د. سیروان حوسێن مەخمووری
نووسەر
ئاسايشى خۆراكمان لە مەترسی دایە!
دابەشبوونی جوگرافی دەرامەتەكان لە ناوچەیەك بۆ ناوچەیەكی تری جیهان جیاوازە، كە دەرئەنجامی هەڵكەوتەی دیاردە سرووشتییەكانی وەك (بەرزی و نزمی، خاك، دەرامەتی ئاو و شوێنی جوگرافی)، هەموو ئەمانە دەرهاویشتەی جیاوازیی دەرامەتەكانن لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان.
سەبارەت بە چەمكی ئاسایشی خۆراك، بهشێوهیهكى گشتى ئاسایشی خۆراك بریتییه له دابینكردنى خۆراكى پێویست له رووى چهندێتى و چۆنێتییهوه بۆ سهرجهم دانیشتوان و له سهرجهم بارودۆخهكان، تهنانهت لهكاتى جهنگ و گهمارۆى ئابوورى و ناسهقامگیرىی رامیارى، ئهویش به پشتبهستن به دهرامهته ناوخۆییهكان.
هەڵكەوتەی جوگرافیای هەرێمی كوردستان خاوەن خاكێكی بەپیتە لە رووی (كشتوكاڵ، كانزا گرنگ و بەبایەخەكان، نەوت و گازی سرووشتی و.. هتد)، هەروەها رووبەرێكی فراوانی زەوی كشتوكاڵی بەپیتی هەیە، هەموو ئەمانە بە بنەمای سەرەكی دابینكردنی ئاسایشی خۆراك دادەنرێن. بەپێی داتاكانی دەستەی ئاماری هەرێم بۆ ساڵی (2020) داچاندنی گەنم لهسهر رووبهری (4,114,677) دۆنم بووە، كە تێكڕای بەرهەمهێنانی بەرەبوومی دانەوێڵەی (گەنم) لەهەمان ساڵدا بریتی بووە لە (2,907,401) تۆن، دەبینین ئەم ژمارەیه لە بەرهەم، نەك به تهنیا بەشی هەرێم دهكات، بەڵكو دەتوانین هاوردەی دەرەوەش بكەین، ئەمە وێرای بەرەبوومی دیكهی وەك سەوزە و میوە و كشتوكاڵی دیكه و سامانی ئاژەڵ.
ئەو هۆكارانەی بوونەتە هۆی دابین نەكردنی ئاسایشی خۆراك لە جیهاندا، بەشێوەیەكی گشتی خۆی لەم فاكتەرانە دەبیننەوە: (زیادبوونی بەردەوامی ژمارهی دانیشتوان)، كە بهپێى پێشبینییهكانی راپۆرتى رێكخراوه نێودهوڵهتییهكان، له ساڵى (2050) ژمارهى دانیشتووانى جیهان دهگاته (9) ملیار كهس و له ساڵى (2100) ژمارهكه بۆ (10 ملیار كهس) بهرزدهبێتهوه. لەلایەكی دیكهوه گۆڕانی كەشوهەوا، بهرزبوونهوهی پلهكانی گەرمای زەوی، دیاردەی وشكەساڵی، بەرزبوونەوەی نرخی خۆراك، زێدەڕۆییكردن لە بەكارهێنانی بەرهەمە خۆراكییەكان، خراپی ئیدارەدانی دەرامەتەكان و فراوانبوونی شارەكان لەسەر حسابی زەوییە كشتوكاڵییە بەپیتەكان.
هەرێمی كوردستانیش بەدەر لەم هۆكارانە نییە و چ لە ئێستادا و چ لەداهاتوو ئەو فاكتەرانە هەڕەشەی جددین لەسەر ئاسایشی خۆراكی هەرێم، چونكە دابینكردنی ئاسایشی خۆراك تا ئەو ساتەش بە رێژەیەكی زۆر لەلایەن وڵاتانی هەرێمی و نێودەوڵەتییەوە دابین دەكرێت، ئەوەش لە ئەگەری هەر رووداوێكی هەرێمی و جیهانی كاردانەوەی لەسەر دانیشتوانی هەرێم دەبێت.
ئەو مەترسی و هەڕەشانەی لەداهاتوودا رووبەڕووی ئاسایشی خۆراكی هەرێم دەبنەوە:
یەكەم: زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان بەشێوەیەكی خێرا:
دیارە زیادبوون و گەشەی ژمارەی دانیشتوان لەسەر دوو بنەمایە، یەكێكیان گەشەی سرووشتی كە (لەدایكبوون و مردووان) دەگرێتەوە و ئەویتریان (كۆچكردن)ـە. دەبینین گەشەی سرووشتی زۆر خێرایە، بەڵام لەو خێراتر، بوونی ئەو لێشاوەی ئاوارە و كۆچبەرانەیه، كە لە وڵاتانی هەرێمی و ناوخۆی عێراقەوە بههۆی بارودۆخی سیاسی ناوچەكه و وڵاتەكانیان روو له هەرێمی كوردستان دهكهن، ئهركی دابینكردنی ئاسایشی خۆراك بۆ ههموو ئهمانه لە ئەستۆی حكومەتی هەرێمە و بەشێوەیەك لەشێوەكان بوونەتە بارگرانییەكی زۆر لەسەر شانی خەڵك و حكومەت. هەروەها كۆچكردنی ناوخۆیی گوندنشینان بۆ شارەكان بۆ دۆزینەوەی هەلی كار و بژێوی ژیان و نەبوونی پاڵپشتی حكومەت بۆ گوندەكان، چونكە لەهەموو جیهان هەردەم گوندەكان سەرچاوەی بژێوی ژیان بوونە بۆ شارەكان، بهڵام لەلای ئێمە هاوكێشەكە پێچەوانە بووهتەوە، بۆ نموونە لەساڵی (2020) ژمارەی دانیشتوانی شارنشین پێكهاتبوو لە (5,022,603) كەس و گوندنشین (1,148,480) كەس، واتا زیاتر له (80%) دانیشتوانی هەرێم لەشارەكانن. نەبوونی رێگاچارەیەك بۆ ئەم فاكتەرەش لە ئایندەدا دەبێته هەڕەشەیەكی جددی بۆ سەر هەرێم.
دووەم: گۆڕانی كەشوهەوا و روودانی دیاردەی وشكەساڵی:
سەبارەت بەم فاكتەرە كە رەهەندێكی جیهانیی هەیە و لە دەسەڵاتی وڵاتە زلهێزەكانە، بۆ ئەوەی كاریگەرییەكانی ئەم فاكتەرە كەم بكەنەوە، بەڵام ئەو فاكتەرە نەك تهنیا بۆ سهر هەرێم، بەڵكو هەڕەشەیە بۆ سەر تەواوی وڵاتانی جیهان. تا ئێستا كشتوكاڵكردن له هەرێمی كوردستان بەشێوەیەكی دواكەوتوو و سەرەتاییه، كە بە رێژەیەكی زۆر پشت بە ئاوی باران دەبەستێت، كاتێك بارانیش نەبوو یان كەمبوو، كشتوكاڵەكە سەركەوتوو نابێت، هەروەها تا ئێستا نەتوانراوە سوود لە سەرچاوە ئاوییە گرنگەكانی وەك (رووبار، زێ، كانی و بیرەكان) وهربگیرێت، كە ئەمەش پێویستی بە دروستكردنی بەنداو هەیە بۆ گلدانهوهی ئاو له وهرزی باران، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ تواناكانی حكومەت، جگه لهمهش هاوكاری و پاڵپشتیكردنی كەرتی كشتوكاڵ لە ئاستێكی نزمدایە، ئەو فاكتەرەش بەهەڕەشەیەكی گرنگ دادەنرێت لەسەر ئاسایشی خۆراك.
سێیەم: سیاسەتی ئیدارەدانی ئاسایشی خۆراك:
سەبارەت بەم فاكتەرە كە لە هەموویان گرنگترە و زۆربەی فاكتەرەكانی دیكه بەستراونەتەوە بە سیاسەتی بەڕێوەبردنی حكومەت بۆ ئەو بابەتە، ئەوەش پەیوەستە بە شێوازی داڕشتی پلان، چونكە لە ئێستادا شێوازی داڕشتنی سیاسەتی ئاسایشی خۆراك لە ئاستێكی نزمدایە و لە سەرەتایە، هۆكارەكەشی بۆ كابینەكانی پێشووی حكومەت دهگهڕێتهوه، كه هیچ كاتێك كاری بەجدیان لەسەر ئەم بابەتە نەكردووە.
ئەم كابینەیەش هەندێك هەنگاوی بهو ئاراستهیه ناوه، لەوانە: دروستكردنی (سایلۆ) بۆ وەرگرتنی گەنمی جووتیاران هەنگاوێكی باشبوو، بەڵام بەرگەی رووداو و پێشهاتە خێراكان ناگرێت، كە لەداهاتوودا دێنە پێش، لەوانە هەرچی زووە پێویسته حكومەت رێگری لە دروستكردنی خانوو و مەزرعەكان لەسەر حسابی زەوییە كشتوكاڵییەكان بكات، ههروهها لە ئێستادا بیرێكی زۆر بۆ دەرهێنانی ئاوی ژێرزەوی لێدراوە، كە ئاستی ئاوی زۆر دابەزاندووه و لەداهاتوودا كارەساتی بهدواوه دهبێت، ئەمە وێڕای رێگری نهكردن لە بەروبوومە خۆراكی و كشتوكاڵییەكان لە خاڵە سنوورییەكان، كە هاوردەی هەرێم دەكرێن و نەكردنەوەی كارگەی تایبهت بۆ سوودوهرگرتن له بهرههمه خۆراكی و كشتوكاڵییهكان.