پێداویستییەکانی گۆڔانکاریی

هەر وڵاتێك بیەوێت پێشکەوتن و ئارامی تێدا بەردەوام بێت، پێویستە سیستەمی سیاسی گۆڕانکاریی بەردەوام ئەنجام بدات، چونکە ئەگەر ئەو گۆڕانکارییە بەخواست و ئیرادەی خۆی نەکات، ئەوە خەڵکەکەی هەر تا ماوەیەکی دیارکراو دەتوانن چاوەڕێ بن، دواترخۆیان دەست دەبەن بۆ ئەو گۆڕانكارییە.

لە وڵاتە رۆژئاوییەکان میکانیزمی ئەنجامدانی ئەو گۆڕانکارییە دیموکراسییە، بەڵام لە رۆژهەڵات بەتایبەتی ئەو ناوچەیەی ئێمەی تێدا دەژین دیموکراسی وەك سیستەم هێشتا نەبۆتە میکانیزمی گۆڕانکاریی سیاسی و ئابووری، ئەوەی کراوە یان لە رێگای کودەتا بووە یان توندوتیژی بووە، کە هەردوو ئەم رێگایەش وڵات بەرەو کاولکاری و هەژاری دەبەن، هەندێکجاریش لە هەندێك وڵات دەسەڵات لە رێگای هەڵبژاردنەوە دروستبووە، بەڵام دواترخۆی دژە دیموکراسی بۆتەوە و دەسەڵاتی قۆرخ کردووە، وەك ئەوەی ئەمڕۆ لە عێراق دەبینین حکومەت و پەرلەمان لە رێگای هەڵبژاردنەوە دروستبوونە، بەڵام مامەڵەیەکی زۆر نادیموکراسییانە لەگەڵ خواستەکانی خەڵك دەکەن، پەرلەمان نەك هەر ئامادە نییە گۆێ لە خواستەکانی خەڵك بگرێ، کە داوای هەڵبژاردنی پێشوەختە دەکەن، بەڵکو باکی بەو هەموو خوێن رشتنەش نییە کە رۆژانە لاوەکانی لە ناوەندی شارەکانی دەبنە قوربانی، هەروەها به بەر چاویانەوە رۆژانە سەدان لەو خەڵکە دەرفێنرێن و دەگیرێن لەلایەن هێزی غەیرە نیزامی.

بۆیە زۆر جار بەهۆی ناهۆشیاری گەلەوە هێزێکی دیکتاتۆر لە رێگای هەڵبژاردنەوە دەسەڵات وەر دەگرێ، وەك ئەوەی نازییەکان لە ئەڵمانیا لە رێگەی دیموکراسیەوە دەسەڵاتیان وەرگرت دواتر بوونە سەرچاوەی جەنگێکی گەورەی جیهانی کە تێیدا نزیکە 60 ملیۆن کەس بوونە قوربانی، هەروەها لە میسر بەرهەمی ئەو گۆڕانکارییە مەدەنی و سەردەمییەی خەڵکی قاهیرە ئیخوانەکان بوون، بە هۆی ناوشیاری خەڵکی دێهاتەکان و چەواشەکردنیان بە ناوی ئایینەوە لە رێگای هەڵبژاردنەوە دەسەڵاتیان وەرگرت، دواتر کەمتر لە ساڵێك خەریك بوو هەموو جومگەکانی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری بە ئیخوانی بکەن، هەر چەندە دوای ئەمانیش دەسەڵاتی سەربازی نەیتوانی دیموکراسی بۆ گەلەکەی بهێنێت.

لە وڵاتانی عەرەبی بە هۆی ناهۆشیاری و نەخوێندواری و هەژاری خەڵکەکەی بەرهەمی دیموکراسی جگە لە ئیخوانەکان نەبێ شتێکی دیكه‌ نییە، ئەوانیش تا ئەو سنوورە دیموکراسی قبوڵ دەکەن کە پێی دەگەنە دەسەڵات، دواتر هەوڵی سڕینەوەی هەموو مۆرکێکی مەدەنی و دیموکراسی دەدەن، دژەکانی ئەمانەش دەسەڵاتی سەربازییە کە ئەوانیش هێزی قۆرخکار و دژە دیموکراسین، بۆیە ئەگەر ئێستا سەیری نەخشەی سیاسی وڵاتانی عەرەبی بکەین، جگە لە وڵاتانی کەنداو نەبێ کە حوکمێکی قەبەلی بەڕێوە دەبەن، بەهۆی زۆری داهات و کەمی رێژەی دانیشتوانیان کێشەی سیاسی ئەوتۆیان نییە، ئیدی هەموویان حوکمی سەربازی یان ئیخوانییە، کە هەردووکیان ناتوانن هیچ پێشکەوتنێك و خۆشگوزەرانییەك بۆ خەڵکەکەی خۆیان دابین بکەن.

بۆیە دیموکراسی چەندە پەیوەستە بە سیستەمی سیاسی، دوو هێندەش پەیوەستە بە پەیوەندییە کۆمەڵاتییەکان و پێشکەوتن و خوێندەواری خەڵک، ئەگەر میللەت هۆشیار و خوێندەوار نەبێ، ناتوانی جیاکاری لە نێوان هێزە پۆپۆلیستە دەسەڵاتخوازەکان و هێزە راستەقینە دیموکراسیەکان بکات، وەك ئەوەی ئەم ترسە بۆتە مۆتەکە لە وڵاتانی رۆژئاواش بەهۆی سەرکەوتنی هێزە شۆڤینیە راستڕەوەکان، کە دەیانەوێت گۆێ بە بەها دیموکراسییەکان بۆ پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و مافەکانی پەنابەری نەدەن، بەهۆی خواستی زۆری خەڵکی وڵاتانی رۆژهەڵات بۆ پەنابەری و دواترمەترسی بوونیان له‌سەرئاسایشی ئەو وڵاتانە، بۆتە هۆی ئەوەی هەر حیزبێک دژە بیانی بێ دەنگی زیاتر بێنێ، بۆیە دوور نییە لە ماوەیەکی نزیکدا لە هەموو وڵاتانی رۆژئاوا دەسەڵات بکەوێتە دەست راستڕەوە شۆڤێنیەکان، وەك ئەمڕۆ لە ئەمریکا کەسێکی راستڕەوی شۆڤێنی وەک تره‌مپ لە دەسەڵاتە، بەمەش ئاسایشی هەموو جیهان دەکەوێتە مەترسییەوە.

هۆشیاری مرۆڤ هەمیشە بەپێی کات پێش دەکەوێت، بۆیە ئەوەی بۆ ئەمڕۆ گرنگ و پێویستە بۆ سبەی دەبێتە شتێکی ناپێویست، پێداویستییەکانی هەر قۆناخێك جیاوازن لە قۆناخی پێش خۆی، حەزی گۆڕانکاریی و زانین لە ناخی مرۆڤدا بەسرووشتی چێندراون، هۆکاری توندوتیژی سیاسی و کۆمەڵایەتی هەر کۆمەڵگەیەك رێگرتنە لە خواستی گۆڕانکاریی، هەر سیستەمێك گۆڕانکاریی لە خۆیدا نەکات و ببێتە هۆی رێگرتن لە گۆڕانکارییش، رووبەڕوه‌ی توندوتیژی دەبێتەوە.