان لایەنی کەم دەرەنجامی بەرچاویان نەبووە کە ئێمە هەستی پێبکەین؟ ئاستەنگەکانی بەردەم بەڕێوەچوونی ئەو جۆرە دیالۆگانە و کاریگەرکردنی ئەم دیالۆگانە چین؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: ئەوەی رێگرە لە ئەنجامدانی ئەو جۆرە دیالۆگانە، لە راستیدا زۆری ژمارەی ئەوانەیە كە بوونەتە هۆی شاردنەوەی چەمكی یەكگرتوویی لەسەر پرسە هاوبەشەكان، ئەو پرسانەی لەلایەن هاڕینی سیاسییەوە شاردراونەتەوە، یەكەم: رێگری یەكەم كاری سیاسییە، كە نایەوێت رێككەوتن و ویفاق لە نێوان نەتەوەكانی ئەم ناوچەیەدا هەبێت، كاتێك پێكهاتەكان لە نێوان خۆیاندا دەبێتە شەڕیان، ئەو دەتوانێت بە جیا مامەڵە لەگەڵ هەر یەكێك لەو پێكهاتانەدا بكات، بۆ ئەوەی لاوازیان بكات و لە پێكهاتەكەی بەرامبەری بیترسێنێت، دووەم: زۆربەی ئەوەی ئاماژەت پێدان مامۆستا ئەحمەد، لە بوونی كۆنگرە و كۆڕبەند و ئەو شتانە، من پێموایە ئەمە شتێكی فۆلكلۆری و جوانكارییە و هیچ واقعییەتێكی نییە، ئەوە گووتاری نوخبەكانە لە نێوان خۆیاندا، تۆ بەرنامەكەت بۆ هەمووانە، بۆ ئەوەی گوێیان لە دەنگی نوخبەكان بێت، ئەمەش داخراو نییە، ئەمەیە بەهای ئەو بەرنامەیە، كە توانیویەتی بچێتە ناو خەڵك و قسەیان لەگەڵدا بكات و گوێبیستی دەنگی نوخبەكان بن، كە چۆن بیر دەكەنەوە، هۆكاری دووەم جگە لە گوشاری سیاسی، كە جیاوازە، لێرەدا راستییەك هەیە، ئەویش كەمتەرخەمیی نوخبەكانە، چ نوخبەی عەرەبی بێت یان نوخبەی كوردی، لێرەدا هەژموونێكی سیاسیی حزبی هەیە لەسەر حیسابی پەیوەندی نێوان پێكهاتە و نەتەوەكان، بۆ نموونە فڵانە حزب بانگەوازی ئەوە دەكات كە ئەو تیمی رزگاربووە و لەو كۆمەڵەیە كە هیچ هاوتایەكی نییە، بۆیە دەبێت بەسەر كۆمەڵەی دیكەدا زاڵ بێت، بەهەمان شێوە بەسەر نەتەوەی دیكەشدا زاڵ بێت لەسەر بنەمای تاكەكەسی، ئێمە لێرەدا، بیرمەند دكتۆر (بورهان غەلیون) شتێكی پێشنیاز كرد، كە شایەنی بیركردنەوەیە، ئەو گووتی: كەی كۆمەڵگەكان ناسنامە سەرەتاییەكانیان دەپۆشن؟! كاتێك لەبەریان دەكەن، كە دەزانن هیچ ئینتیمایان بۆ ئەو دەوڵەتە نییە كە تێیدا دەژین، ئەو دەوڵەتەی وا بیر دەكاتەوە كە هاووڵاتی بچووك و هاووڵاتی گەورەی هەیە، كە دەكرێت دواجار هەموویان لەژێر خواستی هەرە گەورەكەیاندا بهاڕدرێن، كە ئەویش دەسەڵاتی باڵادەستە خووڵقاندنی رق و كینە، كەواتە لێرەدا ئەو پێكهاتانە دەگەڕێنەوە بۆ ناسنامە سەرەتاییەكانیان، هەروەها دەبێتە هۆی لەدەستدانی ئەو رەوایەتییە سیاسیەی بانگەشە بۆ دادپەروەری لە نێوان هەموواندا دەكات، هەروەها مامەڵەکردن لەگەڵ هەمووان لەسەر بنەمای لێهاتوویی و كارامەیی و تەواوكار دەكات، نەك لەسەر بنەمای بە باشتر زانین و بەكەمتر زانین.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئایا هەست ناکەیت لایەنی کوردی هێشتا نەیتوانیوە بچێتە ناو ئەم بەربەستەی کە لە نێوان خۆی و قووڵایی عەرەبدا هەستی پێدەکات و ده‌سته‌بژێری کورد نەیانتوانیوە بچنە ناو قووڵایی عەرەبەوە؟ لە ماوەی ئەزموونی مندا وه‌كو میدیاكارێكی كورد له‌ناو میدیای عه‌ره‌بییدا كه زیاتر لە 25 ساڵ لەگەڵ میدیای عەرەبی کارم کردووە، 20 ساڵ لەوانەش لەگەڵ کەناڵی ئەلجەزیرە، تێکەڵاو بووم لەگەڵ چەندین کەسایەتی میدیای عەرەبی، گه‌وره میدیاكارانی عەرەبی، پێش ئەوەی زانیاریان لەسەر پرسی کورد هەبێت، یان پێش ئەوەی سەردانی کوردستان بکەن، هەڵوێستێكی ناته‌ندروست یاخود تێنەگەیشتنیان لەسه‌ر پرسی کورد هەبوو، بەڵام دوای ئەو کارلێکەی کە لە نێوانماندا دروست بوو و دوای سەردانەکانیان بۆ هەرێمی کوردستان و بەرکەوتنیان لەگەڵ كه‌سایه‌تی کورد و بەرپرسانی کورد، هەڵوێستەکانیان بەتەواوی پێچەوانە بووەوە، و لە دۆخێکی نەرێنییەوە بۆ دۆخێکی ئەرێنی گۆڕدرا، ئەمەش بەو مانایەیە کە تا ئێستا كه‌سایه‌تی و ده‌سته‌بژێری كورد خۆیان له‌وان نزیك نه‌كردووەته‌وه، یان زانیاری راست و ره‌وانیان له‌سه‌ر پرسی كورد پێنه‌گه‌یشتووه، ئەمە لە راستیدا مانای ئەوەیە کە شکستێکی کورد هەیە بۆ گەیشتن یان چوونە ناو بەربەستەکە و چوونە ناو قوڵایی عەرەبی.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: من ناڵێم كه‌مته‌رخه‌مییه، رێگه‌م بده وه‌كو چۆن ره‌خنه له پێكهاته‌كانی دیكه ده‌گرین له پێشه‌وه‌ی هه‌مووشیان برا عه‌ره‌به‌كانمان، با ره‌خنه له خودی كوردیش بگرین، لێره‌دا هه‌ندێك حزبی كوردی هه‌ن، عه‌ره‌بیان وه‌كو پێكهاته‌یه‌كی تۆقێنه‌ر نیشانداوه، خۆزگه ئه‌و وێنه‌یه‌یان نیشان نه‌دابایه و ئه‌وان به‌م كاره كورد و عه‌ره‌بیان له یه‌كتر تۆقاندووه، داواكاری سه‌ره‌كی كه پێویسته نوخبه‌ی كوردی ته‌ركیزی له‌سه‌ر بكه‌ن، بریتییه له پێناسه‌كردنی دۆزه‌كه‌یان له‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی بابه‌تییانه، پێناسه‌كردنی مافه یاساییه‌كان، پێناسه‌كردنی مێژووی هاوبه‌ش، پێناسه‌كردنی ئه‌وه‌ی كه مافه‌كه‌م مانای وا نییه كه له مافه‌كه‌ت بێبه‌شت بكه‌م، ئێمه به‌شێك نین له پاشكۆیه‌تی بۆ ئه‌جێندایه‌كی نێوده‌وڵه‌تی، لێره‌دا ستراتیژیه‌تێكمان هه‌یه، چونكه لێره‌دا بانگه‌وازێك بۆ ئه‌وه هه‌یه كه كورد به‌شێكن له خواست و ئه‌جێندای وڵاتانی دیكه، كه‌واته له‌سه‌ر كورد پێویسته ده‌ریبخه‌ن و به‌ڵگه بۆ ئه‌وه نیشان بده‌ن، كه به‌شێكی ره‌سه‌نی ئه‌م ناوچه‌یه‌ن و مافه‌كانیشان مانای وا نییه كه مافی ئه‌وانی دیكه به‌هه‌ده‌ر بدرێن یان به‌سه‌ریاندا زاڵ بن، هه‌روه‌ها لێره‌دا شتێكی دیكه‌ش هه‌یه، كه پێویسته په‌یامی میدیایی كوردی هه‌ڵبگرین، په‌یامی میدیایی كوردی چییه؟! ئه‌مڕۆ ئێمه ده‌نگێكی كوردیمان ده‌وێت كه بگاته ئه‌ورووپا و وڵاتانی عه‌ره‌بی و خه‌ڵكانێك گوێیان لێبێت كه ئێمه كێین؟ به‌هاكانمان چین؟ په‌یامه‌كه‌مان چییه؟ و مافه‌كانمان چین؟ به‌شێوه‌یه‌كی زانستی و بابه‌تییانه دوور له زمانی قسه‌ی ناشیرن یان جنێودان و شه‌ڕ، ئه‌مه‌یه كه پێویسته له‌سه‌رمان جه‌ختی له‌سه‌ر بكه‌ینه‌وه، با ده‌ست له‌وه هه‌ڵگرین هه‌ڵه‌كانی خۆشمان بخه‌ینه ئه‌ستۆی ئه‌وانی دیكه و با دانیش به‌وه‌دا بنێین كه ئێمه‌ش كه‌موكوڕیمان هه‌یه، چونكه كورد ده‌زگایه‌كی میدیایی نییه، ته‌نیا ئه‌م ده‌ستپێشخه‌رییه نه‌بێت كه ئه‌مڕۆ ده‌ستیپێكردووه، بۆ ئه‌وه‌ی نكۆڵی نه‌كه‌ین له به‌رنامه و هه‌وڵی كه‌ناڵه‌كانی دیكه‌ش.. هیچ ده‌زگایەکی میدیایی نه‌بووه دۆزی كورد وه‌كو پێویست بناسێنێت به‌بێ په‌نابردن، به په‌نابردن بۆ سڕینه‌وه و شێواندنی شكۆمه‌ندی و پێدا هه‌ڵپژان به زمانێكی بابه‌تییانه.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: دکتۆر تاریق سوێدان، لەو چاوپێکەوتنەی کە لەگەڵیدا ئەنجامتدا، ئاماژەی بەوەدا کە لە بۆنەیەکدا لە هەولێر بووە، بە دوای کەناڵێکی کوردیدا دەگەڕا بۆ بینینی هەندێک شت کە رەنگە پێش هاتنی نەیبیستبێت و گووتی کە من کەناڵێکی کوردیم نەدۆزییه‌وه کە بە عەرەبی قسە بکات و منیش لە زمانی کوردی تێناگەم، کەواتە چۆن بتوانم شتێک لەبارەی کوردەوە بزانم؟ رەنگە ئه‌مه‌ی وه‌كو رەخنە ئاراستەی لایەنی کوردی کردبێت، لەوەدا میدیایەکی عەرەبی زمانی نییە، ئێمە 32 ساڵە لە کوردستانی عێراقین و ئەزموونێکی تایبەت بە خۆمان هەیە، كه وه‌كو كورد خۆمان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ین پێچه‌وانه‌ی ناوچه‌كانی تری كوردستان یاخود بە درێژایی مێژوو كه پێیدا تێپه‌ڕیوین، 32 ساڵ لەمەوبەر لەم قۆناغەدا شۆڕشێکی میدیایی کوردی روویدا، شۆڕشێک لە ژمارە و زۆری دەزگاکانی راگەیاندن و زۆربوونی پیشەگەرەکانی راگەیاندن روویدا، نزیکەی 8 هەزار رۆژنامەنووسی کوردی تۆمارکراو هەیە له سه‌ندیكا و رەنگە زیاتر لە هەزار و دوو هەزاریتریش هەبێت کە ناویان تۆمار نەکراوە، بەڵام لە نێو ئەم 10 هەزار رۆژنامەنووسەدا، بە دەگمەن رۆژنامەنووسێک دەبینیتەوە کە لە دامەزراوەیەکی راگەیاندنی عەرەبیدا کار بکات، یان بە دەگمەن وێستگەیەکی کوردی دەدۆزیتەوە، جا تەلەڤزیۆن بێت، رادیۆ بێت، یان رۆژنامەیەک کە رووی ئاراستەی له خوێنەری عەرەبی بێت، واتە میدیایەکی کوردی به زمانی عەرەبی.
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: ئه‌مه‌ش كۆتێشنێكه (مأخذ) كورد له نێوان خۆیان قسه ده‌كه‌ن، جا ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌كه ته‌نیا له گفتوگۆی گه‌ڕه‌كێك و كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا مایه‌وه، ئه‌وا كه‌ی ئه‌وانی دیكه گوێیان لێ ده‌بێت؟! ئه‌وانی دیكه گوێیان لێ نابێت! تۆ له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی خۆت به زمانی خه‌ڵكه‌كه‌ت قسه ده‌كه‌یت و هه‌ر بۆ خه‌ڵكه‌كه‌ت گله‌یی له‌وه ده‌كه‌یت كه به‌ده‌ستییه‌وه ده‌ناڵێنیت، به‌مشێوه‌یه ئاوانی دیكه گوێیان له گله‌ییه‌كانت نابێت، كاتێك تۆ به زمانێكی غه‌یره زمانی ئه‌وان قسه بكه‌یت، پێویسته تۆ ئه‌و گله‌ییه له قاڵبێكی زمانه‌وانیدا پێشكه‌ش بكه‌یت، كه له‌لایه‌ن عه‌ره‌به‌وه په‌سه‌ند بێت، چونكه ئه‌وان پێكهاته‌یه‌كی گرنگن و پێویسته گوێیان له كورد بێت كه چیی ده‌وێت و ئه‌وله‌ویاته چاره‌نووسسازه‌كانیان چین كه داوای ده‌كه‌ن؟! له سه‌ردانێكمدا گوێم له پیاوێكی په‌نابه‌ری سووری بوو، مامۆستا عیسام عه‌تار پێی گووتم: هه‌موو كوردێك بیر له وڵاته جێهێڵدراوه‌كه‌ی یانیش وڵاته به‌دینه‌هاتووه‌كه‌ی ده‌كاته‌وه، ئه‌مه‌ی پێگووتم و ئێستا ته‌مه‌نی له سه‌رووی 100 ساڵیدایه و هێشتا له ژیان ماوه و گووتی: هیچ گه‌وره و بچووكێكی كوردم نه‌بینیوه كه هه‌ڵگری تۆی ئه‌و ده‌وڵه‌ته نه‌بێت كه هه‌وڵی بۆ ده‌دات یانیش به‌دوایدا ده‌گه‌ڕێت، ئه‌م قسه مه‌ترسیدارانه داوامان لێ ده‌كات كه ئێمه وه‌كو كورد قسه به زمانی ئه‌وانی دیكه بكه‌ین، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و په‌یامه بگه‌یه‌نین، ئه‌مڕۆ كاتێك گوێم له هه‌ندێك خه‌ڵك ده‌بێت، له ناویشیان مامۆستا (وه‌زاح خه‌نفه‌ر)، كاتێك ده‌ڵێت: ئه‌مه هه‌نگاوێكی باشه، كه عه‌ره‌ب و كورد گوێبیستمان بن، ته‌نیا ئه‌وه له به‌رژه‌وه‌ندی مندا نییه كه عه‌ره‌ب گوێ له كورد رابگرن، به‌ڵكو ئه‌وه‌ش له به‌رژه‌وه‌ندی كورده كه گوێ له عاقڵمه‌ندانی عه‌ره‌بیش بگرن، جا ئه‌و رۆڵه‌ی كه پێویسته ته‌ركیزی له‌سه‌ر بكه‌ین، گله‌یی دكتۆر تاریق له‌وه‌یە كه زمانێكی پاراوی نه‌بینیوه كه به زمانی عه‌ره‌بی باسی كورد بكات، بۆ ئه‌وه‌ی ئاگاداری دۆخه‌كه‌یان بێت، ئه‌مه گله‌ییه‌كی ره‌وایه، هه‌روه‌ها ئه‌مه مانای وایه، كه هه‌رچه‌نده میدیا زیاد بێت، ئه‌وا گرنگییه‌كه‌ی له چه‌ندایه‌تیدا نییه، به‌ڵكو گرنگییه‌كه‌ی له جۆرایه‌تییه‌كه‌یدایه، واتا هه‌ڵبه‌ته پێویسته جه‌ماوه‌ری عه‌ره‌بی له‌سه‌ر ئاستێكی چڕ و فراوان بكرێته ئامانجی په‌یامی میدیایی، هه‌روه‌ها وه‌كو تێبینیش ده‌كه‌یت، ئێمه ته‌نیا ئه‌و به‌رنامه تاقانه‌یه‌مان هه‌یه، سوپاسی ئه‌مه‌ش له خۆت و كه‌ناڵه‌كه ده‌كه‌م بۆ چاودێریكردنی ئه‌م به‌رنامه‌یه.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: ئەگەر باسی وەرگێڕان بکەین، ئایا پێویسته لایه‌نی کوردی بابه‌تی وه‌رگێڕان لەبەرچاوی بگرێت، بەتایبەتی لەم 32 ساڵەدا؟ به‌شێكی زۆر له چاپه‌مه‌نی و په‌رتووك و بڵاوكراوه و زۆرێك له به‌رنامه‌ی ته‌له‌ڤزیۆنی و دیبه‌یت هه‌بووه كه به‌زمانی كوردین، ئەگەر وەرگێڕدرابایە سەر زمانی عەرەبی، ئایا ئەم میراتە کولتوورییە یان ئەکادیمییە کوردییە کاریگەریی لەسەر گۆڕانی هه‌ڵوێستی عەرەبی دەبێت، ئایا لە مەسەلەی وەرگێڕان لە کوردییەوە بۆ عەرەبی کەموکورتی هەیە، وەرگێڕان لە عەرەبییەوە بۆ کوردی هەیە، چەندین کتێبی عەرەبی کە وەرگێڕدراون بۆ کوردی و چەندین لێکۆڵینەوەی عەرەبی وەرگێڕدراون بۆ سه‌ر زمانی کوردی، وە زۆرێک لە کوردەکان لەوە تێدەگەن کە بە زمانی عەرەبی چاپ دەکرێت، بەڵام عەرەبێک نادۆزینەوە کە تێبگات لەوه‌ی بە زمانی کوردی چاپ دەکرێت، ئایا نابینیت کە کەموکورتییەک له جووڵه‌ی وەرگێڕان لە زمانی کوردییەوە بۆ زمانی عەرەبیش هەیە؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: هه‌ڵبه‌ته وایه، ئه‌مه زۆر گرنگه، زمان دیوانی عه‌قڵه، زمان بوونه‌وه‌رێكه گوزارشت له هه‌ست، بیر، مێژوو، هیوا و خواسته‌كان ده‌كات، جا ئه‌گه‌ر تۆ توانیت ئه‌م زمانه بگوازیته‌وه سه‌ر زمانی ئه‌وانی دیكه، ئه‌وا سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌یه، به‌ڵێ ئێمه كه‌مته‌رخه‌مین له بابه‌تی وه‌رگێڕان، میراتی كوردی به سێبه‌ره ئه‌ده‌بی، كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی، ئایینی و هزرییه‌وه‌یە، ئه‌مه میراتێكه ونكراوه، میراتێكه شاردراوه‌ته‌وه، هه‌روه‌كو وا بێت مافی ئه‌وه‌مان نه‌بێت له بووتڵه‌كه‌ی و سندووقه جێهێڵدراوه‌كه‌ی ده‌ربهێنین، نه‌خێر، به پێچه‌وانه‌وه، وه‌رگێڕان زۆر گرنگه، به‌ر له كه‌مێك ئاماژه‌م به نموونه‌یه‌ك كرد، نه‌ناسێندراوه، ئایا شتێكی لۆژیكییه هه‌موو ئه‌دیبه‌كانی كورد ئه‌ركه‌كه‌یان له چیرۆكی مه‌م و زین یان خه‌ج و سیامه‌نددا كورت بكه‌نه‌وه، كه له وه‌رگێڕانی دكتۆر محه‌مه‌د سەعید رمەزان البوتییه؟! ته‌نانه‌ت وه‌رگێڕان بووه‌ته خه‌مێكی گه‌وره‌ی ئه‌دیبه‌كانی عه‌ره‌ب، واتا به زمانه پڕشنگدار و زۆر جوانه‌كه‌ی ته‌نانه‌ت نووسه‌ره عه‌ره‌به‌كانیشی تێپه‌ڕاندووه، ئه‌مه ده‌رچه‌یه‌ك بوو بۆ ئه‌وه‌ی رۆشناییه‌كی بچووكی هه‌تیو له كولتووری ئه‌ده‌بی كوردی بناسن، ئه‌گه‌ر ده‌رگای وه‌رگێڕان بكه‌ینه‌وه، ئه‌مه شتێكی زۆر گرنگه بۆ گواستنه‌وه‌ی په‌رتووكه‌كان، من كاتێك سه‌ردانی هه‌ندێك پێشانگەی نێوده‌وڵه‌تی بۆ كتێب ده‌كه‌م، بۆ من جێگه‌ی داخه كه پێت ده‌ڵێم: له هه‌ندێك له‌و وڵاتانه‌ی جۆرێك له هه‌ستیارییان به‌رامبه‌ر به كورد و دۆزه مێژووییه‌كه‌یان هه‌یه، به‌شێوه‌یه‌كی متمانه‌پێنه‌كراو دێنه ناو پێشانگه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و بەشێوه‌یه‌كی تۆقێنه‌ر به‌شداری ده‌كه‌ن، هه‌ر له وه‌رگێڕان، كتێب، ئه‌م و ئه‌و بگره تادوایی، زمانه‌كه‌ش زمانی به‌ترایه یانیش هیچی نییه و ده‌یگوازنه‌وه بۆ هه‌موو سووچه‌كانی جیهان، مه‌به‌ستم وه‌رگێڕدراوه‌كانه، ته‌نانه‌ت هه‌ندێك له وه‌رگێڕدراوه‌كان و چیرۆكه‌كان رێژه‌ی فرۆشیان له زمانی دایك زیاتره، واتا ئه‌وانه‌ی به زمانی عه‌ره‌بین قه‌باره‌ی فرۆشیان له‌و زمانه زیاتره كه لێی وه‌رگێڕدراوه‌ته سه‌ر زمانی عه‌ره‌بی، كه‌واته ئه‌ركی وه‌رگێڕان ئه‌ركێكی زۆر گرنگه، هه‌روه‌ها ئه‌مه وێنه‌یه‌كی شارستانی له باره‌ی كورد و مێژووه‌كه‌ی و چۆنییه‌تی بیركردنه‌وه‌یان پێشكه‌ش ده‌كات.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: لە رێگەی پەیوەندیت لەگەڵ قووڵایی عەرەبی، ئەزموونێکی گەورەت هەیە لە چاپەمەنی و چاپی کتێب، هەروەها کارلێک کردنت لەگەڵ ده‌سته‌بژێری عەرەب بەتایبەت لە پێشانگە نێودەوڵەتییەکان، ئایا بەڕاستی لایەنی عەرەبی بە تامەزرۆییەوە چاوەڕێی خوێندنەوەی ماددەی کوردییە به زمانی عەرەبی؟
عه‌لائه‌ددین ئال ره‌شی: من له‌گه‌ڵ راشكاوانه ده‌بم، هه‌روه‌ها هه‌ندێك نموونه‌ی واقعیش باس ده‌كه‌م، بۆ ئه‌وه‌ی نه‌بێته تێڕوانینی خۆم، هه‌ندێك كتێبی عه‌ره‌بیم بۆ نووسه‌رانی كورد چاپ كردووه، بینیم كه چۆن خوێنه‌ری عه‌ره‌بی به‌و كتێبانه تووشی شۆك بووه، ئه‌مه بۆ یه‌كه‌مجاره كتێبی (لا صمت بعد الیوم) به‌ده‌سته‌وه ده‌گرێت، یانیش كتێبی (مهمة فی كوردستان)، هه‌روه‌ها چه‌ند كتێبێكی دیكه‌ش، كاتێك سه‌یری ده‌كرد، بۆ ئه‌و وه‌كو شۆكێك بوو، له كاتێكدا ئه‌و كتێبانه پێشكه‌ش به هه‌ندێك له وه‌زیره‌كان كرابوون، واتا من پێشكه‌شی وه‌زیرانی هه‌ندێك وڵاتم كردبوون، به‌شێوه‌یه‌ك وه‌ستابوون، وه‌كو چۆن بڵێیت لای ئه‌وان ئه‌مه شتێكی نوێیه و له مێژووی خۆیان و ژیانی خۆیاندا ئه‌مه یه‌كه‌مجاره شتێكی له‌و جۆره ببینن، به‌ڵێ ئه‌وه‌ی راستی بێت تۆ ده‌ته‌وێت خوێنه‌ر ئاره‌زووه‌كه‌ی له‌سه‌ر هیوا، ئێش و ژان، خۆشه‌ویستی، جه‌نگ، ئه‌زموون، مێژوو و نه‌هامه‌تی هاوچه‌رخ بكاته‌وه، پێویسته له‌سه‌ر زمانه هه‌موو ئه‌وه بۆی بگوازیته‌وه كه لێی تێده‌گات، مامۆستا ئه‌حمه‌د، وه‌رگێڕان ئه‌مڕۆ وه‌كو ئه‌و نزایه وایه، كه كورد ناتوانێت ده‌ستبه‌رداری ببێت، ئه‌مه كارێكه و نابێت له‌ده‌ستمان بده‌ین، لێره‌دا میراتێك هه‌یه و سه‌قامگیرییه‌ك هه‌یه، هه‌روه‌ها ساڵانێكیش به‌سه‌ر ئه‌وه‌دا تێپه‌ڕیوه كه ژماره‌یه‌كی زۆری كتێب چاپكراون و قه‌ڵه‌مڕه‌ویی گه‌وره هه‌بووه، كه‌واته پێویسته بڵێین: ئه‌مه‌یه كولتووری كوردی و ئه‌مه‌ش سیسته‌می بیرۆكه‌كانیان، بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وانی دیكه پێی ئاشنا بن، پێویسته له‌سه‌رمان به له‌به‌رچاوگرتنی هۆشیاری جه‌ماوه‌ری عه‌ره‌بی، له قۆناغی كۆپیكردنی ورد ئه‌وه‌ی له باره‌ی كورده‌وه گووتراوه و ده‌گووترێت، هه‌نگاو بۆ قۆناغی ده‌ره‌نجامه قووڵه‌كان بنێین، ئه‌ویش له میانه‌ی خوێندنه‌وه‌ی كولتووری كورد به پێنووسه‌كانیان و بیرۆكه‌كانیان.
ئه‌حمه‌د زاوێته‌یی: دکتۆر عەلائه‌دین ئال رەشی پێشکەشکاری بەرنامەی "کورد لە روانینی هاوچەرخدا"، زۆر سوپاس بۆ ئەم دەرفەتە و ئەم چاوپێکەوتنە بۆ بەرنامەی "له‌سه‌رووی ناكۆكییه‌كانه‌وه".
