د. سیروان حوسێن مەخمووری
نووسەر
بە یاساییکردنی هەژموونى شیعە
هەر دهوڵهتێکى جۆراوجۆرى ئەتنۆگرافى کە مەبدەئی (زۆرینە و کەمینە) پەیڕەو دەکات چارەنووسى رووخان و لهناوچوونه
بەدرێژایی مێژووی شارستانى دۆڵى (رافیدەین) تا ئەمڕۆشى لەگەڵدابێ، عێراق بەوە ناسراوە کە جۆراوجۆرى ئیتنى کە خۆى لە جیاوازى (نەتەوە، ئایین، کولتوور، مەزهەب) دەگرێت، ئەم جیاوازی ئەتنۆگرافیە کاریگەرىی لەسەر (ئیدارە و سیاسەت و ئابوورى و كۆمهڵایهتی و ئایینى) وڵاتەکە هەبووە تا ئێستا، بەجۆرێک بەردەوام ههوڵى سڕینەوەى یەکترییان داوە چ لەسەر ئاستى (نەتەوە و ئایین و مەزهەب) سەرئەنجام دەیان کێشە و گرفت دروستبووە و چارەسەرى بۆ نەدۆزراوهتەوە.
دروستبوونى دەوڵەتى عێراقى لە ساڵى (1921):
لەپاش دروستبوونى دهوڵهتى عێراقی ساڵى (1921) تا ساڵى (2003) کە رژێمەکە رووخا، ئەم وڵاتە بە قۆناغەکانى حکومڕانى (مەلەکییەکان، کۆمارییەکان، قەومییەکان، بەعسیەکان) دا گوزەرى کرد، بەجۆرێک هیچ لەم سیستەمانەى حوکم نەیانتوانى (تەوافق و تەوازن و شەراکەت) لەنێوان پێکهاتە ئیتنییەکانى عێراق بهێننە ئاراوە، هەر یەکەیان لەسەرەتاى دەستبەکاربوونى لە حکومڕانى کارى بۆ ئەم 3 رەهەندە دەکرد و دواى بەهێزبوونى دەستىدەکرد بە پەراوێزخستنى ئەم پێکهاتانە، بۆ نموونە کاتێک بەعسییەکان لەساڵى (1968) هاتنە سەر تەختى حوکم پاڵپشتى مەبدەئی (شەراکەت و تەوازن و تەوافق)یان کرد، ئەوەبوو لە رێککەوتنامەى (11)ى ئادارى ساڵى (1970) لەنێوان سەرکردایەتى شۆڕشى کوردستان و حکومەتى عێراق مۆرکرا و دان نرا بەهەموو مافەکانى پێکهاتەى کورد و وەک شەریک بێت لە حکومرانى عێراق، بهڵام بە رۆیشتنى کات و بەهێزبوونى رژێمى ئەوکات لە بوارى (ئابوورى و سیاسی و كۆمهڵایهتی) لەساڵى (1975) پاشگەزبۆوە و دژى ئەو مەبدەئەى (شەراکەت و تەوازن و تەوافق) کارى کرد بەرامبەر بە پێکهاتەکان، سەرئەنجام بە لەناوچوون و رووخانى وڵاتەکە و سیستەمە حکومڕانیەکە تەواو بوو.
لەساڵى (2003) دروستبوونى عێراقى نوێ:
پاش رووخانى رژێمى بەعس، گەلانى عێراق هەواى ئازادییان هەڵمژى و هیواى عێراقێکى دیموکراسی و دادپەروەر دوور لە کهلتوورى تۆڵەسەندنەوە دەخواست، ئەمەش دەستوورێکیان دانا مافى هەموو پێکهاتەکانى (نەتەوەیی و ئایینى و مەزهەبی) زامن کرا و مەبدەئى (شەراکەت و تەوازن و تەوافق) پەیڕەوکرا، بەجۆرێک گشت (نەتەوە و ئایین و مەزهەبەکان) بەشداربوون لە بەرێوەبردنى وڵات، بهڵام بەتێپەربوونى کات ئەوە رووى نەدا و پێچەوانەکەى روویدا، ئەوەبوو پێکهاتەى (شیعە) کە (60%) عێراق پێکدینن جڵەوى حوکمڕانى وەرگرت، لەجیاتى مەبدەئى (شەراکەت و تەوازن و تەوافق) مەبدەئى (زۆرینە و کەمینە)ى پەیڕەو کرد بەجۆرێک لەسەر دوو ئاراستە کارى کرد :
ئاراستەى یەکەمیان: بەرامبەر بە (سووننەکان) بوو کە دەستىکرد بە سیاسەتى تۆڵەسەندنەوە لە پێکهاتەى (سوننە) تا شەڕى تائیفى هەڵگیرسا و درێژەى هەبوو تا لەساڵى (2014) داعش ناوچە سووننە نشینەکانى داگیرکرد و هەمان سیاسەتى تۆڵەسەندنەوەى پەیڕەو کرد و هەژموونى خۆیان لەم ناوچانە زیاتر کرد لەگشت سێکتەرە جیاجیاکاندا.
ئاراستەى دووەم: دژایەتى هەرێمى کوردستانیان کرد، بەجۆرێک هەروەک عەقڵیەتى رژێمە یەک لەدواى یەکەکانى عێراق کارییان کرد هەر لە گەمارۆى ئابوورى بۆ سەر هەرێمى کوردستان و بڕینى بودجە و قووتى خەڵک و داگیرکردنى ناوچە دابڕێندراوەکان و کۆنتڕۆڵکردنى ئەم ناوچانە.
هەژموونى شیعە بەسەر جومگە سەرەکییەکانى دهوڵهتى عێراقى لەوپەڕى لووتکە دایە هەر لەپاش ساڵى (2003) تا ئێستاش پۆستى (سەرۆک وەزیران) کە هەموو دەسەڵاتەکانى لەدەستە کۆنتڕۆڵیان کردووە و زۆرینەى پەرلەمانیان پێکهێناوە، لەسەر هەردوو ئاست لەم رێژەیەى کە (60%) دانیشتووانى عێراقن زۆر زیاترە، کە ئەمەش خۆى لە هەژموونى خۆیان بەسەر حکومەتەوە دیارە و بەجۆرێک (تەوازن – هاوسەنگى) لەدابەشکردنى پۆستەکان نابینرێت و هەروەها لەکاتى بەڕێوەبردن و بڕیارە چارەنووسسازەکان چ لە (پەرلەمان و حکومەت) مەبدەئى (شەراکەت و تەوافق) پەیڕەو ناکەن کە ئەوەى دەبینرێت بڕیارى تاکلایەنە و تاکڕەوییان پێوە دیارە، هەر بۆ نموونە لە (پەرلەمانى عێراق) لەهەمبەر هەردوو کەیسى (دەرکردنى هێزە ئەمەریکییەکان) و (یاساى قەرز) شیعەکان بە زۆرینەى دەنگ بڕیاریان دا هیچ حیسابێکیان بۆ پێکهاتەکانى دیكه نەکرد، ئەمانەش پێچەوانەى دەستوور و بنەماکانى دروستبوونى عێراقى نوێ بوو.
لەلایەکى دیكهوه هەژموونى شیعە بەسەر عێراق تا ساڵى (2014) لەسەر ئاستى (حکومەتى مەرکەزى) بوو، بەڵام پاش هاتنى (داعش) و کۆنتڕۆڵکردنى ناوچە (سووننە نشینەکان) هەژموونیان بڵاوبۆوە بە جۆرێک کۆنتڕۆڵى مەلەفى (ئەمنى و ئابوورى و سیاسی و ئیدارى و سەربازى) پارێزگاکانى (نەینەوا، سەڵاحەددین، دیالە، ئەنبار) کردووە و بوونەتە حاکمى رەهاى ئەو ناوچانە، ئەمە وێڕاى ئەوەى پاش گەلەکۆمەى نێودهوڵهتى و هەرێمى و ناوەخۆیی لە (16)ى ئۆکتۆبەر توانیان هەژموونى خۆیان بەسەر (کەرکووك) و ناوچە دابڕێندراوەکان بکەن و دەستوورى عێراقى پێشێل بکەن و ههوڵى گۆڕینى دیمۆگرافیاى ئەم ناوچانەیان داوە و بوونەتە حاکمى رەها لە رووى (ئەمنى و ئابوورى و سیاسی و ئیدارى و سەربازى) لەم ناوچانەدا کە ئەمەش هیچ مانایەکى بۆ مەبدەئى (شەراکەت و تەوازن و تەوافق) نەهیشتۆتەوە.
هەروەها دەبینین لەسەر ئاستى (ئەمنى و سەربازى) لەهەردوو وەزارەتى (بەرگرى و ناوەخۆ) رێژەى (کورد) لە (1%) تێپەڕناکات، بەم پێیەش بووایە دەبوایە رێژەى کورد لەنێوان (17– 20%) بێت، ئەمەش بۆ هەموو سێکتەر و بوارەکانى تریش راستە و کەواتە (شەراکەت و تەوازن) بوونى نییە، لەرووى (ئابوورى)یەوە کە وڵاتى عێراق دەوڵەمەندە بە جۆراوجۆرى سامانى (کانزایی و ئاژەلى و کشتوکال) کەچى داهاتى ئەمانە تەنها بەسەر پێکهاتەیەك دابەش دەکرێت و ماوەى (7) ساڵە دانیشتوانى هەرێم سزا دەدەن و گەمارۆییان خستۆتەسەرى.
لەنوێترین پێشهات و لەم ئانوساتەدا کە پەرلەمان خەریکى پەسەندکردنى بودجە بوو، بهڵام جارێکى دیكه لایەنە شیعەکان ئەو بارودۆخەیان بەهەل زانى کۆى ئەو کردەوە و کۆنتڕۆڵکردنى جومگە سەرەکیەکانی وڵاتى عێراق لەرابردوو و ئیستا کردوویانە دەیانەوێ بە (یاسایی) بکەن کە چیتر هیچ پێکهاتەیەک لەعێراق باسى مەبدەئى (شەراکەت و تەوازن و تەوافق) بکات لەهەمبەر رووداو و بریارە چارەنووسازەکان، كە لە ئێستا دا پرۆژە یاسایی (دادگاى فیدرالى) لەپەرلەمانى عێراقە و شیعەکان دەیانەوێت بریارەکانى ئەم دادگایە بە مەبدەئی (زۆرینە و کەمینە) بێت بەجۆرێک هەستیان بە فەراغى یاسایی دەکرد کە هەژموونیان تارادەیەک کەم بەسەرەوەیە بۆیە تاکە دامەزراوە بوو کە هەژموونى رەهای خۆیانیان لەسەر نەبوو ئەمە لەلایەک، لەلایەکى ترەوە بڕگەکانى پرۆژە یاسای داگاى فیدرالى جیاکارى (مەزهەب و ئایینى) تیدایە، بەجۆرێک یەکێک لەبرگەکانى رێگە بە ئامادەبوونى پسپۆرانى فەقهى ئیسلامى (شیعە و سووننە) دەدات لە دادگا ئامادەبن بێ ئەوەى حساب بۆ ئایینەکانى تر بکات.
کەواتە ئەمانە هەمووى ئاماژەن کە پێکهاتەى (شیعە) بۆ ئەم مەبەستە هەموو ههوڵێک دەدەن ئەم جومگەیەش لەبەرژەوەندى سیاسەتەکانى خۆیان کۆتایی پێبهێنن و گشت یاسا و بڕیارەکان گۆڕانکارى تێدا بکەن بە مەبدەئى (زۆرینە و کەمینە) عێراق بەڕێوەببەن، ئەمەش بەماناى تەسلیم بوونى ئیرادەى گشت پێکهاتە (نەتەوەیی و ئایینى و مەزهەبەکانى)تر دێت و نەمانى دهوڵهتى هاووڵاتیبوون و هەنگاونان بەرەو وڵاتى تاکڕەوى و دیکتاتۆرى.
ئەمەش نیشاندەرێکى ترسناکە و داهاتووى ئەو وڵاتە دەخاتە مەترسى و چارەنووسی لە رژێمەکانى ترى پێشوو لەمێژووى عێراق باشترنابیت، پێویستە ئیدارەى (بایدن) ههوڵ بدات ئەو باڵانسە بگەڕێنتەوە و رێگە لە (هەژموونى شیعە) بگرێت، چونکە (ئەمەریکا) خاوەنى ئەو وڵاتەیە و بە دامەزرێنەرى عێراقى نوێ دادەنرێت، لە ئێستاشدا حکومڕانانى عێراق بەعەقڵیەتى رژێمەکانى تر دهوڵهت بەڕێوەدەبەن و دژى بەرژەوەندییەکانى (ئەمەریکا و هاوپەیمانانى) کاردەکەن.
کەواتە لەکۆتاییدا هەموو ئەزموونەکان لەرابردوودا ئەوەمان پێ دەڵێن هەر کاتێک دهوڵهتێکى جۆراوجۆرى ئەتنۆگرافى کە مەبدەئی (زۆرینە و کەمینە) پەیڕەو دەکات چارەنووسى رووخان و لەناوبردنە، چونکە هیچ کاتێک سەقامگیرى لەرووى (ئەمنى و سیاسی و ئابوورى و كۆمهڵایهتی) بەخۆیەوە نابینى، بەهۆى تەهمیشکردنى پێکهاتەکانى ترەوە.