"کورد دوای سەدساڵ لە عێراقێکی پەرلەمانتاری"
ئەمڕۆ 10ی ئازاری 2024 سەد ساڵ بەسەر ژیانی پەرلەمانتاری لە عێراقدا تێدەپەرێت ئەویش دوای پێکهێنانی ئەنجومەنی دامەزراندنی عێراق و نووسینەوەی یەکەم دەستووری کە لە ساڵی 1925کۆتایی پێکهات و ئەوسا یەکەم هەڵبژاردن و یەکەم ئەنجومەنی نوێنەران لە سەر دەستی مەلیک فەیسەڵی یەکەم پێکهێنرا. بەڵام شانبەشانی ئەو ئەنجومەنە، ئەنجومەنێکی پیران دامەزرا، کە زۆربەی هەرە زۆری ئەندامانی ئەو ئەنجومەنە لەلایەن خودی مەلیکەوە دەست نیشان دەکران.
مەبەستیش لە ئەنجومەنی پیران خولقاندنی هاوسەنگیەک بوو لە نێوان تەواوی پێکهاتە نەتەوەیی و ئایینی و کۆمەڵایەتی ئەوسای عێراق. ئەم دوو دامەزراوە تاکو کودەتاکەی 1958ی عەبدولکەریم قاسم بەردەوام بوون، دواتر جۆر و شێوازی حوکمڕانی لە مەلکی دەستووری گۆڕا بۆ کۆماری.
لەسەردەمی پاشایەتی 16هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجامدران و لە یەکێک لەخوولەکان ئەمین زەکی بەگ بە سەرۆک هەڵبژێردرا کەچی لە شکرکێشی و شەڕ و نەهامەتی بۆ گەلی کورد هەربەردەوام بوو، جگە لەوەی لە مافە رۆشنبیریی و کولتووریی و نەتەوەیی بێبەش و دانپێنەنراو بوو. کودەتا سیستەمی پاشایەتیی و پەرلەمانی هەڵوەشاندەوە و تاکو ساڵی 1979عێراق بەبێ سیستەمی پەرلەمانی حوکمڕانییەکەی بەڕێکرد. واتە تاکو وەرگرتنی دەستەڵاتی رەها لەلایەن سەدام حوسێنەوە یەک هەڵبژاردنی پەرلەمانی ئەنجام نەدرا، بەڵام ناکرێ نکۆڵی لەوە بکرێت کە کودەتای 1958 لە سەرەتاوە هەوڵی چارەسەرکردنی کێشە ناوخۆییەکان و هەنگاوی بەرەو کۆمەڵێک چاکسازی نا، لەوانەش دۆزی رەوای گەلی کورد و مافە نەتەوەییەکانی، بەڵام کودەتای ساڵی 1963ی بەعسیە ناسیۆنالیستەکان و وەرگرتنی دەستەڵات ، عێراق بەگشتی و کورد بەتایبەتی کەوتنە قۆناغێکی سەخت و دژوار و ئیتر سیستەمی پەرلەمانی و پێکهێنانی دامەزراوە دەستوورییەکان بە تەواوی لەناوچوون و شێوازی دیکتاتۆریی و دەستەڵاتی تاکڕەوی باڵی بەسەر تەواوی وڵاتدا کێشا.
کورد ناچار کرا لە پێناو مانەوەی وەک نەتەوەیەکی رەسەنی ناوچەکە بیر لە هەنگاوەکانی بەرگری لە مانەوەی خۆی بکات، بۆیە ناچار شێوازی شەڕی چەکداری و شۆڕشی رزگاریخوازی هەڵبژارد.
ساڵی 1980 سەرۆکی بێ رکابەری عێراق هەڵبژاردنێکی ئەنجومەنی نوێنەرانی بەنیازی موبایەعەتی بەردەوام بۆ دەستهەڵاتەکەی ئەنجامدا ، لەو دامەزراوەشدا چەند کوردێکی دەستنەڕۆیشتوو و بێ زمان نوێنەرایەتی خۆیان دەکرد، بۆیە دووبارە کورد دوای نسکۆی 1975ی شۆڕشی ئەیلوول ناچاری ژیانەوە و بوژاندنەوەی بزاڤی رزگاریخوازی خۆی بوو، چونکێ بەعسییەکان نەک تەنیا پاشگەزبوونەوە لە بڕگە سەرەکییەکانی رێکەوتنی مێژوویی 11ی ئازار ، بەڵكو بەسەردان پیلان و کردەوەی مەڵاس دراو ویستیان شۆڕش لاواز بکەن، لەسەروی هەمووشیانەوە پیلانی تیرۆرکردنی بارزانی نەمر لە 29ی شوباتی 1971.
گرنگترین قۆناغی پەرلەمانتاری لە حوکمڕانی عێراقدا کەوتە دوای رووخانی سەدام واتە 2003 و پێکهێنانی ئەنجومەنی حوکم بوو لەلایەن پۆڵ بریمەرەوە، دواتر لە 2005 دوای پەسەندکردنی دەستووری هەمیشەیی عێراق لەلایەن گەلانی عێراقەوە کە بەراستی تیایدا دان بە زۆربەی مافە دەستوورییەکانی گەلی کورد نرا. ئیتر لە 15ی کانوونی یەکەمی 2005 یەکەم هەڵبژاردن بۆ پێکهێنانی ئەنجومەنی پەرلەمان و یەکەم حکومەتی دەستووری لە عێراقی فیدرالدا ئەنجام درا و حزبە کوردییەکان بەلیستێکی یەکگرتوو بەشدابوون و 55 کورسیان مسۆگەر کرد و دووەم سەرکەوتووی ئەو هەڵبژاردنە بوون، دوای هاوپەیمانییەکەی ئەیاد عەللاوی.
تاکو ئەمڕۆ سیستەمی فیدرالی و پێکهێنانی ئارەزوومەندانەی هەرێمەکان لە عێراق بەردەوامە سەرباری چەندین پێشێلکاری لە هەندێ بڕگەی سەرەکی دەستوور، نەخاسمە دەرهەق بە هەرێمی کوردستان و حکومەتە شەرعییەکەی. تا ئێستا پێنج خولی پەرلەمانی لە عێراقی فیدرال ئەنجامدراوە . جێگەی داخە لە ئاکامی پەرتەوازی رێکخستنەکانی کوردی لە هەرێم هەڵبژاردن دوای هەڵبژاردن کورسییەکانی کورد لە کەمبووندا بوو، بەڵام سەنگی هەرێم و گەلی کوردستانی لە بنیاتنانەوەی عێراقێکی ئازاد و سەربەخۆ بەردەست و بەرچاوە.
سەدەیەکە دەوڵەتی عێراق لە سیستەمی پەرلەمانی دا خاوەنی ئەزمونێکی تێروتەسەلە، کەچی هزر و بیرکردنەوە و ئەقڵییەتی دەستەڵاتداران و خۆڕسکی فکری زۆرینە و کەمینە لەلایەک و لەلایەکی تر پەرەسەندنی هزری ناسیۆنالیزمی مەزهەبی وای لەو دەوڵەتە کردووە کە گەلانی عێراق بە هەر هەموو پێکهاتەکانییەوە خۆزگە بۆ مەلیک و پاشایەتی بخوازن ... بەداخەوە.