( ک ر ک ) لاپەڕە : 3846

دەربارەی شوناسی نیشتمانیی کەرکوک ، کورد گوتوویەتی و دەڵێ : خاک و جیوگرافیای کەرکوک کوردستانیە و دیموگرافیاکەشی فرەیی و هەمە نەتەوەییە، زۆرینەی کورد و ئەوانیتریش تورکمان و عەرەب و کلدوئاشورن !

عەرەبی عێراقی و نا عێراقییش گوتوویانە و دەڵێن : خاک و جیوگرافیای کەرکوک عێراقییە و دیموگرافیاکەشی تێکەڵە و زۆرینەی عەرەبە و ئەوانیتریش کورد و تورکمان و کلدوئاشورن !

بەشێک لە تورکمانی نیشتەجێی کەرکوکیش گوتوویانەو دەڵێن: خاک و جیوگرافیای کەرکوک عێراقییە و دیموگرافیاکەشی تێکەڵە و زۆرینەی تورکمان و ئەوانیتریش عەرەب و کورد و کلدوئاشورن !

بابزانیین لەم نێوەندەدا، یەکێ لە گرنگترین بەڵگەنامە مێژووییەکان لە بارەی شوناس و خاک و خەڵکی کەرکوک چییان گوتووە :

( قاموس الاعلام العثماني ) بە ناسراوترین و متمانەپێکراوترین ( دائرة المعارف العثمانية - ئەنسکلۆپیدیا )ی دەوڵەتی عوسمانی هەژماردەکرێ و لە نووسین و ئامادەکردنی (شمس الدین سامي ) یە کە بە مەزنترین و ناودارترین زانای کۆتاییەکانی سەدەی نۆزدەی ئیمپراتۆتییەتی عوسمانی دادەنرێ. بەگوێرەی زانیارییەکانی بەڕێز( قەیس قەرەداغی) لە نووسینێکیدا کە لە ساڵی 2005 بڵاوی کردۆتەوە : ئەو دائیرەتولمەعاریفەی عوسمانی لە ساڵی 1315 ی کۆچی (1897 – 1898 ی زایینی) لە دووتوێی هەزاران لاپەڕەی قەوارە گەورەدا چاپ و بڵاوکراوەتەوە. لەم تۆمارو بەڵگەنامە مێژووییەدا جگە لە روماڵکردنی ژیاننامەی شاعیران و ئەدیبان و سیاسەتمەداران، پادشاو سوڵتان ومیرو سەرۆکانی دنیا ، زۆر بەوردی باسی تۆبۆگرافیا و دیمۆگرافیای هەموو شارو سنجق و ویلایەتەکانی ناو قەڵەمڕەوی عوسمانی کراوە و بە گرنگترین سەرچاوەی زانستیی زانکۆی ئەستەنبول هەژماردەکرا. دانەرو نووسەرەکەیشی یەکێ بووە لە کەسایەتییە هەرە نزیکەکانی سەڵتەنەتی عوسمانی و لە خەرجیی سەڵتەنەتیش ئەو تۆمارە و چەندین کتێبی تریشی بۆ چاپکراوە.

لە لاپەڕە 3846 ی دائیرەتولمەعاریفی عوسمانیدا کە تایبەتە بە حەرفەکانی (ک ر ک) و بە زمانی تورکیی عوسمانی لە ژێر وشەی (کرکوک )دا وردترین زانیاریی دەربارەی هەموو لایەنێکی بوون و ژیان و کۆمەڵگەی ئەو شارە نووسراوە . لێرەدا هەندێ لەو زانیاریانە وەک نموونە وەردەگێڕینە سەر زمانی کوردی و لە پاشکۆی ئەم وتارەشدا وێنەیەکی ئەو لاپەڕەیە دەخەینە بەرچاوی خوێنەری بەڕێز:

((  کەرکوک، ناوەندی سنجقی شارەزوورە لە ویلایەتی مووسڵی کوردستان، 160 کم لە مووسلەوە دوورە بەرەو باشوور. ژمارەی دانیشتووانەکەی نزیک بە 30 هەزار کەسە، قەڵایەک و36 مزگەوت و 7 مەدرەسە و 15 تەکیەو خانەقاو  12 خان و 1282 دووکان و یەک خەستەخانە و 8 حەمام ویەک پردی سەر روبارو یەک مەدرەسەی روشدیە و 18 قوتابخانەی سەرەتایی و 3 کەنیسە و یەک پەرستگەی جووی تێدایە . گەڕەکەکانی بریتین لە گەڕەکی تەپە و گەڕەکی قەڵا و گەڕەکەکانی دەوروبەری بەلای چەپی روبارەکەدا " مەبەستی روباری خاسەیە ".

سێ لەسەر چواری دانیشتووانەکەی کوردن و ئەو چارەکەی تری تێکەڵێکە لە تورک وعەرەب وگشت ئەوانیتر لەگەڵ ( 760 ) ئیسرائیلی ( 460) کلدانی ) . " مەبەست لە ئیسرائیلی، جووەکان بووە "

کەرکوک شارێکی دێرینە وناوی ( کرکورە ) بووە، قەزای کەرکوک ناوەندی سنجقی شارەزوورە. لە خۆرهەڵاتیەوە سنجقی سلێمانی ، قەزای کۆیسنجق و ئەربیل لە باکوور، سنجقی موسڵ لە خۆرئاوا و ویلایەتی بەغداد لە باشووری خۆرئاوا، لە باشووری خۆرهەڵاتیش قەزای سەڵاحییە " مەبەست کفرییە " . پێنج ناحیە سەر بەم ناوەندی قەزایەن (مەلحە و طوز خورماتوو، ئاڵتوون کۆپری، گێل و شوان ) لەگەل 352 گوند و دێهات. )).

ئەم ژمارەو داتایەنە زادەی هەست و دەمارگیریی نەتەوەیی نین، بەڵکو زانیاریی وردو متمانەپێکراوی سەرچاوەیەکی تۆمارکراوو بڕواپێدراوی سەڵتەنەتی عوسمانیی تورک زمانی، سەدو بیست ساڵ بەر لەئێستان و پاشی 12 ساڵ لە نووسیەنەکەی بەڕێز قەیس قەرەداغی لە الوطن و لە هەلومەرجێکی تەواو جیاوازو چارەنووسسازدا خستمانەوەڕوو. بۆیە پێویست ناکات کۆمێنتی زۆری لەسەر بدەم. تەنیا سەرنجی خوێنەران بۆ دوو حەقیقەت ڕادەکێشم :

یەکەم : لەڕووی خاک و جیوگرافیاوە، لەو تۆمارە عوسمانیەدا بەڕوونی دان بەوەدانراوە کە: کەرکوک مەرکەزی سنجقی شارەزوورە ، شارەزووریش بەشێکە لە ویلایەتی مووسڵی کوردستانی !!

دووەم : لەڕووی دیمۆگرافی و ژمارەی دانیشتووانیشەوە، لەو تۆمارە عوسمانیەدا بەڕوونی دان بەوەدانراوە کە : سێ بەش لە چوار بەشی خەڵکی کەرکوک ، واتا 75 % ، کوردن !!