
پاوان تهتهر نێروهیی
نووسەر
سێگوشهکرنا بهرهیا گرژیان لگهل بهرهیا ناڤخو
ههر ژ دهستپێکا شورهشێن ئێک ل دویف ئێکێن کوردان ل دژی دهسههلاتێن دارگیرکهر ل ههرچار پارچهیێن کوردستانێ، ههمی دهما رژێمێن سهرکوتکهر ل ناڤهندا ڤان وهلاتێن کو کوردستان لسهر هاتیه دابهشکرن ههولا فرهچهشن کرنا دژبهریا ڤان شورهشان کریه.

ههر ژ دهستپێکا شورهشێن ئێک ل دویف ئێکێن کوردان ل دژی دهسههلاتێن دارگیرکهر ل ههرچار پارچهیێن کوردستانێ، ههمی دهما رژێمێن سهرکوتکهر ل ناڤهندا ڤان وهلاتێن کو کوردستان لسهر هاتیه دابهشکرن ههولا فرهچهشن کرنا دژبهریا ڤان شورهشان کریه. بو نمونه نها ل باژارێن باکورێ کوردستانێ هێزێن ب ناڤێ پاراستنا گوندان ههر ژ نیڤا سالێن 80ـیان ڤه هاتینه دامهزراندن کو ب شێوهیهکێ راستهوخۆ سهر ب دهزگایێ ئیستخباراتا تورکیا میتێ ڤهنه. ل باشورێ کوردستانێ کو جاشایهتی ههمی دهمهکێ وهکه چهکهک د دهستێن رژێما بهعسدا دهاته بکارئینان ئەو ژی ب هاریکاریا چهندهها سهروکهوزێن کوردان دهاته پیادهکرن. لێ جیاواز لسهر دهمێ حکومهتا بهعس کو د چاڤێن ههمی کورداندا جاشایهتی لوتکهیا بێرێزیا مروڤی و نهتهوهیی بوویه، لێ نها ژبهر شێواندنا میدیایی و بکارئینانا وێ یا بێ سنوور ئهڤ وێنهیه ب شێوهیهکێ دی هاتیه نهخشاندن، لێ ههر لسهر ناڤهرۆکا جاران.
حکومهتێن ئێک ل دویف ئێکێن پشتی روخانا رژێما بهعس ههمی ههوڵهك دایه کو ههرێما کوردستانێ چو دهمهکێ خودان دهستههلاتهکا مهزنا سیاسی، ئابووری و سهربازی نهبیت، ئهڤ چهندا ناڤهاتی چو دهمهکێ پهیوهندی ب رهوشا داراییا عیراقێ ڤە نهبوویه، چونکی ئهو دهمێ نوری مالکی سهروکوهزیرێ عیراقێ ل سالا 2013ێ بڕیارا بڕینا بودجهیا ههرێما کوردستانێ دای، وێ دهمێ نرخێ پهتروڵێ د ناڤبهرا 130-140 دولاران دا بوویه و عیراق د سهردهمێ خۆیێ زێرین یێ ب دهستڤهئینانا بودجهیا وهلاتی دهرباز دبوو. پشتی سهرههلدانا داعشێ و ب تایبهتی گرتنا موسل کو دووهم مهزنترین باژاڕێ عیراقێ یە و دویریا وێ نێزیکی 70 کیلومهترن بو پایتهختێ کوردستانێ، بو ئێکهم جار ههڕهشهیهکا راستهوخۆ دروستبوو لسهر حکومهت و هاوولاتیێن ههرێما کوردستانێ. دوبارهبوونا ڤێ مهترسیا راستهخۆ پشتی هێرشا حهشدا شهعبی دهێت، کو پشتی خیانهتا گروپا 16ێ ئوکتوبهرێ و بدهستڤهدانا کهرکوک و چهند ناوچهیێن دی یێن ئاخا ههرێما کوردستانێ دروستبوو. لێ پێشمهرگهیێ کوردستانێ ب سهرکردایهتیا راستهوخۆیا جهنابێ سهروک بارزانی شیا مهترسیێن داعشێ ل سالێن 2014ێ و تاکو بداوی هاتنا ڤێ رێکخراوێ و هێرشا حهشدا شهعبی ل ساڵا 2017ێ ب داستانا پڕدێ بەرسڤ بدهت. ئهڤ بهرگریا بهێزا پێشمهرگهیی کو هاتیه کرن، بێ ئۆمێدییهك دایه حکومهتا ناوهندی یا عیراقێ و ب تایبهتی وان کهسان کو ل وهڵاتێن جیران نهخشهیا بێهێزکرنا حکومهتا ههرێمێ دادرێژن.
ئهڤ چهندا ناڤهاتی بوویه ئهگهرێ ڤهکرنا بهرهیهکێ نوی ل ڤێ دژبهریا دناڤبهرا حکومهتا ههرێما کوردستانێ و حکومهتا عیراقێ دا، ئهو ژی بهرهیا جاشایهتیێ ب ناڤ و هێزێن نوی یه. ئهڤ ههولا حکومهتا عیراقی ب سێگوشهکرنا بهرهیان ل دژی حکومهتا ههرێما کوردستانێ پێکدهێت ب دامهزراندن یان پشتگیریکرنا وان هێز و یان بناڤ هێزێن دژبهرێن حکومهتا ههرێما کوردستانێ نه، و ئهڤ چهندا ناڤهاتی ڤهدگهریتهڤه بو دوو ئهگهران:
ئهگهرێ ئێکێ بو سستکرنا فۆکهسا حکومهتا ههرێما کوردستانێ لسهر داڕێتنا ستراتیژیهتا چهوانیا مامهلهکرنا دگهل حکومهتا ناوهندی، چونکی ڤهکرنا بهرهیهکێ نوی د ناڤخۆیا حکومهتا ههرێما کوردستانێ دا وهکه ئهڤ بهرهیێن دژبهر کو ژ هێزێن ب ناڤ سیاسیێن پهرلهمانی یان مهدهنی پێکهاتینه و د بهرگێ خویێ راسهقینهدا ئامرازێ پیادهکرنا سیاسهتهکا بێگانهنه د ههرێما کوردستانێدا.
ئهگهرێ دوویێ، دروستکرن و پشتگیریکرنا هندهك هێزێن چهکدارینه د ناڤا سنورێن ههرێما کوردستانێدا یان ناوچهیێن کوردستانی یێن دهرڤهی ئیدارهیا ههرێمێ، کو ل پال بهرهیا سیاسی بهرهیهکا نوی یا سهربازی دروستبکهت. ئهڤ بهرهیێن نوی کو پێکدهێن ژ هێزێن سهر ب پهکهکێ ڤه ب تایبهتی یهپهشێ ل شنگالێ، کو بوویه هێزهکا پڕاوپڕ ژ دهردهسهریێ بو خهلکێ ناوچێ و بهربهستهکا مهزن بو ئاڤهدانکرن و ڤهگهراندنا ئاوارهیان بو جهێن وان. ههروهسا دروستکرنا حهشدا کوردی ل کهرکوکێ بو شێواندنا گهلهک دهستدرێژی و توندوتیژیێن ڤێ ناوچهیێ، کو د دهم و ساتێن گونجاودا دێ حهشدا شیعی بو بێ بهری بوونا خو دناڤا پرس و ئالووزیاندا ڤێ هێزا حهشدا کوردی بکارئینیت. ههروهسا خاڵا ژ ههمیان ب ژانتر ئهوه، کو د دروستبوونا ههر گرژی و پێکدادانهكا سهربازیدا دێ حکومهتا عیراقێ ڤان هێزێن ناڤهاتی بکارئینت و دڤێ رهوشێدا کوشتنا ئهندامهکێ هێزێن چهکدارێن حکومهتا کوردستانێ لێ بکهڤیت یان یهپهشه یان حهشدا کوردی ل دهف حکومهتا عیراقێ دێ وهك ئێك بیت، چونکی ههرسێ لا ب نهتهوه کوردن. جهێ گومانێ نینه کو ههر گرژیهکا سهربازی یان سیاسی دێ حکومهتا عیراقێ دناڤا قادا نێڤدهولهتیدا گرێدهته ب پرسهکا ناڤخوویا کوردان و بێ بهریا خو لڤێ چهندێ دیارکهت و ئهڤ چهندا ناڤهاتی دێ د بهرژهوهندیا حکومهتا عیراقێدا بیت.
باندۆرا ناوچهیی وهها دناڤا هندهك هێزێن سیاسیێن ههرێما کوردستانێ باڵادهست بوویه، کو چو سنورهك بو رێزگرتنا نهتهوهیی، یاسایی و کومهلایهتی نههێلایه. ب کارئینانا زاروکان بو لڤاندنا ههست و سوزێن هاوولاتیان و شێواندنا راستیان د بڕیارێن دادگههاندا خو ب خو مهترسیهکا ههڕه مهزنه لسهر ئاسایێشا نیشتیمانی و سهقامگیریا کومهلایهتی. جهێ گومانێ نینه کو ئهڤ کریارێن ههنێ بتنێ دهستکهفتیێن کورتمهودا د بازنهیهکا بهرتهسك و بچوکدانه، چونکی ههبوونا سیخوڕ و کهسێن تێکدهر چو دهمهکێ جهێ وان د کومهلگهههکا مودێرن وهکه ههبوونهکا تهندروست ناهێته تهماشهکرن. لهورا بڕیارا سهربهخۆیانه یا دادگهها ههولێرێ ههولا ڤهکرنا بهرهیهکا نوی ”بهرهیێ چوارێ” د تێکدان و ئالووزیان د ههرێمێ دا ل گوڕنا و دا نیشانکرن کو ئهو رووندكێن تیمساحان یێن بناڤ سیاسهتڤان و پهرلهمانتار بو ڤان کهسێن ب ناڤ چالاکڤان یاریهکا دی یا سیاسی بوویه، چونکی گهر کوردستان وهلاتێ سنوردارکرنا ئازادی و رادهربڕینێ بایه ههر وان کهسان ب ئازادی لسهر شاشهیێن تیڤیان ئارهزومهندانه ههمی جوره تهشهیر و توهمهتهك ب کار نهدئینا. ئهڤ چهندا ناڤهاتی دیارکر کو ل ”ناوچهیا ژێر دهسههلاتا پارتی” ب یاسا و دادگههان مامهله دگهل پرسان دهێته کرن لێ ل زونا ههمهڕهنگ ب توندوتیژیێن هزری و كهسی پێشوازی ل هاوولاتیان دهێته کرن.
لهورا ڤیا بیت حکومهتا ههرێما کوردستانێ ههمی وان چهمك و هوکاران دهستنیشان بکهت، کو دبنه ئهگهرێ دروستبوونا گرژیێن سیاسی، کو د زوربهیی جاراندا گرژیێن سهربازی ل پاش خۆ دهێلیت و دڤێت کاربکهت، کو پارالێل لگهل کارێ حکومی ههموارا یاسایا پاراستنا ئاسایشا نیشتیمانی بکهت بو بهێزبوونا بیرا نهتهوهیی دناڤا کومهلگههێدا. چونکی چ د پرسێن گرێدایی ب ئێکبوونا بهرامبهر ههر هێزهکا دهرهکی یان ژی پاراستنا هزرا سهقامگیریێ بتنێ هاوولاتیێ کورد داینهمویا ڤێ چهندا ناڤهاتی یه و نویژهنکرنا ڤێ داینهموویێ د سات و دهمێن هۆسا ههستیار دا وهکه کارتهکا سهرکهفتنێ دهێته تهماشهکرن.