سیاسی
پاوان ته‌ته‌ر نێروه‌یی
پاوان ته‌ته‌ر نێروه‌یی

نووسەر

بۆچی تالیبانێ مه‌ترسی ل جیهانێ دروستکریه‌؟

5 پسیار و بەرسڤێن گرنگ لسه‌ر وێ هێزا توندره‌و

چه‌كدارێن ته‌ڤگه‌ران تاڵیبانێ
چه‌كدارێن ته‌ڤگه‌ران تاڵیبانێ

ئه‌شکه‌نجه‌دان، کوشتن و ب هه‌می شێوازان بنپێکرنا مافێ ژنان و هاوولاتیبوونێ ئه‌و ده‌سته‌واژه‌نه‌ کو لگه‌ل ئینانا ناڤێ تالیبان دهێته‌ بیرا هه‌ر که‌سه‌کێ، لێ تالیبان کینه‌ و ئه‌ڤی گروپێ تیروریستیێ توندره‌و چ دڤێت؟ ل ڤێرێ دێ بەرسڤ لسه‌ر 5 پسیارێن جه‌وهه‌ری هێته‌دان. تالیبان ئه‌و هێزه‌‌ کو مه‌ترسی و ترسێن وێ ل ده‌ستپێکا سالا 1994ێ گه‌هشته‌ زۆربه‌یی کونجێن جیهانێ و نها هه‌مان ترس و کردار جاره‌ك دی بووینه‌ سه‌ردێرێن مەدیایێن جیهانی. ب خوڤه‌کێشانا هێزێن ئه‌مریکی ل ئه‌فغانستانێ د ده‌مه‌کێ گه‌له‌ك کورتدا تالیبانێ باژێر بۆ باژێر ئێخستنه‌ ژێر ده‌سهه‌لاتا خۆ و ل 15ێ ڤێ مه‌هێ کابولا پایته‌خت ژی کونترول کر.

رێکخراوا تالیبان کینه‌ و چ دڤێت؟

 تالیبان وه‌که‌ هێزه‌کا چه‌کدارا توندره‌وا ئیسلامی، هێزه‌کن سه‌ر ب پێکهاته‌یا په‌شتون، کو نێزیکی 42% ئاكجیێن وی وه‌لاتی پێکدئینن. ئه‌ڤ رێکخراوا سونه‌ مه‌زهه‌بن و باوه‌ریا وان ب شروڤه‌یا ئیسلامێ "هه‌روه‌ك خۆ" ئانکو په‌یره‌وکرنا شه‌ریعه‌تێ دهێت. مه‌ترسیێن ده‌ستبسه‌رداگرتنا هه‌می ئاخا ئه‌فغانستانێ ئانکو گرتنه‌ ده‌سهه‌لاتا وه‌لاتی و هاتنه‌ سه‌ر حوکمی ژ لایێ تالیبانێ ڤه‌ دێ مه‌ترسیه‌کا راسته‌وخۆ  لسه‌ر هه‌می بنه‌مایێن گرێدایی ب مافێ مروڤان دروستکه‌ت. ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ ل دیرۆكا تالیبانێ ب روهنی دیاره‌ ب کوشتنا چه‌نده‌ها روژنامه‌ڤان، دادوه‌ر و ئافره‌تێن هه‌ولا چالاکیێن سیاسی دابا. تالیبان وه‌که‌ هه‌لگرا ئایدلوژیایه‌کا توند ژماره‌یه‌کا زۆرا یاسا و رێسایان ژبۆ په‌یره‌وكرنێ د كۆمه‌ڵگه‌هێدا هه‌یه‌. لێ جودا لگه‌ل نێرینێن وان یێن سالێن ده‌ستپێکێ (1994)ێ، نها گۆتیه‌ کو ئافره‌تێ ئه‌و ماف هه‌یه‌ سه‌حکه‌ته‌ ته‌له‌ڤزیونێ ب شێوه‌یه‌کێ لگه‌ل رێکارێن ئیسلامی بگونجیت. ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ وێ د ئینیته‌ پێش، کو تالیبان هه‌ول دده‌ت خو لگه‌ل جیهانا نوی بگونجینیت، ب تایبه‌تی پشتی کو وێ رێکخرواێ ده‌ست ب بکارئینانا تۆڕێن کومه‌لایه‌تی کریه‌ بۆ بکارئینانا وێ وه‌که‌ پلاتفورمه‌ك بو پروپاگه‌نده‌یا کار و چالاکیێن خۆ.

چ جیاوازیه‌ك دناڤبه‌را تالیبانا ئه‌ڤرۆ و تالیبانا سالا 1994ێدا هه‌یه‌؟

تالیبان ل سالا 1994ێ کو ژ لایێ مه‌لا محەمەد عومه‌ر ڤه‌ هاته‌ دامه‌زراندن، کو ئه‌ڤ چه‌نده‌ هه‌ڤده‌م بوویه‌ لگه‌ل شه‌رێ ناڤخۆ یی ل ئه‌فغانستانێ. هه‌ر ل وێ سالێ تالیبان ده‌سهه‌لات لسه‌ر زۆربه‌یی ناوچه‌یێن وه‌لاتی هه‌بوویه‌ و ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا به‌رده‌وام بوو هەر ژ ساڵا 1996 تاکو سالا 2001ێ و پیاده‌کرنا ده‌سهه‌لاتا خو وه‌که‌ خه‌لافه‌ته‌کا ئیسلامی په‌یره‌و دکر، لێ تاکه‌ وه‌لاتێن کو ب شێوه‌یه‌کێ فه‌رمی دان ب ڤێ خه‌لافه‌تێدا نابوو پاکستان، سعودیه‌ و ئیمارات بووینه‌. خه‌لافه‌تا ئیسلامییا تالیبان به‌رده‌وام بو تاکو سالا 2001ێ کو ل وی ده‌می ژ لایێ هێزێن ئه‌مریکی ڤه‌ هێرش لسه‌ر هاته‌ کرن و لسه‌ر ده‌سهه‌لاتێ هاتنه‌ لادان. لێ ئه‌و پرسا کو ئه‌ڤ رێکخراوا تێروریستی هێلایه‌ لسه‌ر پێ ره‌ڤینا سه‌رکرده‌ێن وان بوویه‌ بو وه‌لاتێ پاکستانێ، کو ب وی شێوه‌یی شیان به‌رده‌وامیێ بده‌نه‌ کارێن خۆ یێن رێکخستنی و به‌رده‌وام هێرشکرنه‌ سه‌ر بۆ هێزێن هه‌ڤپه‌یمانان، تاکو پشتی نێزیکه‌یی 20سال ده‌ربازبوون لسه‌ر کارلادانا وان، جاره‌كه‌ دی ده‌سهه‌لاتێ ل وه‌لاتی بگرنه‌ ده‌ست. ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ تا راده‌یه‌کێ زور ڤه‌دگه‌ریته‌ڤه‌ بو ده‌سهه‌لاتداریا ئه‌فغانستانێ، کو پڕ ببوو ژ گه‌نده‌لیێ و زۆربه‌یی جومگه‌یێن حکومی و ئێمناهی و سه‌ربازیێ ڤه‌گرتبوون. تالیبان پشتی ڤه‌گه‌ڕا خۆ هه‌وڵ دده‌ت کو وێنه‌یه‌کێ دی نیشا جیهانا ده‌رڤه‌ بده‌ت، ئانکو وێنه‌یه‌کێ ده‌ستکرد کو دویر بیت ژ توندره‌وی و بنپێکرنا پره‌نسیپێن هەڤوەلاتیبوونێ و پێشکێشکرنا خزمه‌تگوزاریان. تالیبان هه‌روه‌سا ئه‌و چه‌ند دایه‌ خۆیا کرن، کو ئه‌و ب هیچ شێوه‌یه‌کێ نابنه‌ جهێ مه‌ترسیێ لسه‌ر وه‌لاتێن جیران و هه‌روه‌سا چه‌ند ڤیدیویه‌ك به‌لاڤکرینه‌ د عه‌فوکرنا سه‌ربازێن ئه‌فغانی گه‌ر ده‌سهه‌لاتا تالیبان قه‌بول بکه‌ن. جهێ گومانێ نینه‌ کو هێزێن توندره‌و و گه‌له‌ك جاران ئوپوزسیونێن هنده‌ك وه‌لاتان هه‌ول دده‌ن ل ده‌ستپێکا هاتنه‌ سه‌ر کارا خو وێنه‌یه‌کێ به‌روڤاژیێ ناخێ خو بده‌نه‌ دیارکرن تاکو وی ده‌می جهێ پیێن وان خوش دبن د هه‌می جومگه‌یێن ده‌سهه‌لاتێدا. دیارکرنا ڤی وێنه‌یی ژ لایێ هێزێن تالیبانێ ب هیچ شێوه‌یه‌کێ دگه‌ل وی وێنه‌یێ راسته‌قینه‌یێ کو ژ لایێ ته‌ڤایا روژنامه‌ڤانێن جیهانی و هه‌روه‌سا نه‌ته‌وه‌یێن ئێکگرتی ناگونجیت کو راستیا کارێن وان بتنێ کوشتنا ب کومه‌ل، ئه‌شکه‌نجه‌دان و ڤه‌مراندنا هه‌می چرایه‌کێ یه‌، کو دگه‌ل جیهانا مروڤبوونێ و کومه‌لگه‌ها مه‌ده‌نی دگونجیت.

چ په‌یوه‌ندیه‌ك د ناڤبه‌را تالیبان و رێکخراوێن تیروریستی یێن ئه‌لقاعیده‌ و داعشێدا هه‌نه‌؟

پشتی هێرشێن 11ێ سێپته‌مبه‌رێ، جیهانێ وی ده‌می پتڕ زانیاری لسه‌ر هه‌بوونا تالیبان په‌یداکرن. لده‌ف ئه‌مریکیان ئه‌ڤ چه‌نده‌ یا دیاربوو کو تالیبان وه‌که‌ ده‌سهه‌لاتدارا ئه‌فغانستانێ به‌رپرسیارێ راسته‌وخۆیێ وێ هێرشێ نه‌بوویه‌، لێ دالده‌دانا رێکخراوا تێروریستیا ئه‌لقاعیده‌ و پێشکێشکرنا هاریکاریان بو ڤێ رێکخراوێ و مانا ئوسامه‌ بن لادن د ناوچه‌یێن ژێر ده‌سهه‌لاتا تالیبانێدا بوو ئه‌گه‌رێ هندێ کو ئه‌مریکا تالیبانێ وه‌که‌ به‌شه‌ك ژ ڤێ هێرشێ ته‌ماشه‌ بکه‌ت و د هێرشا سالا 2001ێ داویێ ب ده‌سهه‌لاتا وان بینیت. هه‌رچه‌نده‌ په‌یڤدارێ تالیبان ل سالا 2020ێ ئاماژه‌ ب وێ چه‌ندێ کربوو، کو تالیبان ب هیچ شێوه‌یه‌کێ وێ رێکێ ناده‌ت کو ئه‌فغانستان ببیته‌ ناوچه‌یه‌ك بۆ خرڤه‌بوونا تێروریستان ل جیهانێ، لێ د نویترین راپورتا ئه‌نجومه‌نا ئاسایێشێدا ئه‌ڤ چه‌نده‌ هاتیه‌ دیارکرن، کو تالیبان هه‌می جۆره‌ په‌یوه‌ندی دگه‌ل رێکخراوا ئه‌لقاعیده‌ هه‌نه‌ و هه‌لگرێ ئێك ئایدلوژیا و ته‌واوکه‌رێن ئێکدونە و د کار و چالاکیێن هه‌ڤبه‌ش دانه‌. جیاوازییا تالیبان لگه‌ل رێکخراوا تێروریستییا داعشێ ئه‌وه‌، کو داعش هه‌وڵا هندێ دایه‌ کو خه‌لافه‌ته‌کا ئیسلامی یا جیهانی دروست بکه‌ت، د سوشیال میدیایێ و پروپاگه‌نده‌یێن خۆ و کارێن خویێن تیروریستی برنه‌ ل ده‌رڤه‌یی سنورێن ئه‌و تێدا هاتنه‌ دروستکرن و چه‌نده‌ها کارێن تیروریستی ل ئه‌وروپا کرن، لێ تالیبان زێده‌تر خو وه‌که‌ هێزه‌کا لوکالی گرێدایی ب ئه‌فغانستانێ دده‌ته‌ دیارکرن و ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ پتر وه‌که‌ ستراتیژیه‌ته‌ك دهێته‌ ته‌ماشه‌کرن، داکو وه‌که‌ هه‌ڕه‌شه‌یه‌کا جیهانی نه‌هێنه‌ دیتن و پتك وه‌که‌ پرسه‌کا ناڤخوویی یا ئه‌فغانستانێ بهێنه‌ ته‌ماشه‌کرن. جهێ گومانێ نینه‌ کو د بنه‌ره‌تدا ئه‌ڤ هه‌رسێ رێکخراوه‌ ئه‌لقاعیده‌، داعش و تالیبان هه‌لگرێن ئێك ئایدلووژیا و دیدا جیهانی نه‌ و بتنێ د جورێ پیاده‌کرنا کاروچالاکیاندا هنده‌ك جیاوازی پێڤه‌ دهێنه‌ دیتن.

ب چ شێوه‌ تالیبان کار لسه‌ر کومه‌لگه‌ها ئه‌فغانی دکه‌ت؟

هەژاری ل ئه‌فغانستانێ بوویه‌ ئامرازه‌ك د ده‌ستێ تالیباندا و ئه‌ڤ چه‌ندا هه‌نێ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ به‌لاڤبوونا هێزێن وێ ل هه‌می ده‌ڤه‌رێن ڤی وه‌لاتی، چونکه‌ زۆربه‌یی هەڤوەڵاتیێن ڤی وه‌لاتی بێ کارن و تالیبان ب چه‌کدارکرنا خه‌لکی پاره‌یه‌کێ کێم دده‌ته‌ وان، کو ب تنێ تێرا کرینا نانی دکه‌ت. پارێ ل به‌ر ده‌ستێ تالیبان د فروتنا ماده‌یێن هوشبه‌ردا ده‌ست دکه‌ڤیت، کو نها ئه‌فغانستان ئێك ژ مه‌زنترین وه‌به‌رهێنه‌ر و هه‌نارده‌کارێ ماده‌یێن هوشبه‌ره‌ ل جیهانێ. له‌ورا بێ پاره‌یی ئه‌و چه‌نده‌ ل کومه‌لگه‌ها ئه‌فغانی کریه‌ کو ب روژ کارێ جوتیاریێ بکه‌ت و ب شه‌ڤ ژ لایێ نه‌چاری ڤه‌ وه‌که‌ چه‌کداره‌کێ تالیبان کاربکه‌ت. روژنامه‌ڤانێ شاره‌زا دبوارێ کاروبارێ ناڤخوویێ ئه‌فغانستانێدا، ئاناند گۆپال دبێژیت: کو هه‌می چه‌کدارێن تالیبانێ ئێکگرتی نینه‌ و به‌شه‌ك ژ وان وه‌که‌ ل سه‌ری ئاماژه‌ پێ هاتیه‌ دان، بۆ وێ چه‌ندێ په‌یوه‌ندیێ پێ دکه‌ن وه‌که‌ ئامرازه‌ك دا خو و خێزانێن خو ژ توندوتیژیێن ڤێ رێکخراوێ بپارێزن. بۆ نمنونه‌ ل سالا 1998ێ نێزیکی 5 هزار ژ که‌مه‌نه‌ته‌وه‌یێن ئوزبه‌ك و هه‌زاره‌ ژ لایێ تالیبان ڤه‌ هاتنه‌ کوشتن و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژ بۆ هندێ بوویه‌، کو ئه‌ڤ هه‌ردوو که‌مه‌نه‌ته‌وه‌یێن ناڤبری شیعه‌ مه‌زهه‌بن و هه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده‌ بوویه‌ ئه‌گه‌رێ هندێ کو پتر ژ 90% کوچبه‌رێن ئه‌فغانستانێ ژ پێکهاته‌یا ئوزبه‌ك، تاجیك و هه‌زاره‌ بن، کو شیعه ‌مه‌زهه‌بن.

پێشڤه‌چوونێن تالیبانێ چه‌وا باندوورێ لسه‌ر به‌شێن دیێن جیهانێ دکه‌ت؟

هه‌رچه‌نده‌ تالیبان کار لسه‌ر ناوچه‌یێن ناڤخوویی یێن ئه‌فغانستانێ دکه‌ت لێ دێ باندوورێ لسه‌ر ناوچه‌یێن دی یێن جیهانێ هه‌بیت. بو نمنونه‌ ئه‌و پسیارا کو نها وه‌که‌ هه‌ستیار و چاڤه‌رێ بله‌زا چاره‌سه‌ریێ هه‌یه‌، ئه‌وه‌ کو چ مامه‌له‌ دگه‌ل وان ده‌هان هزار که‌سان بهێته‌کرن کو کار دگه‌ل هێزێن ئه‌مریکی و هه‌ڤپه‌یمانان کریه‌، ئه‌و وه‌لاتێن کو ل ئه‌فغانستانێ بووینه‌ گوتیه‌: کو ئه‌و هه‌ست ب به‌رپرسیاره‌تیێ دکه‌ن و دێ کاره‌کی ئه‌نجامده‌ن بۆ رزگارکرنا وان که‌سان، لێ تاکو ڤێ چرکه‌ساتێ که‌سه‌ك نه‌هاتیه‌ رزگارکرن ژ بلی هه‌ڤوه‌لاتیێن روژئاڤایی نه‌بن. پرسا هه‌ره‌ گرنگ کو نها وه‌که‌ بومبه‌کێیه‌ کو هه‌ر چرکه‌ساته‌کێ شیانێن په‌قینێ هه‌یه‌ ئه‌وه‌، کو ده‌ما تالیبان ده‌سهه‌لاتێ دگریته‌ ده‌ست که‌ ئایا دێ بیته‌ ئه‌نجامێ دروستبوونا شه‌ره‌کێ ناڤخوویی یان زوربه‌یی وان که‌سان کو ده‌سهه‌لاتا تالیبانێ قه‌بول نه‌که‌ن دێ به‌ره‌ڤ ده‌رڤه‌یی سنورێ وه‌لاتێ خو و به‌ره‌ڤ وه‌لاتێن ئه‌وروپی که‌ڤنه‌ رێ. ل دویف دوماهی راپورتا رێکخراوا جیهانی یا کوچبه‌ران، ژ ده‌ستپێکا هێرشێن تالیبانێ کو چه‌ند روژه‌که‌ ده‌ستپێکرییه‌، پتر ژ 3 ملیون و 500 هزار که‌س ئاواره‌ بووینه‌ و ئه‌ڤ چه‌نده‌ زه‌نگه‌کا مه‌ترسیداره‌ بو دوباره‌بوونا کاره‌ساته‌کا وه‌که‌ شه‌رێ ناڤخۆیێ سوریێ، کو ملیونان که‌س ئاواره‌ بوون و بو ئه‌گه‌رێ هندێ کو ئه‌وروپا سه‌ر دو به‌ره‌یان دابه‌شبکه‌ت.

ل ڤێرێ دیاردبیت، کو سه‌رهه‌لدانا هه‌ر رێکخراوه‌کێ چ توندئاژوویا ئایینی بیت یان توندئاژوویا ئایدلوژییا سیاسی و قه‌بولنه‌کرنا پیڤه‌رێن کومه‌لگه‌ها مودێرن و مافێ هەڤوەڵاتیبوونێ، بتنێ تاریکی و بێ هێڤییێ بۆ وێ ناوچێ دئینیت. چ ئه‌لقاعیده‌ چ تالیبان چ داعش هه‌لگرێ هزر و بیرێن دژی مروڤایه‌تیێ نه‌ و ته‌واوکه‌رێن سیبه‌رێن هه‌ڤدو ل ناوچه‌یێن جیاوازن، لێ مخابن کو نها چ هه‌ڤکاریه‌کا پێکڤه‌ د قادا نیڤده‌ووله‌تیدا به‌رامبه‌ر ڤان گورانکاریان نینه‌، ب تایبه‌تی ژ لایێ ئه‌مریکا ڤه‌، کو سه‌رکێشیا هێزێن هه‌ڤپه‌یمانان دکه‌ت ل روژهه‌لاتا ناڤه‌راست، کو پتر ئارمانج و به‌رژه‌وه‌ندیێن ئه‌مریکی ل پێش دگریت تاکو سه‌قامگیریا نیڤده‌ووله‌تی. ل دوماهیێ سێ تشت د هاتنه‌ لسه‌ر ده‌سهه‌لاتا تالیبان مسوگه‌رن، یا ئێکێ کوچا ملیونی کو دێ ب رێیا تورکیا بن و تورکیا ڤێ ده‌لیڤێێ ژ ده‌ست ناده‌ت و هه‌روه‌ك پرسا کوچبه‌رێن سوری ل دژی ئه‌وروپا بکارئینیت. یا دوویێ ئێکه‌تیا ئه‌ورووپا دێ توشی پێله‌کا توندا کوچبه‌ریێ یا وه‌که‌ سالا 2015ێ بیت، کو ئه‌ڤ چه‌نده‌ دێ ده‌نگێن هێزێن راستره‌و زێده‌تر لێکه‌ت و پتر ژ هه‌ڤ دووركه‌تنێ دناڤبه‌را وه‌لاتێن ئه‌ندامێن ئێکه‌تیا ئه‌وروپادا دروستکه‌ت. و یا سێیێ سه‌ر ئێشه‌یا هه‌ره‌ مه‌زن دێ بو ئیرانێ بیت، کو سنووره‌کێ به‌رفره‌ھ دگه‌ل ئه‌فغانستانێ هه‌یه‌، جاره‌کا دی پشتی ده‌ربازبوونا 20 سالان دێ ئاسایێشا نیشتیمانیا وه‌لاتێ وان وه‌که‌ جیرانا ئه‌فغانستانا ب تالیبان ل ده‌سهه‌لاتێ که‌ڤیته‌ مه‌ترسیێ و هه‌ر ئه‌ڤ چه‌نده‌ وه‌که‌ ئارگومێنت دهێته‌ ته‌ماشه‌کرن و ئه‌گه‌رێ ڤه‌کێشانا ئه‌مریکا ل ئه‌فغانستانێ.