
پاوان تهتهر نێروهیی
نووسەر
هەرێمی کوردستان لە هاوسەنگی کێبڕکێی دەسەڵاتی زلهێزەکاندا: ستراتیژییەکان بۆ سەقامگیری و کاریگەری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا

روونە کە ناوچەکە ڕووبەڕووی تەحەدای نوێ دەبێتەوە لە شێوەی کاریگەریی پەرەسەندنی هەردوو وەلاتی ڕووسیا و چین. ئەم دوو زلهێزە لە ڕێگەی میتۆدی دیپلۆماسی و سەربازی و ئابوری خۆیانەوە هەوڵی فراوانکردنی بوون و کاریگەری خۆیان لە ناوچەکە دەدەن، ئەمەش هەم دەرئەنجامی کورتخایەن و هەم دەرئەنجامی درێژخایەنی دەبێت.
لە کورتخایەندا، زیادبوونی کاریگەریی ڕووسیا و چین دەتوانێت نادڵنیایی و گرژیی زیاتر لە ناوچەکەدا دروست بکات. ڕوسیا هەوڵدەدات نفوزی ئەمریکا تێکبدات و بۆ ئەوەی پێگەی خۆی وەک زلهێزێکی جیهانی دووپاتبکاتەوە، لەکاتێکدا چین کە بو بەکارهێنانی نیوەی نەوتی خاوی خوی پشت بە ناوچەکە دەبەستێت، هەربۆیە کاردەکات بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییە بازرگانییەکانی و وەبەرهێنانی ئابووری. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی گرژی لە هاوسەنگی هێزدا، بەجۆرێک کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێتە گۆڕەپانێکی گرنگ بۆ یارییە نێودەوڵەتییەکانی دەسەڵات. سەرەڕای ئەوەش ئێران وەک نیگەرانییەکی ناوەندی دەمێنێتەوە، بە بەردەوامی لە دابینکردنی بودجە و پشتیوانیکردنی لە رێکخراوە توندئاژوو و میلیشیاتی شیعی لە ناوچەکە.
لە درێژخایەندا، گۆڕانی دیمەنی دەسەڵات لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕەنگە ببێتە هۆی داڕشتنەوەی هەمەلایەنەی هاوپەیمانی و ڕێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان. ئەگەر ڕووسیا و چین بەردەوام بن لە بەهێزکردنی ئامادەیی و نفوزی خۆیان، ئەمە دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی وڵاتانی دیکەی ناوچەکە کە پێشتر زیاتر پشتیان بە ئەمریکا بەستبوو، دەست بکەن بە ڕووکردنە دژی ئەو زلهێزە نوێیانە. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی گۆڕانکارییەکی قووڵ لە پێکهاتەی سیاسی و ئابووریی ناوچەکەدا. هەروەها ڕەنگە پەرەسەندنی کێبڕکێی نێوان ئەم زلهێزانە ببێتە هۆی زیادبوونی مەترسی ڕووبەڕووبوونەوەی سەربازی و ململانێ. لەگەڵ بنیاتنانی بنکە سەربازییەکانی ڕووسیا و چین و زیادکردنی ئامادەیی سەربازییان، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی گرژی و ئەگەری ململانێ.
بەڵام لە درێژخایەندا هێشتا دڵنیایی نییە کە ئەم زیادبوونی کێبڕکێی دەسەڵاتی زڵهێزەکان چ کاریگەرییەکی لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت. زۆر شت بەندە بە چۆنیەتی پەرەسەندنی دۆخەکە، هەروەها بەندە بە چۆنیەتی کاردانەوەی ئەکتەرەکانی دیکە، لەوانەش ئەمریکا، بەرامبەر بەم کێبڕکێیە گەشەسەندووە. بەڵام ڕوونە کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام دەبێت وەک گۆڕەپانێکی ناوەندی بۆ یارییەکانی دەسەڵاتی جیهانی، پێشهاتەکانی ناوچەکەش لێکەوتەی دوور مەودای دەبێت بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی بە گشتی. چارەسەری ئەم دۆخە ئاڵۆزە پێویستی بە ڕێبازێکی هاوسەنگ و سەبردار دەبێت. هەوڵە هەماهەنگەکانی نێوان دەزگاکانی ئەمریکا، هاوپەیمانە بەهێزەکان و پەیوەندی هاوبەشەکان کلیلی ئەم قۆناغەی دەسەڵاتی گەورەن
پێشبڕکێ.
بەهێزکردنی هاوبەشییەکان، لەوانەش چاودێری سنوورەکان، بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، بنیاتنانی دامەزراوەی بەرگری و هاوکاری پەرەپێدان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ هێنانەدی سەقامگیری بۆ ناوچەکە. بەڵام، گەورەترین مەترسی لەسەر سەقامگیری لە ناوچەکەدا ماوەتەوە ئێرانە. پاڵپشتیکردنی لە شەڕی بە وەکالەت لە عێراق، یەمەن، لوبنان و سوریا، ململانێیەکی درێژخایەن و چارەسەرنەکراوی دروستکردووە کە قەیرانی مرۆیی جددی لێکەوتووەتەوە. هه ڕوەها ئەو کردەوەی ئێران بەشداره له نا سەقامگیری لە سوریا و یەمەن، دوو ململانێی ناوچەیی که له ئەنجامدا ملیۆنان پەنابەڕ و برسێتی و بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لێکەوتووەتەوه.
بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم دۆخە، پێشنیاری ئەوە هەیە کە ئەمریکا پێویستی بە پاراستنی بوونی خۆی لە ناوچەکەدا هەیە و ئامادەیی و توانای خۆی بۆ بەرگریکردن لە هاوبەشەکانی و بەرژەوەندییە نیشتمانییەکانی نیشان بدات. ئەمریکا بەم کارە ڕەنگە بتوانێت هاوسەنگی ڕێگریکردن لە دژی ئێران و هەڕەشەکانی دیکەی ئەگەری بپارێزێت.
پێشهاتێکی گرنگی دیکە کەمبوونەوەی گرژییەکانی نێوان ئیسرائیل و وڵاتانی دیکەی عەرەبییە. ئەم کەمبوونەوەی گرژییە دەرفەتەکان بۆ زیاتر بەهێزکردنی هاوبەشییەکان لە بەرامبەر هەڕەشە هاوبەشەکان بۆ سەر سەقامگیری لە ناوچەکەدا دەڕەخسێنێت. هەرچەندە کێشەی سیاسی بنچینەیی هەن کە هێشتا پێویستیان بە چارەسەرکردن هەیە لە نێوان ئیسرائیل و زۆرێک لە وڵاتانی دراوسێ عەرەبی، بەڵام ئەم پێشهاتانە دەتوانن هاوکار بن لە دروستکردنی ناوچەیەکی سەقامگیرتر و یەکگرتووتر.
بەڵام گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەرێمێکە کە مێژوویەکی ئاڵۆز و بارگاویی هەیە. چارەسەری کێشەکانی ئاسان و خێرا نابێت. ئەوەی پێویستە ستراتیژییەکی درێژخایەن و سەبر و هاوسەنگ بێت کە دینامیکی و تەحەددیاتی ناوازەی هەرێم لەبەرچاو بگرێت. تەنیا بە ئەنجامدانی ئەم کارە دەتوانین هیوای ئەوەمان هەبێت کە ئاشتی و سەقامگیری هەمیشەیی لە ناوچەکەدا بەدی بهێنین.
هەرێمی کوردستان بە لەبەرچاوگرتنی پێگەی جیۆستراتیژی و بارودۆخی سیاسی ناوازەی لە دۆخێکی تایبەتدایە. لە نێوان بەرزبوونەوەی کاریگەریی هەردوو وەلاتی ڕووسیا و چین و بوونی و کاریگەریی درێژخایەنی ئەمریکا و ئێران، کۆمەڵێک ستراتیژی هەیە کە حکومەتی هەرێم دەتوانێت لەبەرچاوی بگرێت بۆ گەشتکردن بەم زەوییە جیۆپۆلیتیکییە ئاڵۆزە.
دیپلۆماسی و دیالۆگ: پێویستە هەرێمی کوردستان بەردەوام بێت لە پەرەپێدانی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی لەگەڵ هەموو ئەکتەرە گەورەکان، لەوانەش ئەمریکا، ڕووسیا، چین و ئێران. پاراستنی دیالۆگ لەگەڵ هەموو ئەو زلهێزانە دەتوانێت یارمەتی هەرێم بدات کە نەبێتە کەرەستەی کێبڕکێی ئەوان، تەنانەت بتوانێت بوار بە حکومەتی هەرێم بدات بۆ مانۆڕ و دانوستان بۆ بەرژەوەندییەکانی خۆی.
هەمەچەشنکردنی ئابووری: هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە سەرچاوە نەوتییەکان، بەڵام ئەمەش وا دەکات هەرێم بەرەوڕووی هەڵاوسانی نرخ و فشاری ئابووریی هێزەکانی دەرەوە بکەوێتەوە. هەرێم بە هەمەچەشنکردنی ئابوری خۆی دەتوانێت پشتبەستنی بە یەک سەرچاوە کەم بکاتەوە و بەم شێوەیەش کەمتر بەرەوڕووی پشێوی دەرەکی دەبێتەوە. هەروەها ڕەنگە حکومەتی هەرێم هەوڵی سود وەرگرتن لە کێبڕکێی نێوان ئەو زلهێزانە بدات بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی زیاتر لە کەرتە جیاجیاکان، لەوانە ژێرخانی ئابووری، پەروەردە و تەکنەلۆژیا.
بەهێزکردنی ئاسایشی ناوخۆ: یەکێک لە مەترسییە گەورەکان بۆ هەرێمی کوردستان مەترسییە ئەمنییە ئەگەرییەکانە، لەوانەش تیرۆر و ململانێ ناوخۆییەکان. هەرێم بە بەهێزکردنی هێزە ئەمنییەکان و وەبەرهێنان لە خزمەتگوزارییە هەواڵگرییەکان و کارکردن بۆ بەرەوپێشبردنی یەکگرتوویی کۆمەڵایەتی و ناسنامەی نەتەوەیی، دەتوانێ هەرێمێکی سەقامگیرتر و خۆڕاگرتر دروست بکات کە باشتر ئامێری بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ فشارە دەرەکییەکاندا هەبێت.
برەودان بە یەکگرتنی ناوچەیی: هەرێمی کوردستانیش دەتوانێت هەوڵ بدات بۆ ئەوەی ببێتە ئەکتەرێکی بەهێزتر و یەکگرتووتر لە چوارچێوەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. ئەمەش ڕەنگە قووڵکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ گەلانی دیکە، بەشداریکردنی چالاکانەتر لە ڕێکخراو و کۆڕبەندە ناوچەییەکان و کارکردن بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییە هەڵپەسێردراوەکان لەگەڵ دراوسێکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە لەخۆبگرێت.
بنیاتنانی دامەزراوەی بەهێز: لە کۆتاییدا هەرێمی کوردستان دەتوانێت هەوڵ بدات بۆ بنیاتنانی دامەزراوەی سیاسی و یاسایی و ئابووری بەهێزتر و کاریگەرتر. دامەزراوە بەهێزەکان دەتوانن هەرێم سەرنجڕاکێشتر بکەن بۆ وەبەرهێنانی بیانی و کەمکردنەوەی گەندەڵی و یارمەتی دروستکردنی کۆمەڵگایەکی دادپەروەرتر و گشتگیرتر. جگە لەوەش دامەزراوە بەهێزەکان دەتوانن وەک فاکتەری سەقامگیرکەر لە سەردەمی گۆڕانکاری و نادڵنیایی جیۆپۆلەتیکی گەورەدا مامەڵە بکەن.
لەم کاتە سەختەدا گرنگە حکومەتی هەرێم بە نەرم و نیان و خۆگونجاندن بمێنێتەوە، لە هەمان کاتدا پابەند بێت بە ئامانج و بەها درێژخایەنەکانییەوە.
گەشتکردن بەم دیمەنە جیۆپۆلەتیکییە ئاڵۆزە قورس دەبێت، بەڵام بە ستراتیژی دروست و دیدێکی درێژخایەن، حکومەتی هەرێم دەتوانێت بەرژەوەندییەکانی بپارێزێت و هاوکار بێت لە داڕشتنی داهاتوویەکی سەقامگیرتر و ئارامتر بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.