پاوان ته‌ته‌ر نێروه‌یی
نووسەر
داینامیکا ناوچەیی و پێگەهێ هەرێما کوردستانێ د گوهرینا هەڤسەنگیا هێزێ ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا - بەشێ ئێکێ
دیمەنێن جیۆپۆلیتیکیا ڕۆژهەلاتا ناڤەراست گورانکاریێن بەرچاڤ ب سەردا هاتیە و دهێتە پشبینی کرن کو د سالا 2024ێ دا ئەڤ گورانکاریە پتر د گورەپانا سیاسیا دەڤەرێ و قادا نیڤدەوولەتیدا بهێتە دیتن و هەستپێکرن. ئەڤ گەشەسەندنا دینامیکی یا ژ ئەگەرێ گوهارتنێن داهاتێ سامانێن سروشتی و مۆدەرنیزەکرنا سیستەمێن بەرگیریێن دەڤەرێ و دروستکرنا هەڤپەیمانیێن سیاسی-ئابووری داهێنانەک و شروڤەیەکا نوی دئینیتە دناڤا گورەپانا دانوستاندناندا. ئەڤ چەندا هەنێ دبیتە ئەگەرێ سەرهەلدانا داستانەکا نوی کو چەوا سامانێن سروشتی، هەڤبەشێن ستراتیژی و مودەرنیزەکرنا سێکتەرێن بەرگیریێ هەڤسەنگیا هێزێ ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا ب فۆرمەکێ نوی دئینیتە قادا نیڤدەوولەتیدا.
تاکو نها یەدەکێ نەفت و گازێ بەردەوامە وەکە گرنگیا ئابووری و ئێکلاکەرەوە بو ڤێ دەڤەرا ناڤهاتی. هەر چەندە وەلاتێن مینا سعودیە و ئیمارات و قەتەرێ هەولا هەمەڕەنگکرنا داهاتێ خو ددەن لێ هێشتا ب رێیا هەبوونا یەدەکەکێ مەزن ژ سامانێن سروشتی کونترولا ڤێ پرسا ستراتیژی کو پرسا ئەنەرجیێ یە دکەن. هەبوونا ڤێ هێزا مەزنا ئابووری وەکریە کو خەرجیێن سەربازیێن بەرچاڤ ل دەف ڤان وەلاتێن ناڤهاتیدا زێدە ببیت ب تایبەتی سعودیە کو ل سالا 2022ێ پشتی هندستانێ دووەم وەلات بوویە لسەر ئاستێ جیهانێ د کرینا چەکی. تشتێ دبیتە جهێ سەرنجراکێشانێ گوهرینێن پەیوەندیێن نیڤدەوولەتینە کو هێدی هێدی دوژمنداریێن مێژوویی ب پەیوەندیێن دیپلۆماسیێن نوی جێگورکی پێدهێتەکرن. نمونەیا دیارا ڤێ چەندێ رێکەفتنا ئەبراهامە یا دناڤبەرا ئیسرائیلێ و زوربەیا وەلاتێن ئیسلامی بو زێدەتر قەبولکرنا پەیوەندیان دگەل ئیسرائیلێ د بوارێن مینا بازرگانی وبەرگیریێ.
تورکیا بەشەکێ دیێ گرنگێ نەخشەیا جیۆپۆلیتیکیا ڕۆژهەلاتا ناڤەراست پێێکدئینیت. ڕۆڵێ تورکیا د ئەو دیمەنێ جیۆپولیتیکیا کو سەر ژ نوی دهێتە دارێشتن د پەیوەندیێن دگەل وەلاتێن دەڤەرێ ب گشتی و پەیوەندیێن دگەل حکومەتا هەرێما کوردستانێ ب تایبەتی لایەنەکێ گرنگێ ئەڤ داینامیکا ناڤهاتیە. تورکیا وەکە زڵهێزەکا دەڤەرێ ب رێیا تێکەلەیەکێ ژ هێزا ئابووری، کردەوەیێن دیپلۆماسی، و دیپلۆماسیا کولتووری کاریگەریا خو ل دەڤەرێ بەرفرهکریە، و ئەڤ چەندا هەنێ د گەلەک سێکتەرێن جیاوازدا دهێتەدیتن.
وەلاتێ تورکیا کو دکەڤیتە چواڕیانا ئەوروپا و ئاسیایێ، هەر د مێژوویەکا ڤەگەراندی ب پتر ژ چەند سەدەیان کو ل وی سەردەمی ئیمپراتوریەتا عوسمانیان بوویە یاریزانەکێ خودان بریار بوویە ل ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا. هێزا ئابووری و سەربازیا ڤی وەلاتی رێکێ پێ ددەت کو باندوورا وان لسەر نەخشەرێیێن دەڤەرێ هەبیت د زوربەی سێکتەرێن جودادا. ژ بلی هێزا ئابووری و سەربازی تورکیا شیایە کاریگەریا کولتووری یا خو بکاربئینیت، ئەڤ چەندا هەنێ برێیا هنارتنا کولتووری ب رێیا میدیا و راگەهاندنێ کو مینا هێزا نەرم باندوور هەبوویە لسەر بەرفرەهکرنا روڵێ وان ل دەڤەرێ و دروستکرنا چەندەها زنجیرە فلمێن مێژوویی گرێدایی ب روولێ تورکیا د سیاسەتا ئیسلامێ د سەردەمێ سەلجوقیان و عوسمانیان هەولدانەکە بو ڕاکێشانا هەست و سوزێن تاکێن دەڤەرێ بو ڤی وەلاتی، ئەڤ چەندا هەنێ بوویە هێزەک پاڵ هێزا ئابووری و سەربازیا ڤی وەلاتی کو پێگەهەکێ ناوازە دایە تورکیا.
بو هەرێما کوردستانێ تورکیا هەم جیرانەکێ ب تەحەدایە و هەم جیرانەکێ گرنگ د پرسێن ستراتیژیدا. ژ روویێ جوگرافی تورکیا رێیا سەرەکیا ترانزێتا هنارتنا نەفتا هەرێما کوردستانێ یە. ئەڤ چەندا هەنێ دبیتە ئەگەرێ هندێ کو پەیوەندیێن ئابووری دگەل تورکیا بو خوشگوزەرانی و ئابووریا هەرێما کوردستانێ گەلەک گرنگ بن. لێ دهەماندەمدا پەیوەندیێن سیاسی یێن هەرێما کوردستانێ و تورکیا بێ تەحەدی نین و ئەڤ چەندا هەنێ ڤەدگەریتەڤە بو هندەک گڕژیێن مێژوویی ب تایبەتی د پرسا هەبوونا کوردان ل تورکیا کو بەشێ باکوورێ کوردستانێیە د دیدا هەرێما کوردستانێدا. ژ بو تورکیا هەرێما کوردستانێ نوینەراتیا هەڤبەشیەکا گرنگ و ستراتیژی دکەت ل دەڤەڕێ، و ئەڤ چەندا هەنێ ژ لایێ تورکیا ڤە نەشێت بهێتە پشت گوه ئێخستن ب تایبەتی د پرسا ئاسایێشا وزێ و گرنگیا جیوستراتیژیەتا هەرێما کوردستانێ بو تورکیا. کوردستانەکا ئارام و ئاڤەدان ژ لایێ ئابووریڤە دشێت ببیتە دەڤەرەکا گرنگ بو پاراستنا سنوران و هەروەسا هەڤبەشەکێ هاریکاری ب تایبەتی د پرسا هەڤکاریا ئەنەرجیێ و ئێمناهیێ.
چێدبیت پەیوەندیێن داهاتوویێن دناڤبەرا تورکیا و هەرێما کوردستانێدا تێکەلەیەک بن ژ هەڤکاریێن ئابووری و سیاسیەکا ب هەستیاڕی. بو هەرێما کوردستانێ ئەڤ چەندا هەنێ ڕامانا دەرفەتەکێیە بو زێدەتڕ چەسپاندنا ڕولێ خو وەکە یاریزانەکێ نویێ گرنگ ل دەڤەڕێ ب ڕێیا موکمکرنا پەیوەندیێن خو دگەل زڵهێزێن دەڤەرێ مینا تورکیا زڵهێزێن دیێن دەڤەرێ مینا سعودیا و ئیرانێ. هەرێما کوردستانێ گەر ب هەستیاری و شەهرەزایی سەرەدەریێ دگەل ڤێ پرسا ناڤهاتی بکەت دێ شێت ب رێیا پەیوەندیێن خو دگەل تورکیا و پێگەهێ ڤی وەلاتی د پێشخستنا ئامانجێن خویێن جیۆپولەتیکی و ئابووری بکاربینیت. ل روژهەلاتانا ناڤەراستێ و ب تایبەتی د دەمێن هوسا هەستیاردا کو ل گەلەک کونجێن جیهانێ شەڕ بەلاڤبووینە رون و ئاشکەرایە کو هەم تورکیا و هەم هەرێما کوردستانێ لبەردەم دەرفەت و تەحەددیاتێن هەستیاردانە. هێزا هەڤکاریێ و برێڤەبرنا گرژیان وی دەمی گرنگ دبیت کو د دارێشتنا هەڤسەنگیا هێزا داهاتوویا هەرێمێ و دەستەبەرکرنا قازانجا ئابووری و سیاسیا هەڤبەش زاڵ دبیت.
ژ بو شڕوڤەیا ڤان رێزبەندیێن سەرهەلدایی د پرسێن دەسهەلاتێ ل دەڤەرا ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا، چوارچێوەیەک لسەر بنەمایێ هێزا ئابووری، سەربازی و کاریگەریێن دیپلوماسی و کولتووری پێڤەدیارە. ئەڤ چوارچێوەیە شڕوڤەیە ژ بو تێگەهشتن ژ بو وێ یاریا ئالووزا دناڤبەرا ڤان هوکاران و پێشڤەبرنا گورانکاریێن دەسهەلاتا دەڤەرێ تاکو سالا 2024ێ بکاردهێت. هەرێما کوردستانێ دەرفەتا وێ چەندێ هەیە کو مفا ژ گورانکاریێن دیمەنێ سیاسیێ ڕۆژهەلاتا ناڤەراستدا ببینیت. هەرێما کوردستانێ ب موکمکرنا پەیوەندیێن ئابووری و بەرەڤپێشڤەبرنا سەقامگیریا سیاسی و ئێکگرتنا کولتووری، دشێت رولەکێ بەرچاڤتر د نەزما نویا دەسهەلاتا دەڤەرێ مسۆگەر بکەت. زورا گرنگە کو هەرێما کوردستانێ ب لێهاتوویی ئەڤ باردووخێ هەردەم گوهارتی برێڤە ببەت بو وێ چەندێ کو زورترین مفایان ژ بو خو و بەرژەوەندیێن خویێن ستراتیژی مسوگەر بکەت چ ژ رویێ سیاسی و چ ژ رویێ ئابووری.
ژ بو تێگەهشتنا تەمام یا ڤان گورانکاریێن دینامیکی پێویستە مروڤ کاریگەریێن ئاکتەرێن دەرەکی بەرچاڤبگریت، وەکە ڕولێ ئەمریکا، روسیا و نها یێ چینێ ل دەڤەرێدا. جموجولێن سیاسی و سەربازیێن ڤان ئاکتەران کاریگەریەکا بەرچاڤ هەیە لسەر هەڤسەنگیا دەسهەلاتێ ل دەڤەرێ و لسەر هێزا دەولەتان بو مانۆرکرنێ دڤی دیمەنێ گەلەک ئالووزدا. ل داویێ دیمەنێ جیۆپولەتیکیێ ڕۆژهەلاتا ناڤەراست د دەمەکێ گەشەسەندێ لێ گەلەک هەستیاردایە کو باندوور لسەر لڤاندنا دینامیکێن ناڤخوویی و کاریگەریێن دەرەکی هەیە. پێکهاتەیا دەسهەلاتێ ل ڤێ دەڤەرا ناڤهاتیدا بەندە ب وێ چەند حکومەت و قەوارەیێن دیێن نا حکومی، دێ خو دگەل ڤان گورانکاریێن ناڤهاتی گونجینن و مفایی ژ ڤان دەرفەتان د سەردەمەکێ نوی و جیاوازدا وەرگرن.