
پاوان تهتهر نێروهیی
نووسەر
"خەبات بۆ مافە داراییەکان لە عێراق، کاریگەری و ستراتیژییەکانی هەرێمی کوردستان"

گرژییە سیاسییەکان و هەوڵدان بۆ بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان بۆ مەبەستی سیاسی دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر متمانەی سیاسی لە عێراقدا هەبێت. متمانە پێکهاتەیەکی چارەنووسسازە بۆ هەر سیستەمێکی دیموکراسی کارا. بەڵام لە دۆخێکدا کە پێدەچێت بەرژەوەندییە سیاسییەکان لە پێش مافە گشتیەکان بێت، متمانەی سیاسی دەتوانێت کەم ببێتەوە.
یەکەم: بەکارهێنانی مافە ئابورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی لەلایەن حکومەتی ناوەند لە بەغدا لەدژی حکومەتی هەرێم ڕەنگە متمانە بە حکومەتی ناوەند لەنێو کورددا تێکبدات. دەکرێت وەک پێشێلکردنی سیستەمی فیدراڵی و ئەو مافانە سەیر بکرێت کە حکومەتی هەرێم وەک هەرێمێکی دانپێدانراو هەیەتی. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەستکردن بە پەراوێزخستن و نادادپەروەری، کە لە بەرامبەردا دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ناڕازیبوون و تەنانەت ئەگەری هەیە ببێتە هۆی ناسەقامگیری سیاسی.
دووەم: ئەم جۆرە کارانە دەتوانن متمانە بە پرۆسەی سیاسی لەنێو دانیشتوانی گشتیدا تێکبدەن. ئەگەر هاووڵاتیان مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی ببینن، ئەوە دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەستکردن بە پەراوێزخستن و ناڕازیبوون لە پرۆسەی سیاسی. ئەمەش لە بەرامبەردا دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی پابەندبوون و بەشداری سیاسی، کە دەتوانێت زیان بە دیموکراسییەکی کارا بگەیەنێت.
سێیەم: ئەم جۆرە کارانە زیان بە ناوبانگی نێودەوڵەتی عێراقیش دەگەیەنن، ئەمەش کاریگەری راستەوخۆی لەسەر توانای عێراق بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی و پاڵپشتی نێودەوڵەت دەبێت. ئەمەش دەتوانێت لێکەوتەی نەرێنی لەسەر ئابووری عێراق هەبێت بە تایبەتی کە ئێستا گەنجەکان لە عێراق بە دەستی بێکارییەوە دەناڵێنن و بەم شێوەیەش دۆخی ئابووری زیاتر خراپتر بکات.
بۆیە بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی لە عێراقدا، دەتوانێت زیان بە متمانە بە پرۆسەی سیاسی، چ لەسەر ئاستی نیشتمانی و چ لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، بگەیەنێت و بەمشێوەیەش دەتوانێت بەشداربێت لە ناسەقامگیری سیاسی و کێشە ئابوورییەکان.
ئەگەر بچینە ناو سیناریۆی یەکەمەوە - کە چۆن بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە لە بەغدا دژی حکومەتی هەرێم دەتوانێت متمانە بە حکومەتی ناوەندی لەناو کورددا تێکبدات - گرنگە لە هەندێک لایەنی بنەڕەتی تێگەیشتنی کورد تێبگەین. کورد لە عێراق کە کەمینەیەکی بەرچاون، دەمێکە خەباتیان بۆ ئۆتۆنۆمی زیاتر و دانپێدانان بە مافە کولتووری و سیاسییەکانی خۆیان دەکەن. دامەزراندنی حکومەتی هەرێم بەشێکی گرنگی ئەم پرۆسەیە بوو. ئەگەر مافە ئابوورییەکانی کورد بۆ نموونە مافی پشکێکی دادپەروەرانە لە داهاتی نەوت لە لایەن حکومەتی ناوەندەوە تێکبدرێت، دەکرێ وەک هەوڵێک بۆ پەراوێزخستن و لاوازکردنی هەرێم و دانیشتوانی کورد بە گشتی لێکبدرێتەوە. ئەم تێڕوانینە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی ناڕەزایی و بێمتمانەیی بە حکومەتی ناوەندی. دەتوانێ ئەو هەستە پتەوتر بکات کە کورد بە ناڕەوایی مامەڵەی لەگەڵ دەکرێت و ڕێز لە مافەکانی ناگیرێت. جگە لەوەش، دەکرێت ببێتە هۆی ئەوەی کورد هەست بکات کە نوێنەرایەتییەکی دادپەروەرانە یان کاریگەری ڕاستەقینەی لە سیاسەتی عێراقدا نییە، ئەمەش دەتوانێت متمانە بە تەواوی سیستەمی سیاسی تێکبدات. ئەگەر ناڕازیبوون بەردەوام بێت لە بەرزبوونەوە، ئەوە دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی گرژییەکانی نێوان هەرێم و حکومەتی ناوەندی و ئەگەری تێکدانی سەقامگیری. هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی زیادبوونی پشتیوانی بۆ هەڵوێستە ڕادیکاڵترەکان ئەمەش دەتوانێت دۆخەکە زیاتر ئاڵۆز بکات. لە درێژخایەندا ئەمە دەتوانێت متمانە بە حکومەتی ناوەندی و سیستەمی فیدراڵی لە عێراقدا بشێوێنێت و سەقامگیری سیاسی عێراق تێکبدات و هەوڵەکانی بنیاتنانی حکومەتێکی یەکگرتووتر بەربەست بکات.
کاتێک سەیری سیناریۆی دووەم دەکەین - کە چۆن بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی دەتوانێت متمانە بە پرۆسەی سیاسی لەنێو هاوولاتیاندا تێکبدات لایەنی گرنگیش هەیە کە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت.
هاووڵاتییان لە کۆمەڵگەیەکی دیموکراسیدا چاوەڕێی ئەوە دەکەن حکومەتەکەیان لە بەرژەوەندی گشتیدا مامەڵە بکات. بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی دەتوانرێت وەک ئەوە هەست پێبکرێت کە حکومەت ئەم چاوەڕوانییە بەدی نەهێناوە. بەڵکو دەکرێ دەرکەوێت کە بەرژەوەندی سیاسی و یاری دەسەڵات و ململانێکان لە پێشینەی ژیان و گوزەرانی خەڵک و مافەکانی خەڵک دادەنرێت. لە عێراقدا کە وڵاتەکە تووشی هەڵچوون و ململانێی سیاسی بەرچاو بووە، ئەمە دەتوانێت کێشەیەکی تایبەت دروست بکات. ئەگەر خەڵک بزانن کە سەرچاوە ئابوورییەکان کە بە ئەگەرێکی زۆرەوە دەتوانرێت بۆ باشترکردنی بارودۆخی ژیان بەکاربهێنرێن، دابەش دەکرێنەوە یان بە شێوەیەک بەکاربهێنرێن کە سوودی بۆ هەندێک ئەکتەر یان گروپی سیاسی هەبێت لەسەر حیسابی ئەوانی دیکە، ئەوە دەتوانێت ببێتە هۆی هەستێکی قووڵی کینییزم و بێمتمانەیی. پاشان ئەم بێمتمانەبوونە دەتوانێت بە چەند شێوەیەک کاریگەری لەسەر پرۆسەی سیاسی هەبێت. لەوانەیە خەڵک کەمتر هەست بە پاڵنەری بەشداریکردن لە پرۆسەی سیاسی وەک دەنگدان لە هەڵبژاردنەکاندا بکەن، چونکە هەست دەکەن دەنگ و بەرژەوەندییەکانیان وەک پێویست لەبەرچاو نەگیراون. هەروەها دەتوانێت پشتیوانی لە دامەزراوە دیموکراسیەکان تێکبدات و ببێتە هۆی زیادبوونی بێباکی و ناڕازیبوونی سیاسی. بە تێپەڕبوونی کات ئەم متمانە وەرچەرخانە دەتوانێت ببێتە هۆی لاوازبوونی کولتوورێکی دیموکراسی و ناسەقامگیری دامەزراوەیی. دەتوانێ زەمینەیەک دروست بکات کە توندڕەوی سیاسی، پۆپۆلیزم یان تەنانەت توندوتیژیش پێگەیەک پەیدا بکات و زیاتر بەربەست بخاتە بەردەم گەشەسەندنی دیموکراسی وڵات. ئەم سیناریۆیە ئاماژەیە بۆ گرنگی پاراستنی متمانە بە پرۆسە و دامەزراوە سیاسییەکان، هەروەها پێویستە حکومەتەکان شەفاف و دادپەروەر و لێپرسینەوە لە بەڕێوەبردنی سەرچاوە ئابوورییەکان و مافەکاندا.
کاتێک سەیری سیناریۆی سێیەم دەکەین، کە چۆن ئەم کارانە زیان بە ناوبانگی نێودەوڵەتی عێراق دەگەیەنن و کاریگەری لەسەر توانای وڵاتەکە بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی و پاڵپشتی نێودەوڵەتی، گرنگە لە داینامیکی ئابووری جیهانی و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان تێبگەین. زۆرجار وەبەرهێنەران و دەوڵەتە نێودەوڵەتییەکان سەقامگیری سیاسی و دڵنیایی یاسایی وەک هۆکاری یەکلاکەرەوە دەبینن کاتێک بیر لە وەبەرهێنان یان پێشکەشکردنی پشتیوانی بۆ وڵاتێکی دیاریکراو دەکەنەوە. ئەگەر ببینن مافە ئابوریەکان وەک ئامرازی سیاسی لە عێراقدا بە کار دەهێنرێن، ڕەنگە تێڕوانینێک دروست بکات کە ئەو وڵاتە ژینگەیەکی سیاسی و ئابووری سەقامگیر و پێشبینیکراوی نییە. ئەمەش لە بەرامبەردا دەتوانێت وەبەرهێنەرانی ئەگەری ڕابگرێت و بەردەستبوونی سندوقەکانی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی سنووردار بکات.
لە ئاستێکی گەورەتردا، ئەم جۆرە پراکتیزەیە دەتوانێت زیان بە ناوبانگی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەکانی عێراق لەگەڵ وڵاتانی دیکەش بگەیەنێت. ڕێزنەگرتن لە مافە ئابوریەکان دەکرێ وەک نیشانەیەک لێکبدرێتەوە کە عێراق ئەرکە نێودەوڵەتییەکانی مافی مرۆڤ جێبەجێ ناکات، بەو پێیەی مافی ئاستی ژیانێکی گونجاو، لەوانەش مافی کارکردن و ئاسایشی کۆمەڵایەتی، مافی مرۆڤی دانپێدانراوی گشتگیرن. ئەگەر ئەم جۆرە پرسانە ببنە جێگای سەرنجی نێودەوڵەتی، دەشێت ببێتە هۆی فشاری دیپلۆماسی بۆ سەر عێراق بۆ گۆڕینی پراکتیکەکانی. لە حاڵەتە توندڕەوەکاندا تەنانەت دەتوانێت ببێتە هۆی سزاکان یان ڕێوشوێنی نێودەوڵەتی دیکە، کە کاریگەریی زیانبەخشی زیاتری لەسەر ئابووری وڵاتەکە دەبێت. بە گشتی، خراپ بەکارهێنانی مافە ئابوریەکان بۆ مەبەستی سیاسی دەتوانێت وێنەیەکی نالەباری نێودەوڵەتی بۆ عێراق دروست بکات، کە دەکرێت لێکەوتەی بەرچاوی لەسەر ئابووری و پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی هەبێت. تیشک دەخاتە سەر گرنگی ڕێزگرتن لە مافە ئابوورییەکان و پاراستنی ژینگەیەکی سەقامگیر و دادپەروەرانەی سیاسی و ئابووری.
ئەو سێ سیناریۆیەی باسمان کرد، نیشانی دەدات کە چۆن بەکارهێنانی مافە ئابوورییەکان وەک ئامرازێکی سیاسی لە عێراقدا دەتوانێت لێکەوتەی نەرێنی بەرچاوی هەبێت. دەکرێت متمانە بە حکومەتی ناوەندی لە نێو کورددا تێکبدات (سیناریۆی یەکەم)، هەستی کینیزمی و ناڕازیبوون لەناو دانیشتواندا دروست بکات و پرۆسەی دیموکراسی وڵات لاواز بکات (سیناریۆی دووەم)، هەروەها زیان بە ناوبانگی نێودەوڵەتی عێراق و توانای ڕاکێشانی بیانییەکان بگەیەنێت وەبەرهێنان و پشتگیری نێودەوڵەتی (سیناریۆی ٣).
بۆ ئەوەی حکومەتی هەرێمی کوردستان بتوانێت ئەم دۆخە تەحەدایەدا بڕوات و هەوڵی "بردنەوەی یارییەکە" بدات، دەتوانن چەند ستراتیژێک پەیڕەو بکەن:
دانوستان و هاوکاری: حکومەتی هەرێم دەتوانێت بەردەوام بێت لە دانوستان لەگەڵ حکومەتی ناوەندی بۆ دڵنیابوون لەوەی کە مافە ئابوورییەکان ڕێزیان لێ بگیرێت. لەوانەیە ئەمەش داوای دابەشکردنی دادپەروەرانەتر لە داهاتی نەوت لەخۆبگرێت، بۆ نموونە.
زیادکردنی شەفافیەت و لێپرسینەوە: حکومەتی هەرێم دەتوانێت هەوڵبدات بۆ دروستکردنی شەفافیەت و لێپرسینەوەی زیاتر لەناو ئیدارەی خۆیدا. ئەمەش دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دروستکردنی متمانە چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەی هەرێم و بەرپەرچدانەوەی تۆمەتەکانی گەندەڵی یان خراپ بەکارهێنانی دارایی.
کۆکردنەوەی پشتیوانی نێودەوڵەتی: حکومەتی هەرێم دەتوانێت هەوڵ بدات پشتیوانی لە ئەکتەرە نێودەوڵەتییەکان وەربگرێت بۆ ئەوەی فشار بخاتە سەر حکومەتی ناوەندی بۆ ئەوەی ڕێز لە مافە ئابوورییەکان بگرێت. ئەمەش ڕەنگە کارکردن لەگەڵ ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان، ڕێکخراوە ناحکومییەکان و وڵاتانی دیکەدا هەبێت.
باشترکردنی هەمەچەشنی ئابووری و خۆبژێوی: حکومەتی هەرێم دەتوانێت کار لەسەر کەمکردنەوەی پشتبەستنی ئابووری بە داهاتی نەوت و حکومەتی ناوەند بکات بە هەمەچەشنکردنی ئابوورییەکەی و پێشخستنی پیشەسازییە ناوخۆییەکان و بازرگانی و وەبەرهێنان. بە تێکەڵکردنی ئەم ستراتیژانە، حکومەتی هەرێم دەتوانێت باشتر کار بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو تەحەددایانەی کە بارودۆخی ئێستا دروستی دەکات و کاربکات بۆ دەستەبەرکردنی ئایندەیەکی دادپەروەرتر و بەردەوامتر بۆ دانیشتوانی کورد.