د. راویار جه‌باری
نووسەر
لە (35)مین ساڵیادی کیمیابارانکردنی هەڵەبجە و حەقیقەتی ئایدن خەتیبزادەی فڕۆکەوان
وه‌رگێڕانی: د. فاخر عالی
چەکی کیمیایی وه‌ك مادده‌یه‌كی كوشنده و مرۆڤكوژ، بە تێکەڵکردنی چەند ماددەیەکی کیمیایی و گازی ژه‌هراوی، لەلایەن پسپۆڕانی کیمیایی لە تاقیگە تایبەتەکاندا دروست ده‌كرێت و بەدەست ده‌هێندرێت. ئەو چەکە کیمیاییانەی کە له تاقیگه‌كاندا به ده‌ست ده‌هێندرێن، دەبێتە هۆی له ناوبردن و كۆتایی پێهێنانی ژیانی مرۆڤەکان و لێكه‌وتنه‌وه‌ی زیانێکی زۆری تەندروستی و نزیك كردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان له مردنى پێشوه‌خته. یەکەم ڕێکەوتنی نووسراو له‌سه‌ر قەدەغەکردنی ئەم چەکە کیمیاییانە لە ساڵی1675 و لە نێوان شانشینی سه‌ردینا و فەرەنسا له ستراسبورگ واژۆ کراوە.
بەپێی ئەم ڕێکەوتننامه‌یه، لەكاتی هه‌ڵگیرسانی هەر شەڕێکی نێوان ئه‌م دوو وڵاته بەکارهێنانی چه‌ك و مادده‌ی ژەهراوی قەدەغە كرا. لە ساڵانی دوای ئه‌م ڕێككه‌وتنامه‌یه، لە ئەنجامی پشکنین و تاقیكردنه‌وه‌ی کیمیایی جۆراوجۆر چەکی كیمیایی و ژەهراوی خنکێنەر و کوشندەتر دۆزرایەوە. هەر لەبەر ئەم هۆیەش بوو له پەیماننامەی لاهای1899 دا، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی له نێوان دەوڵەته به‌شداربووه‌كانی په‌یماننامه‌كه قەدەغە کرا. هاوشێوه‌ی ئەم ڕێککەوتنامانەی کە باسکران، چه‌ند ڕێكه‌وتننامه‌یه‌كی دیكه لە ژێر ناوی جیاوازدا كراون، بەڵام تاكو ئەمڕۆشی له‌گه‌ڵ دابێت نەتوانراوه بە شێوەیەکی بنبه‌ست ڕێگری لە بەکارهێنانی چەکی کیمیایی بكرێت. ئەڵمانیا لە جەنگی یەکەمی جیهانیدا، ئەو وڵاتانەی کە هێرشی کردنه سەر، گازی کیمیایی کلۆری له دژ بەکارهێناون.
له دوای ئەم ڕووداوە لە ساڵی 1925 پەیماننامەیه‌كی دیكه له جنێڤ واژۆ کرا، مه‌به‌ست له‌م ڕێكه‌وتننامه‌یه قه‌ده‌غه‌كردنی چەکی کیمیایی بووه له جیهان. ئه‌م ڕێكه‌وتننامه‌یه‌ش هاوشێوه‌ی ئەو ڕێككه‌وتننامانه‌ی کە له پێشه‌وه باسكرا، وەک مه‌ره‌كه‌بی سەر کاغەز مایەوە و لە جەنگی جیهانی دووەمدا، جارێكی دیكه‌و به‌شێوه‌یه‌كی زۆر چڕ و كاریگه‌رتر چەکی کیمیایی بەکارهێنرا. ئه‌و بۆمبه كیمیایی و ژه‌هراوییه‌ی كه ئاراسته‌ی ژاپۆن كران، شوێنه‌وارو وێرانكارییه‌كانی تاكو ئێستاش هه‌ر ماون و بزر نه‌بووه.
وەک ئه‌وه‌ی له ڕووداوه مێژووییه‌كانی جه‌نگی یه‌كه‌م و دووه‌می جیهانیدا دەبیندرێت هیچ وانەیەک لە ده‌رئه‌نجامه خراپه‌كانی چەکی کیمیایی وەرنەگیراو لە ڕووداوه‌كانی دواتر و لە شەڕی نێوان عێراق و ئێراندا جارێکی دیکە به‌شێوه‌یه‌كی زۆر كاریگه‌رانه چەکی کیمیایی بەکارهێندرایه‌وه.
له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی عێراق لە ساڵی 1931 پەیماننامه‌ی جنێڤی تايبه‌ت به بەكارهێنانی گازی كیمیایی واژۆ كردووه، كه‌چی ئەو ڕژێمە دیکتاتۆرەی کە لە كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا لە دەسەڵاتدا بوو، لەكاتی شەڕی عێراق و ئێران (1980 – 1988)دا، به‌نده‌كانی ئەم ڕێككەوتننامه‌یه‌ی پێشێلكرد و بە شێوەیەكی زۆر نامرۆڤانه چەكی كیمیایی بەكارهێنا. ڕژێمی داپلۆسێنه‌ری عێراق ئەم چەکانەى له دژی ئەو وڵاتە به‌كار نه‌هێنا کە شەڕی لەگەڵدا ده‌كرد، به‌ڵكو ئه‌و چه‌كه كیمایی و ژه‌هراوییه‌ی لەسەر خاکی خۆی و لە دژی هاوڵاتیانی سڤیل و هاونیشتیمانییه‌كانی خۆی كه كورد بوون بەکارهێنا. ڕژێمی دیکتاتۆری عێراق لە 16ی ئاداری 1988، له کاتژمێر یازدە، قەزای هەڵەبجەى سه‌ر به پارێزگای سلێمانی بە بۆمبی کیمیایی كوشنده بۆردومان کرد.
بە فەرمانی فه‌ریقی یه‌كه‌می سوپا عەلی حەسەن مه‌جید ناسراو به عەلی کیمیاوی، كاره‌كه له لایه‌ن حەفت هەشت فڕۆکەی جۆری (میگ 23)ەوە ئەنجامدرا، ئه‌م فڕۆكانه لە فڕۆکەخانەی سەربازی ئەلحوریە (حوریەت)ى پارێزگای کەرکوک هەڵفڕین و لە هێرشێكی ژەهراوی كۆمه‌ڵكوژیدا بۆمبی گازی کیمیایی وەک خەردەل، سارین و سیانید بەکارهێنران. لە ئەنجامی ئەم بۆردومانە بێ بەزەییه‌دا زیاتر لە پێنج هەزار خەڵکی مەدەنی بێتاوانی کورد شەهید بوون و لايه‌نی کەميش حه‌فت هەزار کەسی بێتاوانيش بە سەختی بریندار بوون و كه‌م ئه‌ندام بوون.
خەڵکی هەڵەبجە تا ئەمڕۆشى لەگەڵدا بێت به ده‌ست نەخۆشییە درێژخایەنه جۆراوجۆره‌كان و تێکچوونی بارى دەروونی کە بەهۆی ئەو گازە ژەهراویانەوە دروست دەبن ده‌ناڵێنن. ئه‌م بۆردومانه به شێوه‌یه‌كی زۆر وه‌حشیگه‌رانه‌و به‌بێ گوێدانه منداڵ، گه‌نج و پیر، ژن و پیاو گیانی هه‌زاران كه‌سى كرده قوربانی، هه‌روه‌ها وێڕای زیانێكی زۆری ئابووری، وێرانكارییه‌كی زۆری له شاره‌كه‌دا دروستكرد، ژینگه‌و سروشتى ناوچه‌كه‌ی به شێوه‌یه‌كی زۆر خراپ شێواند.
کۆمەڵکوژی و كيميابارانكردنى هەڵەبجە هەموو ساڵێک لە 16ی ئاداردا یادی دەکرێتەوە، له قوڵایی دڵه‌وه هیوای دووبارە نه‌بوونه‌وه‌ی ئه‌م جۆره ڕووداوانه له لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه دوخوازرێن. پەیامى جۆراوجۆر لەلایەن سەرکردە و هاوڵاتیانەوە له تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانه‌وه بڵاودەکرێنەوە. هه‌ندێك له‌م پۆستانه‌ی كه بڵاوده‌كرێنه‌وه باس له فڕۆکەوانێکی تورکمان ده‌كه‌ن كه به‌هۆی ڕه‌تكردنه‌وه‌ی فرمانی بۆمبارانكردنی هه‌ڵه‌بجه لەلایەن ڕژێمی دیکتاتۆرەوە لەسێدارە دراوە. ئه‌م ڕووداوه بانگه‌شه‌ی جۆراوجۆری له باره‌یه‌وه ده‌كرێت، هەندێک كه‌س به ڕووداوێكی ئاسایی وه‌ریده‌گرن، هەندێکی دیكه‌شیان به چیرۆکێکی هەڵبەستراو ته‌ماشای ده‌كه‌ن.
هه‌رچۆنێك بێت ئه‌م قسه‌وباسانه هیچ لایه‌نێكی نیگه‌ران نه‌كردووه. لە (35)مین ساڵیادی کۆمەڵکوژی و كيميابارانكردنى هەڵەبجەدا، بۆ یەکەمجار بەدواداچوونمان بۆ ڕاستی و دروستی ئه‌م ڕووداوه کردووه، له‌وباره‌یه‌وه لێکۆڵینەوەی مەیدانیمان له‌سه‌ر ڕووداوه‌كه ئه‌نجامداوه، چاوپێكه‌وتنمان له‌گه‌ڵ تورکان بەیرەکتار (تورکان قه‌ساب باشی) هاوسەری فڕۆکەوانی له سێداره‌دراو (ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزادە) كردووه، چه‌ند زانیارییه‌كی نوێ و تایبه‌تمان له باره‌ی ژیانی ناوبراوه‌وه ده‌ستكه‌وت، پرسیارمان لەبارەی ئەو تۆمەتانەوه کرد كه ده‌رهه‌ق فڕۆكه‌وان ئایدن مسته‌فاوه ده‌گوترێن. هه‌روه‌ها دواى دڵنیابوونه‌وه شوێنی گۆڕه‌كه‌ی دۆزرایه‌وه، ئه‌وه‌ی له باره‌ی ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌وه ده‌ستمانكه‌وتووه، له‌م باسه‌دا هەوڵده‌ده‌ین خه‌ڵك و هاونیشتیمانییه‌كانمان به‌و زانیارییانه ئاشنا بكه‌ین.
فڕۆکەوانی هێلیکۆپتەر ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزاده عێراقیێكی به ڕه‌چه‌ڵه‌ك توركمانه، له بنه‌ماڵه‌ی خه‌تیبزاده‌كانی كه‌ركوكه. خه‌تیبزاده‌كان بنەماڵەیەکی بەناوبانگى شاری كه‌ركوكن، بەشدارییه‌كی كاراو جۆراوجۆريان له بواره‌كانی پەروەردە و فێركردن، پیشەگه‌ری، سیاسەت و پرسی نەتەوەیی، فه‌رهه‌نگ و ژیانی کولتووری کەرکوکدا هه‌یه. مستەفا حەمید خه‌تیبزاده كه باوکی فڕۆكه‌وان ئايدنه، وه‌ك فەرمانبەرێکی حکومه‌ت لە بەشی کشتوکاڵی کەرکوک کاری کردووە. هه‌روه‌ها دایكی ناوی (خالیدە خانم) كە ژنی ماڵەوه‌یه، له بنەماڵەی بەیرەكتارەو كچی ساڵح بەیرەكتارە.
خێزانەکە چوار کوڕ و شەش کچیان هەبووە. عەقید ئایدن خه‌تیبزاده ساڵی 1949 لە گه‌ڕه‌كی ئاغاكانی شاری كەركوك وەك نۆبه‌ره‌و كوڕە گەورەی ئەو بنەماڵەیە لە دایكبووە، خوێندنی سەرەتایی لە ناحیەی پردێ (ئاڵتون کۆپری) شاری کەرکوک تەواو کردووە، هه‌روه‌ها خوێندنی ناوەندی و ئامادەییشى لە شارى كه‌ركوك تەواوکردووە. به مه‌به‌ستی ته‌واوكردنی خوێندنه‌كه‌ی ناوی خۆی لە كۆلێژی دەرمانسازی لە تورکیا تۆمار کردووە. هەرچەندە تا قۆناغی سێی كۆلێژ خوێندوویەتی، بەڵام بەهۆی حه‌سره‌ت و غه‌ریبی ماڵەوە خوێندنه‌كه‌ی بە جێهێشتووە و گەڕاوەتەوە شارو زێدی له دایكبوونی خۆی. دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ كه‌ركوك ناوی خۆی لە ئەکادیمیای سەربازی بەغدا تۆمار دەکات، ساڵی 1970 بە پلەی مولازمی دووەم دەرچووە.
بەهۆی تواناكانى لە سوپای عێراق، بەشداری خولێكی مەشقی هێلیکۆپتەر دەکات و ساڵی 1973 پلە سەربازییەکەی بۆ ئه‌فسه‌ری فڕۆکەوانی هێلیکۆپتەر بەرزکرایەوە. بەم پلەیە لە چه‌ند پۆستێكی جیاوازدا لە فڕۆکەخانەی سەربازی موسه‌نا لە بەغدا خزمەتی کردووە، دواجار وەک ئه‌فسه‌رێكی فرۆکەوانی کۆپتەر لە فڕۆکەخانەی سەربازی کەی وه‌ن لە کەرکوک ده‌ست به‌كاربووه. بەهۆی ئه‌م كاره‌یه‌وه، ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزادە به یەکێک لە بەناوبانگترین فڕۆکەوانەکانی کۆپتەری تورکمانی عێراق و فەرماندەیی فڕۆکەوانی سوپای عێراق ناسراوه.
ئايدن خه‌تیبزاده دوای بوونى بە فڕۆکەوان، هاوسەرگیری یه‌كه‌می لەگەڵ كچێكی به‌غدایی ئه‌فراح (ئه‌فراح) خانمدا كردووه، له‌م هاوسه‌رگیرییه‌دا کچێکيان بە ناوی (هولیا) دەبێت. ئه‌م كچه له ئێستادا وەک پارێزەر له به‌غداد کاردەکات. خه‌تیبزاده له كاتی بوونه مولازمی یه‌كه‌می فڕۆكه‌وانیدا، هاوسەرگیری دووەمی لە ساڵی 1981 کردووه. ئەم هاوسەرگیریەی لەگەڵ (تورکان خانم) کچی شکور ئەیوب زەینه‌ل ئاغادا كردووه، ئه‌م كچه لە بنەماڵەی بەناوبانگی بەیرەکتاری کەرکوک بووه. لەم هاوسەرگیرییەدا دوو کچى بە ناوه‌كانی (فوندا) و (چیغده‌م) هه‌یه، فوندا پزیشکى ددان و چیغدەميش پزیشکێكی سەرکەوتووی جیناته لە سکۆتلەندا.
ئايدن خه‌تیبزاده له ماوه‌ی كاره‌كه‌یداو لە چوارچێوەی خوله په‌روه‌رده‌یی و سەربازیيه‌كاندا چه‌ندین گەشتێكی بۆ وڵاتانی تورکیا، ئازەربایجان و ئەرمینیا كردووه، دەرفەتی ئەوەی بۆ ڕه‌خساوه لە نزیکەوە ئەو وڵاتانە بناسێت و به كلتوری ئه‌و وڵاتانه ئاشنا ببێت. زمانی عەرەبی، تورکی، ڕووسی، ئینگلیزی و بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی زمانی کوردی (بە تێگەیشتنێکی باش) وەک زمانی دایکی زانيوه. خه‌تیبزاده هاوشانی پیشه‌ی فڕۆکەوانی، حەزی لەكارى هونەریش كردووه. وەک هونەرمەندێکى لێزان ئامێری عود و سازى ژه‌نیوه.
زۆرجاران لەگەڵ هاوڕێی نزیکی یڵماز عەلی سەعيد و هاوڕێکانی دیکەی کۆبوونەوەته‌وه‌و بە ژەنینی عودو ساز کاتێکی خۆشیان بەسەر بردووه. له پاڵ ئه‌وه‌شدا گرنگییەکی تایبه‌تی بە نیگارکێشان و خۆشنووسی داوه. حەزی لە مەلەکردن بوو، یەکێکبووه لە ئه‌ندامانی تيپه وەرزشییەکان. هاوكات یه‌كێكیش بووه له كه‌سانه‌ی كه حه‌زی له یارمەتیدان و كارى چاكه كردووه، ئه‌م كارانه وايكردبوو لە نێو خەڵکدا به ناوازه ده‌ربكه‌وێت.
لەو كاته‌ی كه ئایدن خه‌تیبزاده له پله‌ی عەقیدى دا بووه، وه‌ك هه‌ر فڕۆكه‌وانێكی ده‌وڵه‌ت لە ساڵی 1987دا فەرمانی ئه‌وه‌ی پێكراوە كه ناوچەكانی باكووری ڕۆژهه‌ڵاتی كەركوك و گوندە كوردییەكانی دەوروبەری پارێزگای سلێمانی بۆردومان بكات، به‌ڵام دڵسۆزی بۆ کەرکوک و هه‌بوونی بۆچوونى سیاسی نەتەوەیی له لایه‌ك و ئه‌و کارەساته تراژیدییانه‌ی كه به‌سه‌ر گەلی كورد داهاتووه، فەرمانەكه جێبەجێ ناکات. به‌م هۆیه‌وه لە 18ی ئایاری 1987 لەلایەن دەزگای هەواڵگری سەربازی سوپای عێراقەوە لە كەركوك دەستگیر كراوە، له‌م ماوه‌یه‌دا ڕووبه‌ڕووی ئەشکەنجەو ئازاردانێكی زۆری ده‌روونی كراوه‌ته‌وه.
هاوسەری دووەمی و چەند كەسێكی نزیكی خێزانەكەی دەستگیر دەكرێن و دەگواسترێنەوە بۆ دەزگای هەواڵگری گشتی سوپا لە بەغدا، به‌م شێوه‌یه له ڕێگه‌ی ئه‌م ڕه‌شبگیریه‌دا فشارێكی زۆری ده‌خرێته‌سه‌ر. ئايدن خه‌تیبزاده به وره‌و خۆڕاگرییه‌كی زۆره‌وه له به‌رامبه‌ر ئەم فشارانه خۆڕاگر بووه، له پێناو خۆشەویستی بۆ دۆزی نەتەوەیی و دڵسۆزی بۆ گەلی کوردو شارى کەرکوک سازشی لەسەر بۆچوونە سیاسییەکانی نەکردووه. دوای سێ چوار مانگ له ئه‌شكه‌نجه‌دان، كاربه‌ده‌ستانی حیزبی به‌عس و دەسەڵاتی دیکتاتۆری عێراق نەیانتوانی خۆڕاگری ئایدن خه‌تیبزاده تێكبشکێنن، دواى ئه‌و ماوه‌یه هاوسه‌رو ئەندامانی خێزانى خه‌تیبزاده‌یان ئازاد کرد. ئازادكردنى ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی نه‌بۆته هۆی كه‌مكردنه‌وه‌ی ئه‌شكه‌نجه‌كان، لە هۆبه‌ی یه‌كه‌می بنکەی سەربازیی ڕه‌شیدییه‌ی بەغدا و بنكه‌ی هه‌واڵگری کازمیە، ئەشکەنجەی جۆراوجۆر لە دژی ئايدن هه‌ر به‌رده‌وامبووه.
ئه‌و كاته‌ی كه ئایدن خه‌تیبزاده له به‌ندیخانه دابوو، له ته‌مموزی 1988دا بڕیاری له سێداره‌دانی له لایه‌ن عه‌واد به‌نده‌ری دادوه‌ری دادگای شۆڕشی حكومه‌تی به‌سه‌ردا سه‌پێندراو لە 26ی تشرینی دووەمی 1988 لە زیندانی ئەبوغرێب بڕیاره‌كه‌ی له‌سه‌ر جێبه‌جێ كرا. تەرمی شەهیدى فڕۆکەوان، دوای مانگێك و چه‌ند ڕۆژێك درایه‌وه خانه‌واده‌كه‌ی و لە ٢٩ی کانوونی دووەمی 1988دا لە گۆڕستانی موسەڵا لە دیوی گەورەی کەرکوک، لە نزیک گڵكۆی ئەبو عه‌لوك بە خاک سپێردراوە.
به‌هۆی به‌رده‌وامی شه‌ڕی نێوان عێراق و ئێران، ڕژێمی دیکتاتۆری به‌عس له ناوخۆ و ده‌ره‌وه‌دا فشارێكی زۆری له‌سه‌ر خه‌ڵك دروستكردبوو، به‌ڵام زۆرێک لە هاوڵاتیانی کورد، تورکمان و عەرەب و پێکهاتەکانی دیکەی ناوەوە و دەرەوەی کەرکوک، وەک وه‌فایه‌ك بۆ كه‌سایه‌تی ئایدن هاوبه‌شی و هاوخه‌می خۆیان بۆ خزمان و خانه‌واده‌ی ئایدن ده‌ربڕیوه‌و له ئازارەکانی ئەو بنەماڵەیان كه‌مكردۆته‌وه، بە نهێنی به‌شداری پرسه‌كه‌یان كردووه و سه‌رساغی و سەرەخۆشییان له ئه‌ندامانی خێزانه‌كه‌ی كردووه.
به مه‌به‌ستی ئاماده‌كردنی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه، چاوپێكه‌وتنێكی تایبه‌تمان له‌گه‌ڵ تورکان بەیرەکتارى هاوسەری دووەمی ئه‌فسه‌ری فڕۆكه‌وان ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزادە دا كردووه، توركان به‌یره‌كتار كچی شکور ئەیوب زەینەل ئاغا بەیرەکتاره، باوكی توركان یەکێکبووه لە بازرگانه تورکمانەکانی سەردەمى خۆی، کارگەیەکی ئایسکرێمیان لە کەرکوک هەبووه، هه‌روه‌ها بۆ ماوه‌یه‌كیش پێشانگایێكی ئۆتۆمبێليان دروستكردووه.
دایکی توركان ناوی گونەر خانم بووه، ئه‌م خانمه ژنى ماڵەوەیە، کچی محەممەد ئەمینى بنەماڵەی ئێرگه‌چه. تورکان بەیرەکتار، لە ژینگه‌ی كۆمه‌ڵایه‌تی و سیاسی هەردوو وڵاتی عێراق و توركیادا، بە ناسناوى تورکان قه‌ساب باشی ناسراوە. لەسه‌رده‌می گه‌نجایه‌تیدا بەرەنگاری زوڵم و زۆرداری بۆته‌وه، به‌م هۆیه‌وه لە نێوان ساڵانی 1978-1979 لە کەرکوک دەستگیرکراوە. له‌گه‌ڵ هه‌بوونی چه‌ندین فشارى جۆراوجۆر، فيداكاريیه‌كی بێ وێنه‌ی لە پێناو ده‌سته‌به‌ركردنی گیانی برایەتی و مرۆڤایەتیدا كردووه، بە جۆش و خرۆشەوە چالاكی ئه‌نجامداوه، بەشداری لە كارى سیاسى و دۆزی نەتەوەییدا كردووه. دوای شەهیدبوونی هاوسەرەکەی و ناوهاتنی لە لیستی ڕەشی جەنگی دووەمی کەنداودا، ساڵی 1991دا لەگەڵ هه‌ردوو کچەکەی به ناچارى کۆچى كردو له تورکیا نيشته‌جێ بوو.
قه‌ساب باشى سەرەڕای غه‌ریبی و تامەزرۆیی بۆ نیشتمان و سەختی ژیانی لە ماوەی ساڵانی پەنابەریدا، له به‌رامبه‌ر هاوسەرەکەی ئایدن بە وەفاوە بووه، هەردوو کچەکەی بەخێو کرد، به ئامانجی ته‌واوكردنی خوێندنه‌كه‌یان قوربانیيه‌كی زۆری له پێناودا كردن. تورکان قه‌ساب باشی دوای ڕووخانی ڕژێمی دیكتاتوۆری عێراق لە 9ی نیسانی 2003دا، زەویی داپیرەی بەدەست دەهێنێتەوە. هه‌روه‌ها بەپێی پەیڕەو و ڕێنماییە نوێیەکانی عێراق، قه‌ساب باشی لە نێوان ساڵانی 2004 – 2005دا فەرمانی به شەهید ناساندن بۆ هاوسەرەکەی ده‌رده‌چوێندرێت، ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزاده، لە دامەزراوەی شه‌هیدانی کەرکوک ناوى تۆمار ده‌كرێت. وه‌ك ڕێز و وه‌فایه‌ك به بڕیارێكی تایبه‌ت و نوێدا پله‌كه‌ی بۆ به‌رز ده‌كرێته‌وه فه‌رمانداری فڕۆکەوانی گشتی هێلیکۆپتەر بەرز دەکرێتەوە، له‌م بڕیارنامه‌یه‌دا خێزان و میراتگرانی ئايدن خه‌تیبزاده سوودمه‌ند ده‌بن و مووچەی خانەنشینییان پێدەدرێت.
به‌م شێوه‌یه ئه‌وه‌ی له‌م لێكۆڵینه‌وه‌و ئه‌و چاوپێکەوتنه‌ی كه له‌گه‌ڵ هاوسەرى ئه‌فسه‌ری فڕۆكه‌وان ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزادەدا ده‌رده‌كه‌وێت، چه‌ند ڕاستی و زانیارییه‌كی نوێ به ده‌ستهێنراوان، ئه‌و ده‌نگۆیانەی کە له باره‌ی ئایدن مسته‌فاوه ده‌گوترێن زۆر جیاوازتره له‌و زانیارییانه‌ی كه له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا نووسراون، به‌شێكی زۆری سه‌رچاوه‌كان باس له‌وه ده‌كه‌ن هۆكاری له سێداره‌دانی ئایدن خه‌تیبزاده بۆ جێبه‌جێ نه‌كردنی فرمانی کۆمەڵکوژی هەڵەبجە ده‌گێڕنه‌وه، گوایه ناوبراو ئاماده نه‌بووه هاوڵاتییه سڤیله‌كانی كورد بۆردومان بکات بۆیه له سێداره دراوه.
له‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا ئه‌وه ساغكراوه‌ته‌وه كه ئه‌فسه‌ری فڕۆكه‌وان خه‌تیبزاده هیچ پەیوەندییەکی بە کۆمەڵکوژی هەڵەبجەوە نەبووە، خه‌تیب زاده‌ی فڕۆكه‌وان نزیکەی دە مانگ پێش کۆمەڵکوژی هەڵەبجە لە 18ی ئایاری 1987دا دەستگیر کراوەو هه‌تاكو (26ی تشرینی دووەمی 1988) كاتی لە سێدارەدانی، هیچ ئازاد نه‌كراوه‌و هه‌ر له به‌ندیخانه ماوه‌ته‌وه. ئه‌م زانیارییه ئه‌وه پشتڕاست ده‌كاته‌وه كه ئایدن خه‌تیبزاده له‌دوای كیمیاباران كردن و کۆمەڵکوژییه‌كه‌ی هەڵەبجە (16ی ئاداری 1988) له سێداره دراوه، بۆیه ناكرێت بڵێین ناوبراو بەهۆی جێبه‌جێ نه‌كردنی فرمانی كیمیاباران نه‌كردنی هه‌ڵه‌بجه شەهید بووە. ئه‌وه‌ی له‌م چاوپێكه‌وتنه تایبه‌ته‌ی كه له‌گه‌ڵ تورکان بەیرەکتاری هاوسەره‌كه‌یدا كراوه، ئه‌و ڕاستییه ده‌رده‌كه‌وێت له كاتی كیمیابارانكردنی هه‌ڵه‌بجه خۆی و هاوسه‌ره‌كه‌ی زیندانی كرابوون، له میانه‌ی چاوپێكه‌وتنه‌كه‌ماندا بە ڕوون و ئاشكرا ئه‌وه‌ی ڕایگەیاند شەهیدبوونی ئايدن خه‌تیبزاده‌ی هاوسه‌ری هیچ پەیوەندیيه‌كی بە کۆمەڵکوژی هەڵەبجەوە نییە.
بەڵام ئەو زانياريانه‌ی كه باس له‌وه ده‌كه‌ن كه ئایدن خه‌تیبزادە فرمانى بۆردومانكردنى هاوڵاتیانی مەدەنی و بێتاوانی کوردى ڕه‌تكردۆته‌وه به‌ڵێ ئه‌وه ڕاسته‌و لەسەر پرسێكی نه‌ته‌وه‌یی لەسێدارە دراوە. ئایدن خه‌تیبزاده ئەو فەرمانەی پێ كرابوو نەوه‌ک فرمانى کۆمەڵکوژی و كيميابارانكردنى هەڵەبجە. ماوه‌یه‌كی زۆر به‌ر له كۆمه‌ڵكوژی هه‌ڵه‌بجه‌و لە ساڵی 1987 فرمانى بۆردومانی گوندەکانی باکوورو ڕۆژهه‌ڵاتی کەرکوک و دەوروبەری سلێمانی پێ سپێردرابوو، بۆیه هه‌ر به‌م هۆیه‌وه لە سێدارە دراوه. هه‌روه‌ها هیچ كه‌سێك زانیاری له‌باره‌ی ئه‌و فرمانه‌وه نیه كه پێیكراوه، نازانرێت ئه‌و فرمانه‌ی كه پێیكراوه بۆمبی کیمیایی هەبووە یاخود نا.
بە تێبینی و لەبەرچاوگرتنی كرده سه‌ربازییه‌كان ئه‌وه ده‌رده‌كه‌وێت كه بۆمبی کیمیایی لە لایەن فڕۆکەوە دەخرێتە خوارەوە نەک هێلیکۆپتەر، بۆیه ده‌كرێ بگوترێت ئه‌و فرمانه‌ی كه پێیكراوه فرمانی بۆردومانكردنی کیمیایی نه‌بووه. هه‌روه‌ها زانیارییه‌كی دیكه‌ی مێژوویی باس له‌وه ده‌كات، ساڵی 1987 كه ساڵی ده‌ستگیركردنی ئایدن خه‌تیبزاده بووه، لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووری زانکۆی سەلاحەدین -هه‌ولێر وه‌ك قوتابی ناوى تۆماركراوه.
ئه‌وانه‌ی هه‌ڵوێست و شه‌هیدبوونی ئه‌فسه‌ر ئایدن خه‌تیبزاده به كۆمه‌ڵكوژی هه‌ڵه‌بجه ده‌به‌ستنه‌وه، بۆ شكۆو به‌رزكردنه‌وه‌ی ناوبانگی ئه‌و، ئه‌و كاره‌یان كردووه، به‌ڵام بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ك خۆی له كه‌سایه‌تی خه‌تیبزاده تێبگه‌ین، پێویست ناكات شكۆمه‌ندی و ناوبانگی ئه‌و به كۆمه‌ڵكوژی هه‌ڵه‌بجه‌وه ببه‌سترێته‌وه، چونكه خه‌تیبزاده پێش كۆمه‌ڵكوژییه گه‌وره‌كه‌ی هه‌ڵه‌بجه له ڕووی ڕاسته‌قینه‌ی ڕژێمی دیكتاتۆری حيزبى به‌عس تێگه‌یشتبوو، به‌م هۆیه‌وه ڕه‌تیكردۆته‌وه برایه‌كانی خۆی بۆردومان بكات. بۆ تێگه‌یشتن وه‌ستانه‌وه له به‌رامبه‌ر زوڵم و زۆرداری هیچ پێویست به‌وه ناكات کارەساتێکی گەورەو كۆمه‌ڵكوژی بەسەر خەڵکدا بهێندرێت.
ئايدن خه‌تیبزاده وه‌ك ئه‌فسه‌رێكی فڕۆکەوانی هێلیکۆپتەر، هەستی بە کۆمەڵکوژییەكى گەورە کردبوو بۆیه پێش ئه‌نجامدانی كۆمه‌ڵكوژییه‌كی گه‌وره‌ی هاوشێوه‌ی هه‌ڵه‌بجه، ویژدانی خۆی ئاسوده كردو فرمانی بۆردمانكردنی گونده‌كانی ڕه‌تكردۆته‌وه. ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ی ناوبراو له ئاستێكی باڵادا جێگه‌ی ستایشكردن و نرخاندنه. وەك ئه‌وه‌ی لە چیرۆکی ژیانیدا دەردەکەوێت ئايدن خه‌تیبزاده نیشتمانپەروەرێکی بوێر بووه، له پێناو برایه‌تی و نیشتیماندا گیانی خۆی كردۆته قوربانی. لەهیچ کردەوەیه‌كی بێبەزەییانەی ڕژێمی دیکتاتۆری حيزبى به‌عسدا بەشداری نەکردووه، ئه‌مه‌ش نیشانه‌ی کەسایەتیيەکی باڵایە، ڕەتیکردۆتەوە بکوژ بێت، به‌م كاره بێبه‌زییانه شوناسەکەی لەدەست نەدا.
له ڕوانگه‌ی ئه‌و باوه‌ڕو تێگه‌یشتنه‌ی كه بۆ برایه‌تی و پێکەوەژیان هه‌یبووه، ڕەتیكردۆته‌وه برا کوردەکانی بۆردومان بکات، وه‌ك برایەکی دڵسۆز و بەڕێز، كه‌سایه‌تی خۆی سەلماندووە. ئايدن وه‌ك توركمانێك و هاوڵاتییه‌كی عێراقی، كه‌سێكبووه عاشقی نیشتمان و وابەستەی شارى كەركوك بووە. عەقید خه‌تیبزادە بە چیرۆکی ڕاستەقینەی خۆی بۆتە ڕەمزی برایەتی و پێكه‌وه‌ژیانی نه‌ته‌وه‌یی گەلانی كەركوك. كەسێكە شایه‌نی ئه‌وه‌یه شانازی پێوە بكرێت، به تایبه‌تی له بابه‌تی چەسپاندنی هەستی برایەتی دڵسۆزى نێوان گەلی كورد و توركماندا. به‌م شێوه‌یه به‌م چه‌ند دێڕه شیعره‌ی قه‌رە وه‌هاب كه بۆ ئه‌فسه‌ری فڕۆکەوانی کۆپتەر ئایدن مستەفا حەمید خه‌تیبزاده‌ی نووسيوه، کۆتایی بە بابەتەکەمان دێنین:
- ساڵی 1949 لە شاری کەرکوک لەدایکبووە
- هولیا، فوندا، چیغدەم، ئەم سێ باڵندەیە
- لە ژێر سێبه‌ری باڵه‌كانی هه‌ڵۆدا
- دڵی هەزاران هەژارى داگیر کرد
- فڕۆکەوانی کۆپتەر پیشەیه‌كی جیهانییە
- بەڵام پشتگیری کردن لە ئازار کارێكی ویژدانییه.
- پله‌ی عەقیدى لەسەر شانی بوو
بەڵام لەسەر هێلی پەنجەکانیدا
- منداڵانی بێ باوک ده‌گواسترێنه‌وه
- دروشم
سڕینەوەی فرمێسکی هەتیوێک
لە ڕۆحی دونیادا گوڵه و نانه
له ناو دڵه‌كاندا، مرۆڤایەتی له‌سه‌ره‌وه دایه
لە ئەرکى خۆیدا بوو
لە بنکەی ئاسمانی كه‌ی وه‌ن
تەنها شتەکانى ده‌گواسته‌وه
- هەر شتێک پەیوەندی بە منەوە هەبێت (.....)
بەڵام تورکمانى من مەشارنەوە
- پێش ئەوەی بگیرێت به کەسوکارەکەی گوت
- په‌ڕه‌كانی سوتان و بوونە خۆڵەمێش
- شوناسەکەی وەک تورکمانی ماوەتەوە.
- خوێنی ڕژا، شیر بەسەر لێوه‌كانیدا ڕژاو دەگریا
- هاوسەرەکەی پێش ئەوەی 80 ڕۆژ لە زینداندا بمێنێتەوە،
- 80 هەزار تاڵه مووی سپی کەوتنە سەر قژی.
:لیستی سه‌رچاوه‌كان
a. Kitap:
1. Kara Vahap; Şehit Ellerinden Öpen Yoksul, 1. baskı, Kerkük, 2004.
2. Sabah Abdullah Kerküklü; Mevsûatu A’lâm el-Türkmân II, (Çev. Rawyar Jabbari), Kültür Bakanlığı Yayınları, 1. baskı, Bağdat, 2018.
b. Dergi:
1. Necat Kevseroğlu; “Havâtır ân siret el-şehîd Aydın Tayyar”, (Çev. Rawyar Jabbari), Kurtuluş, Sayı 183-184-185, Kerkük, Ekim, Kasım, Aralık, 2021.
2. Yılmaz Ali Sait; “Şehit Aydın’ın 70’li Yıllardaki Bilinmeyen Serüveni”, Türkmeneli, Sayı 149, Kerkük, Haziran 2020.
3. “Haberler”, Fuzûlî, Yıl 1, Sayı 7, İstanbul, Aralık 1988.
4. Mehtap Nefitçi, “Şehit Edilen Pilot Aydın Mustafa’nın Dramı ve Kahramanlığı”, Türkmen Bohçesi, Yıl 1, Sayı 3, İstanbul, Temmuz-Ağustos 2003.
c. Gazete:
1. Rawyar Abbas Jaafar; “Kürdistan Kimyasal Bombalanmasına Karşı Şehit Düşen Pilot 26'ncı Yıl Dönümü”, Özgür Altınköprü, Sayı 118, Altın Köprü- Kerkük, 30 Mart 2014.
2. Salah Çamurçu; “Şehid Albay Pilot Aydın Mustafa Hamid’in 24. Ölüm Yıldönümü”, Özgür Altınköprü, Sayı 104, Altın Köprü- Kerkük, 2013.
3. “O Fotoğraf Lahey’de Soykırım Anıtı Olacak”, Akşam, Türkiye-İstanbul, 16 Mart 2016.
d. Şahsî Görüşme:
1. Türkan Şükür Eyüp Zeynel Ağa Bayraktar (Türkan Kasapbaşı), Kerkük 17 Haziran 1957, Emekli Memur, (13 Mart 2022). Saat: 09-45.
2. Necat Kevseroğlu, Kerkük 1949, Emekli Öğretmen, (15 Temmuz 2022), Saat 11:00.
3. Ali Mükerrem Kasapoğlu, Kerkük 1974, Gazeteci, (11 Şubat 2023), Saat: 01:17.
e. İnternet Sitesi:
1. https://www.opcw.org/ar/mn-nhn/altarykh (Erişim Tarihi: 09 Mart 2023).
2. https://legal.un.org/avl/pdf/ha/cpdpsucw/cpdpsucw_a.pdf (Erişim Tarihi: 09 Mart 2023).